0O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MedaeiHiSH
SHAXS TASHABBUSKORLIGI PSIXOLOGIK TUSHUNCHA SIFATIDA
Halima Alisher qizi Jo'rayeva
O'zbekiston Milliy universiteti, Umumiy psixologiya kafedrasi tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA
Maqolada tashabbus tushunchasining lug'aviy ma'nosiga urg'u qaratilgan va uni turli lug'atlarda va yillarda qanday darajada o'zgargani haqida ma'lumot beriladi. Tashabbus tushunchasi keng ma'noli so'z bo'lib uni turli sohalarda uchratish mumkin ekanligini ko'rishimiz mumkin.
Kalit so'zlar: Tashabbus, pochin, ichki motivatsiya, faoliyat, qobiliyat, yetakchi, ijodkorlik.
АННОТАЦИЯ
В статье акцентируется внимание на словарном значении понятия инициатива и приводится информация о том, как оно менялось в разных словарях и с течением времени. Мы видим, что понятие инициативы — это широкое слово, которое можно найти в различных областях.
Ключевые слова: Инициатива, почин, внутренняя мотивация, активность, способность, лидер, креативность.
ANNATATION
The article focuses on the dictionary meaning of the concept of initiative and provides information on how it has changed in different dictionaries and over time. We see that the concept of initiative is a broad word that can be found in various fields.
Keywords: Initiative, initiative, intrinsic motivation, activity, ability, leader, creativity.
Tashabbus tushunchasini ma'nosini o'rganish orqali uni tabiatini yoritish imkoniyati paydo bo'ladi, buning uchun esa turli lug'at va ensiklopediyalarga murojat etamiz. Lug'atlar tahlili asosida 1890-yildan 2012-yilgacha bo'lgan muddatda "tashabbus" tushunchasiga ta'riflar o'rganib chiqildi va ko'plab sohalarda tariflari mavjud ekanligi guvohi bo'ldik, bular; Psixologiya, Harbiy sohada, Konfliktologiya, Psixiatriya, Biologiya, Iqtisod, Etika-estetika kabilar shular jumlasidandir.
102
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^Mediaeiui
Tashabbus ta'rifi lug'atlarda yildan yilga qay darajada o'zgarib, boyib, yana ham qirralari ochilib borayotganini ko'rish mumkin. Albatta biror tushunchani ma'nosini yaxshiroq anglash uchun izohli lug'atga murojat etilishi zarur, shu sababdan aynan izohli lug'atdan boshlashga qaror qildik. F.A.Brokgauz va I.A.Efronning 1890-1907 yilda nashrga chiqgan "Ensiklopedik lug'at"ida tashabbuskorlik-pochin, faoliyatning yangi shakllariga ichki motivatsiya deya ta'rif berilgan. Harbiy sohada (pochin, ustunlik) - dushmanni noqulay ahvolga solib qo'yish, uning niyatlarini amalga oshirishga to'sqinlik qilish qobiliyatiga ega bo'lgan har qanday tez o'ylangan va bajarilgan harakatni anglatadi. Tashabbus ko'rsatishning afzalligi to'satdan raqibni hayratda qoldiradi va chalg'itadi. Tashabbus ko'rsatish urush e'lon qilishda, chegarani kesib o'tishda, dushman hududining bir qismini egallab olishda va hokazolarda ustunlik bilan ifodalanadi. O'zini zarardan saqlab qolish dushmanga zarar etkazish bilan teng bo'lganligi sababli, muayyan sharoitlarda tashabbus salbiy ma'noda, mudofaa harakatida, masalan, chekinishda, foyda olish uchun ham ifodalanishi mumkin. Tashabbusning inkor etib bo'lmaydigan va muhim afzalliklarini hisobga olgan holda, urush davrida u barcha qo'mondonlar uchun majburiydir, ammo u haqiqatan ham biron bir foyda keltirsa yoki biron bir zararni yo'qotsa. Bunday bo'lmagan joyda tashabbus asossiz harakat, beparvolik bo'lib, zararli oqibatlarga olib keladi. Majburiy tashabbus har doim harakatlarning asosiy boshqaruvchisi bo'lgan kishi uchun; bo'ysunuvchi boshliqlar ham undan huquq sifatida foydalanishlari mumkin, lekin agar u bosh rahbardan kelib chiqmasa deya ta'rif berilgan. Ushbu ta'rifda tashabbusning ham ijobiy ham salbiy tomonlari mavjud ekanligini ko'rishimiz mumkin[1].
D.N.Ushakovning 1935-1940 yillarda nashr etilgan "Rus tilining izohli lug'at"ida tashabbus - pochin, biror faoliyatni boshlash uchun tashabbus ko'rsatish. Har qanday harakatda etakchi rol. Uddaburonlik, mustaqil harakat qilish qobiliyati. Tashabbusga ega bo'lish deb yozilgan [2].
S.I.Ojogov, Y.N.Shvedova tomonida 1949-yilda tayyorlangan "Rus tilining izohli lug'at"ida tashabbus - pochin, yangi faoliyat turlarini boshlash uchun ichki turtki, uddaburonlik. Ijodiy tashabbuskorlik. Tashabbus ko'rsatish. O'z tashabbusi bilan. Biror ishda yetakchi ro'l. Tashabbusni o'z qo'liga olish. Muhokama uchun ilgari surilgan taklif [3].
A.Madvaliyev tahriri ostida 2006-2008 yillarda tayyorlangan "O'zbek tilining izohli lug'ati"da "tashabbus" so'zi (tirishqoqlik, barqarorlik, qat'iylik, g'ayrat) biror ishga boshlovchi, da'vat etuvchi, sayi-harakat, g'ayrat. Uddaburonlik bilan mustaqil ish olib borish hislati, biror ishda boshchilik, yetakchilik ro'li sifatida ko'rib chiqilgan
[4].
103
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUmversity^fUzbekista^^^^^^^^^M
Tashabbus tushunchasini psixologiya fanining turli yo'nalishlarida ham uchratdik. K.K.Platonovning 1984-yildagi "Psixologik tushunchalar tizimining qisqacha lug'ati"da tashabbusga ta'rif (lot.initiare-boshlash) - faoliyatda ijodkorlikning namoyon bo'lishi, uning yangi shakllari uchun ichki motivatsiya deya keltirilgan [5].
L.A.Karpenkoning 1985-1990yildagi "Psixologiya lug'ati" da kelishicha tashabbus - boshlanish, muqaddas marosimga kirishish, muqaddas marosimlarni bajarish deya ta'rif berilgan [6].
N.E.Baumanning 1994-yilda nashr etilgan "Kasbga yo'naltirish va psixologik yordam lug'ati"da esa tashabbus har qanday faoliyatni boshlash uchun motivatsiya, mustaqil faol harakatlar, qarorlar qabul qilish qobiliyati va tayyorligi, ularni ongli, ijodiy amalga oshirish [7].
S.Y.Golovinning 1998-yilda chop etilgan "Amaliy psixologiya lug'ati" da tashabbus - tashqaridan rag'batlantirilmagan va unga bog'liq bo'lmagan holatlar bilan belgilanmagan faoliyat sub'ektining namoyon bo'lishidir [8].
L.Hel, D.Ziglerlarning 2003-yildagi "Shaxs nazariyalari" kitobida tashabbus-o'yin yoshi bilan bog'liq va boshqalarning ishiga faol qiziqish, yangi narsalarni o'rganish, shuningdek, o'z harakat qilish qobiliyatini ichki tuyg'usini aks ettiradi [9].
R.S.Nemovning "Psixologiya bo'yicha lug'ati" 2007-yilda chop etilgan va unda tashabbus shaxs tomonidan o'z faoliyatining o'z-o'zidan, mustaqil ravishda namoyon bo'lishi, uning o'z xohishi bilan u yoki bu faoliyat turiga qo'shilishi, majburiy bo'lmagan va tashqi holatlardan kelib chiqmagan imperativ xarakter [10].
A.Y.Ansupov, A.I.Shipilovlarning 2009-yilda nashr etilgan "Konfliktolog lug'ati"da psixologik tashabbus - konfliktda himoyalangan maqsadlarga erishishda faol, yetakchi rol. Psixologik tashabbus konfliktli o'zaro ta'sir jarayonida vujudga keladi va "hukmronlik-bo'ysunish" koordinatasi bo'yicha raqiblar munosabatlarining ko'rsatkichi hisoblanadi. Psixologik tashabbusning mavjudligi rahbarning mavqeini belgilaydi, uning yo'qligi ergashuvchining mavqeini belgilaydi. Psixologik tashabbusning beqaror va barqaror shakllari mavjud. Aniqlanishicha, Psixologik tashabbusni egallash uchun kurashda raqibning o'zini o'zi qadrlashining asosiy tarkibiy qismlarini obro'sizlantirish qobiliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega [11].
Quyida esa tashabbusga boshqa sohalarning ta'riflari ko'rildi. Psixologiyaga yaqin sohalardan biri bo'lgan psixiatriyada ham tashabbus tushunchasiga ta'rifni ko'rish mumkin. V.A.Jmurovning 2012-yildagi "Psixiatriyaning katta entsiklopediyasi"da tashabbus-pochin, har qanday harakatlarda etakchilik roli, uddaburonlik, mustaqil harakat qilish qobiliyati, tashabbuslar - muhokamaga qo'yilgan takliflar deya ta'rif berilgan [12].
104
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
NatjonalUniver^
Biologiya fanlar tizimidagi inson anatomiyasida ham tashabbus borasida fikrlar mavjudligini ko'rdik. "Asab tizimining anatomiyasi va fiziologiyasi lug'ati" S.S.Tverskaya tomonidan 2003-yilda tayyorlangan va unda tashabbus (lot. initiare boshlamoq) —pochin, mustaqil harakat qilish qobiliyati. Hayvonning instinktiv xatti-harakatlarida har doim o'z tashabbusini ko'rsatish imkoniyati mavjud [13].
Etika fanida A.A.Guseynova, I.S.Konaning 1989-yilda chop etilgan "Etika lug'ati"da tashabbus - pochin, inson tomonidan mustaqil qaror qabul qilish, uning ijtimoiy faoliyatining namoyon bo'lish shakli. Tashabbus tirik ob'ektning ixtiyoriy ob'ektlar bilan o'zaro ta'sirida assimetriya belgisining aksiomatik ta'rifi sifatida aniqlanadi. Ob'ektning tabiiy inertsiyasiga zid ravishda o'z pozitsiyasini o'zgartirib, mustaqil harakat qilish qobiliyatiga ega ekanligini ko'rsatadi. "Tashabbus" tushunchasi tabiatning jonsiz jismlarining o'zaro ta'sirida ularning nisbiy harakati (momentumi) tezlik va yo'nalishni saqlashning tabiiy qonuniga bo'ysunishi bilan bog'liq. Tashabbus tushunchasi tirik ob'ektlarning nisbiy harakatining kattaligi va (yoki) yo'nalishini mustaqil ravishda (mustaqil ravishda) o'zgartirishning tabiiy qobiliyati bilan bog'liq holda paydo bo'ladi. Haqiqiy tabiatdagi jonsiz, tabiiy ob'ekt tashqi ta'sirsiz o'zining to'g'ri chiziqli va bir tekis harakatini saqlab tursa (Inersiya qonuni), hatto eng ibtidoiy tirik ob'ekt ham u yoki bu tarzda o'zgarish qobiliyatiga ega. O'z harakat yo'nalishi, ya'ni qasddan harakat qilish. Xususan, tirik jismlar ma'lum bir to'qnashuvdan tanlab qochish yoki boshlash (ongli ravishda ishlab chiqarish) uchun harakat yo'nalishini mustaqil ravishda o'zgartirishi, shuningdek, boshqa ob'ektdan o'zib ketish yoki orqada qolish uchun tezligini o'zgartirishi mumkin. Ushbu tabiiy mulk bilan bog'liq holda, tashabbus u yoki bu harakatni amalga oshirish yoki qilmaslik zarurligini o'zboshimchalik bilan aniqlashga qodir bo'lgan shaxs uchun "mualliflik" tushunchasi bilan belgilanadigan har qanday harakatining asosiy belgisiga aylanadi. Tashabbus jinoyat sodir etishda va huquqbuzarlik uchun jazoning adekvatligi chorasini belgilashda alohida ahamiyatga ega bo'lib, foydali harakatlarni rag'batlantirish va mukofotlashda bir xil darajada muhim rol o'ynaydi. Ushbu ta'rifdan ko'rinib turibdiki tashabbus jazolanishi ham mumkin qachonki agar jinoyatga befarqlik bilan qarasa va rag'batlantirilishi ham mumkin ekan qachonki jamiyat uchun foydali bo'lgan ishni amalga oshirsa. Shu o'rinda etika lug'atida tashabbusga me'zon sifatida qaralayotganligini ko'rishimiz mumkin [13].
Darhaqiqat tashabbus lotincha "initium" so'zi, ya'ni boshlanish - bu ongli ravishda qabul qilingan qaror bo'lib, kuchli faoliyatni talab qiladi. Tashabbus insonni hayotning turli sohalarida muayyan harakatlarni boshlashga undaydigan birinchi qadam, turtki bo'lib, u shaxsning faol rahbarlik tamoyilini aks ettiradi. Bu insonga
105
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MedaeiHiSH
qisqa muddatli va global maqsadlarda muvaffaqiyatga erishishda yordam beradigan hususiyatdir.
REFERENCES:
1. Ф. А. Брокгауза-И. А. Ефрона «Энциклопедического словаря» (1890— 1907). — М. : Московский государственный унтверситет печати, 2001. — 67 с.
2. Д. Н. Ушакова. Издательство: Государственный институт «Толковый словарь русского языка» Москва 1935-1940
3. Ожегов С. И., Шведова Н. Ю. Толковый словарь русского языка / Российская академия наук. Институт русского языка имени В. В. Виноградова. — 4-е изд., доп. — М.: Азбуковник, 1997. — С. 3—5. — 944 с.
4. Платонов,К.К. Краткий словарь системы психологических понятий : учебное пособие / К.К. Платонов. - Москва : Высшая школа, 1984. - 174 с.
5. Краткий психологический словарь / Сост. Л.А. Карпенко; Под общ. ред. А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского. - М.: Политиздат, 1985
6. Словарь по профориентации и психологической поддержке. Издатель ФГБОУ ВПО "МГТУ им. Н.Э. Баумана". Эл № ФС 77
7. Словарь практического психолога. / Сост. С.Ю. Головин. -- Минск: Харвест, 1998
8. Теории личности. Л. Хьелл, Д. Зиглер СПб.: 2003. - 608 с.
9. Р.С. Немов. Психологический словарь. - М.: Владос, 2007. - 560 с.
10. Словарь конфликтолога, Анцупов А.Я., Шипилов А.И., 2009
11. Жмуров, В. А. Большая энциклопедия по психиатрии / В. А. Жмуров. - 2-е изд. - М.: Джангар, 2012. - 864 с.
12. Анатомия и физиология нервной системы : словарь-справочник : учебное пособие для студентов / авт.-сост. С.С. Тверская. - Издание 2-е, стереотипное. -Москва : Московский психолого-социальный институт ; Воронеж : Издательство НПО 'МОДЭК', 2003. - 160 с.
13. Словарь по этике, Гусейнов А.А., Кона И.С., 1989.
14. Sagatova, S., Yaxshiboyeva, N. S. Q., & Rasulberdiyeva, Z. D. Q. (2024). QOBILIYATNING SHAXS SHAKLLANISHIDAGI O 'RNI. Academic research in educational sciences, 5(NUU Conference 1), 219-222.
106
May 2024
