CC BY
62SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
SHAXSLARDA EMOTSIONAL INTELEKTNI RIVOJLANTIRISH
TENDENSIYALARI
Madina Fazliddinovna Saidvaliyeva
Toshkent amaliy fanlar universiteti o'qituvchisi
ANNOTASIYA
Mazkur maqolada emotsional intellekt haqida tushuncha, olimlarning emotsional intellekt mavzusi bo'yicha olib brogan ishlari, shaxlarning psixologik xususiyatlari emotsional holati, haqida ilmiy fikrlar keltiriladi. Shaxslarda emotsional intellektni qanday rivojlantirish kerakligi maqolaning asosiy mazmunini tashkil etadi.
Kalit so'zlar: emotsiya, emotsional itellekt, aql, psixika, empatiya, ijtimoiy ko'nikmalar, tuyg'u, psixosamatika, deviant xulq-atvor.
Zamonaviy jamiyatda emotsiyalarni tushunish va ifoda etish muammosi juda dolzarbdir. Emotsional intellekt fenomenini o'rganish asosiy fan va psixologiya, pedagogika va menejmentning amaliy sohasi olimlarining e'tiborini tortadi. Yangi kontseptsiyani o'rganish ma'lum bir yosh davrida rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlarini, kasbiy faoliyatda namoyon bo'lishini va shaxsning muvaffaqiyati va rivojlanishiga ta'sirini tahlil qilish uchun mo'ljallangan. Ma'lumki, his-tuyg'ularni taqiqlash ularning ongdan chiqib ketishiga olib keladi, o'z navbatida, his-tuyg'ularni psixologik jihatdan qayta ishlay olmaslik psixosomatik kasalliklardan tortib deviant va huquqbuzarlik xatti-harakatlarigacha bo'lgan turli xil salbiy ta'sirlarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki o'ziga xos kuchga ega bo'lgan emotsional muammolar o'zini o'zi boshqarish darajasi pasaygan odamlarda namoyon bo'ladi.
Emotsional intellekt deganda insonning his-tuyg'ularni anglash, ularga erishish va ularni fikrlash, his-tuyg'ularni va ular nimani anglatishini tushunishga yordam berish va shunga mos ravishda ularni emotsional va intellektual o'sishiga yordam beradigan holda boshqarish qobiliyati tushuniladi. Emotsional intellekt boshqa odamlar boshdan kechirgan his-tuyg'ularni og'zaki va og'zaki bo'lmagan xatti-harakatlari bilan tushunishga, odamlarning his-tuyg'ularining namoyon bo'lishini farqlashga imkon beradi, his-tuyg'ularning kelib chiqishi va sababini, ma'lum bir vaziyatda uning foydalilik darajasini aniqlash qobiliyatiga hissa qo'shadi. Shuningdek, muammolarni hal qilishga va hayotda va ishda o'z maqsadlariga erishishga yordam beradi. Rivojlangan emotsional intellektga ega odamlar boshqa odamlar bilan muzokara olib borish, qaror qabul qilish va salbiy vaziyatlarga to'g'ri munosabatda bo'lish qobiliyatiga ega. Rivojlangan emotsional intellektga ega bo'lgan odamlar harakatlar yoki his-tuyg'ularga
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
emas, balki sabablarga javob beradi. Bu unga tanqidni to'g'ri qabul qilishga, boshqa odamlami tushunishga va ularga munosib javob berishga yordam beradi.
Emotsional intellekt tushunchasining mohiyatini va uning tuzilishini tushunish uchun biz "aql" so'zining asl ma'nosini va uning turli xil belgilarini tahlil qilamiz. "Aql" deganda axborotni qayta ishlash bilan bog'liq kognitiv xususiyat tushuniladi. Entsiklopediya aqlni fikrlash qobiliyati, mavhum bilish qobiliyati sifatida belgilaydi va taqqoslash, mavhumlashtirish, tushunchalar, hukmlar, xulosalarni shakllantirish kabi funktsiyalarni o'z ichiga oladi. Umuman olganda, emotsional intellekt o'z va boshqalarning his-tuyg'ularini tanib olish, tushunish va ularni boshqarish qobiliyati sifatida tavsiflanadi
Emotsional intellekt qobiliyatlardan tashkil topgan tuzilmaga quyidagilar kiradi:
❖ emotsiyalarni aniqlash va ifoda etish;
❖ emotsiyalarni tartibga solish;
❖ fikrlash va faoliyatda emotsional ma'lumotlardan foydalanish.
Odatda psixologlar emotsional intellektni to'rt toifaga ajratadilar. Birinchisi, boshqalar bilan aniq muloqot qilish, o'z maqsadini to'g'ri yo'lga qo'ya olish, faol tinglash, ta'sir o'tkazish va ilhomlantirish, jamoada ishlash yoki unga rahbarlik qilish va nizolarni hal qilish qobiliyati. Ikkinchisi-odamlarning katta guruhida umumiy empatiya va o'zini qulay his qilish: ekstrovert yoki introvert bo'lishidan qat'i nazar, boshqalarning emotsional signallarini his qila olishdir. Uchinchi belgi-bu zaif va kuchli tomonlaringizni bilish, shuningdek shaxsiy his-tuyg'ularning hayotga ta'sirini yaxshi bilish. Va oxirgisi, his-tuyg'ularni boshqarish, ularning o'ziga halokatli ta'sirini cheklash, o'z majburiyatlarini bajarish, uzoq muddatli munosabatlarni saqlab qolish va atrof-muhitga mos ravishda o'zgartirish qobiliyati. Emotsional intellektning o'zi odamni ushlab turishga qodir, ammo chuqur bilim va kuchli motivatsiya bilan birgalikda kareradagi eng yaxshi natijalarni beradi. O'z-o'zini tartibga solish, eshitish va o'zingizni boshqasining o'rniga qo'yish qobiliyati, kayfiyatni boshqarish qobiliyati aloqa zarur bo'lgan barcha sohalarda amaliy ko'nikmalarni to'ldiradi. Emotsional intellekt motivatsiya va proaktiv xatti — harakatlar bilan chambarchas bog'liq-o'zgarishlarga yetarlicha javob berish, odamlarni birlashtirish ( ajratmaslik), boshqalarning manfaatlarini himoya qilish, hokimiyatni topshirish va odamlarga eng yaxshisiga bo'lgan ishonchni ilhomlantirish qobiliyatidir
Emotsional intelektga quyidagilar o'z ta'sirini o'tkazmasdan qolmaydi:
1. Empatiya - keng ma'noda, emotsional intellekt boshqalarning his-tuyg'ulari va fikrlarini tushunish qobiliyatiga ta'sir qiladi. Bu har xil turdagi ko'plab ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin: ijtimoiy psixologiyada guruh xatti-harakatlari yoki er-xotin o'rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlar, shuningdek, vahima qo'zg'atadigan odamni tinchlantirish diqqatni chalg'itish usullari.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Umuman olganda, empatiya-bu boshqalarga har qanday holatda kayfiyat berish, ularning kayfiyatini qabul qilish, tilni tushunish va og'zaki bo'lmagan belgilarni o'qish. Emotsional intellekt ta'sir qiladigan birinchi narsa bu boshqalarning his-tuyg'ularini aniqlash va undan xulosa chiqarish qobiliyatidir. Yig'layotgan chaqaloqqa baqirmaslik yoki tajovuzkor odamlar bilan uzoq vaqt janjal qilmaslik qoidasi behuda sarflangan sa'y — harakatlarni kamaytirishga yordam beradigan asosiy empatiya qoidasidir. Bo'ysunuvchilarni eshitadigan va ularga o'sish va rivojlanish vositalarini beradigan menejer o'zini empatik rahbar sifatida namoyon qiladi, chunki u boshqalarning talablarini sezadi va ularga o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga yordam beradi.
2. Ijtimoiy ko'nikmalar - emotsional intellektning yuqoridagi barcha ta'sir zonalari asosiy narsaga olib keladi: bu fazilatlarning umumiyligi odamlarni yaxshiroq tushunishga, ularga nisbatan asossiz ginalarni saqlamaslikka, o'zimizdan va boshqalardan bizning qo'limizdan ko'proq narsani talab qilmaslikka, guruh ta'siriga berilmaslikka yordam beradi.
Jon Mayer va Piter Salovey 1990 yilda mustaqil psixologik konstruktsiya sifatida emotsional intellektni jiddiy tahlil qilishni boshladilar. 1995 yilda, Daniel Goleman ilgari aytib o'tilgan olimlarning ishi asosida emotsional intellekt haqida kitob yozgan. Unda u o'z so'zlari bilan ularning nazariyasi g'oyasini tasvirlab berdi, uni kengaytirdi va uni oddiy odamlar uchun tushunarli qilishga harakat qildi [10]. Emotsional intellektning yana bir kontseptsiyasi Ruven Baron tadqiqotlarida tasvirlangan. 1996 yilda u emotsional koeffitsientni o'lchaydigan testni ishlab chiqdi. Uning kontseptsiyasi shundan iboratki, emotsional intellekt hayotda yordam beradigan va tashqi muhitdan himoya qiladigan insonning turli xil fazilatlari yig'indisi sifatida qaraladi. X. Vaysbax va V. DAX asarlari ham emotsional intellekt mavzusiga bag'ishlangan bo'lib, ular emotsional kompetentsiya va o'z his-tuyg'ularini oqilona boshqarish va ulardan foydalanish qobiliyati bog'liq bo'lgan turli xil qobiliyatlar to'plami sifatida belgilaydi. Mahalliy olimlar, masalan, D. V. Lusin, I. N. Andreeva, D. V. Ushakov, E. A. Sergienko, O. V. Belokon va boshqalar ham emotsional intellekt mavzusini ishlab chiqdilar. I. N. Andreeva asarlarida emotsional intellektning shakllanishi va rivojlanishi omillarini ko'rib chiqadi va ularni ikki guruhga ajratadi: biologik va ijtimoiy. Biologik qobiliyatlar turli vaziyatlarga moslashish, paydo bo'lgan his-tuyg'ularni shakllantirish va ishlab chiqish qobiliyati bilan belgilanadi. Psixolog D. V. Lyusin his-tuyg'ularni boshqarish va tushunish qobiliyati, albatta, shaxsning emotsional sohaga umumiy yo'nalishi, odamlar harakatlarining psixologik sabablarini tahlil qilish tendentsiyasi bilan bog'liq deb hisoblagan. Insonning emotsional tajribalarini belgilaydigan qadriyatlar ham muhim rol o'ynaydi. Tuyg'ular farovonlikka, ichki holatga, ishlashga va etarli va xolis qaror qabul qilish qobiliyatiga bevosita ta'sir qilishi mumkin. Agar siz
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
his-tuyg'ularga e'tibor qaratsangiz va aniq nimani boshdan kechirayotganingizni aniqlasangiz, vaziyatni ehtiyotkorlik bilan baholashingiz to'g'ri qaror qabul qilishingiz mumkin. Shuning uchun his-tuyg'ularingizni tan olish va nazorat qilish juda muhimdir. Tuyg'ularni aniqlashga yordam beradigan bir nechta savollar mavjud: men va tanam hozir nimani his qilyapmiz? Men nima qilmoqchiman? Tuyg'ular, qoida tariqasida, odamlarni kundalik hayotda ham, ishda ham boshqaradi, ya'ni ular doimo ongli aqliy faoliyatdan ustun turadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mayer DJ. Emotional intelligence information. 2005. - P. 95
2. Current directions in emotional Intelligence research / P. Salovey.
3. Якубова, Г. А., & Олимжонова, З. Б. К. (2022). МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК РИВОЖЛАНИШИ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2(5), 681-689.
4. Андреева И.Н. Эмоциональный интеллект как предиктор академической успеваемости / И.Н. Андреева // Университетское образование: опыт ты -сячелетия, проблемы, перспективы развития: тез. докл. II междунар. конгр., Минск, 14 - 16 мая 2008 г.: в 2 т.; отв. ред. Р.С. Пионова-Минск: МГЛУ, 2008. - Т. 2. - С. 115 - 116.
5.Olimjonova, Z. B. Q. (2022). MAKTABGACHA TA'LIM YOSHIDAGI BOLALAR EMOTSIONAL SOHASI PSIXOFIZIOLOGIYASINING ASOSIY XUSUSIYATLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5), 311-315.
6. Ахмедова, M., & Нарметова, Ю. (2022). Neyropedagogika va neyropsixologiya rivojlanib kelayotgan yangi fan sohasi sifatida. Общество и инновации, 3(2/S), 103109.
7. Melibayeva, R. N., Khashimova, M. K., Narmetova Yu, K., Komilova, M. O., & Bekmirov, T. R. (2020). Psychological mechanisms of development students' creative thinking. International journal of scientific & technology research, 9(03).
8. Ахмедова, М. Т., & Нарметова, Ю. К. (2022). "МУОШАРАТ ОДОБИ" ОРКАЛИ УКУВЧИЛАРДА УСТОЗ-ШОГИРД МУНОСАБАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2(5), 336-340.
9. Boysoatovna, R. R. (2022). O'RTA ASR SHARQ OLAMI YETUK MUTAFFAKKIRI ABU NASR FAROBIY ASARLARIDAGI PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK QARASHLAR. Scientific Impulse, 7(4), 737-739.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
10. Boysoatovna, R. R. (2023). ABU ALI IBN SINO ASARLARIDA PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK YONDOSHUVNING O'ZIGA HOS JIHATLARI. Scientific Impulse, 7(6), 419-423.
11. Назарова, З. (2023). ПСИХОСОМАТИК КАСАЛЛИКЛАРДА ПСИХОКОРРЕКСИЯ ВА ПСИХОПРОФИЛАКТИКА УСУЛЛАРИ. Новости образования: исследование в XXI веке, 1(6), 268-272.
12. Zarnigor, N. (2022). TIBBIY PSIXODIAGNOSTIKADA KOGNITIV FUNKSIYALAR DIAGNOSTIKASI MUAMMOSI. THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY, 1(3), 43-46.
13. Raxmatjonqizi, N. (2023). KASALLIKKAMUNOSABATTIPLARIVAULARNINGTAHLILI. Scientific Impulse, 1(6), 439-443.
14. Umarova, S., Ortikova, A., & Axmedova, M. (2023). CONDITIONS FOR THE OCCURRENCE OF CONFLICTS IN LABOR TEAMS AND METHODS OF CONFLICT ANALYSIS. Science and innovation, 2(B1), 326-333.
15. Umarova, S. (2022). Таълимни рацамлаштиришда креатив компетенцияларни ривожлантириш (Doctoral dissertation, Узбекистан Ташкент).
