0O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MedaeiHiSH
KANADADA MEDIATA'LIM YUZAGA KELISHI VA RIVOJLANISHI
Gulchexra Abdullajonovna Abdullayeva
O'zbekiston Milliy universiteti, Ijtimoiy fanlar fakulteti "Pedagogika va umumiy psixologiya" kafedrasi katta o'qituvchisi, PhD
Kumush Xamdamjonovna Xamrakulova
O'zbekiston Milliy universiteti Ijtimoiy fanlar fakulteti "Pedagogika va umumiy psixologiya" kafedrasi tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA:
Maqolada Kanadada mediata'lim yuzaga kelishi tarixi turli manbalar asosida tavsiflab berilgan. Muallif ushbu mamlakatda mediata'lim rivojlanishini turli davrlarga ajratib, uning o'ziga xos xususiyatlarini ochib berishga harakat qilgan.
Kalit so'zlar: mediata'lim, "film teaching", "screen education", Media Savodxonligi Assotsiatsiyasi, Kanada media-ta'lim tashkilotlari assotsiatsiyasi.
АННОТАЦИЯ:
В статье на основе различных источников описывается история медиаобразования в Канаде. Автор разделил развитие медиаобразования в нашей стране на разные периоды и попытался выявить его уникальные особенности.
Ключевые слова: медиаобразование, "film teaching", "screen education", Ассоциация медиаграмотности, Канадская ассоциация организаций медиаобразования.
ANNOTATION:
The article describes the history of media education in Canada based on various sources. The author divided the development of media education in this country into different periods and tried to reveal its unique features.
Keywords: media education, "film teaching", "screen education", Media Literacy Association, Canadian Association of Media Education Organizations.
O'zbekiston ta'limini modernizatsiya qilishning hozirgi bosqichida media ta'limga katta ahamiyat beradigan xorijiy mamlakatlar tajribasini o'rganish dolzarb ko'rinadi. Mediasavodxonlikni oshirish ishlari butun dunyoda ellik yildan ortiq
216
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^Mediaeiui
vaqtdan beri davom etmoqda. Biroq media-ta'limning majburiy komponenti maqomi faqat Kanada, Avstraliya va Vengriyada berilgan.
So'nggi o'n yilliklar davomida Kanada bu sohada tan olingan jahon yetakchisi hisoblanadi. Media madaniyat maktabning 1-sinfdan 12-sinfgacha bo'lgan majburiy o'quv dasturiga kiritilgan. Kanada, xuddi O'zbekiston singari, ko'p millatli davlat bo'lib, uning ta'lim tizimi ko'plab etnik guruhlarning turli tajribalari bilan uzviy ravishda ifodalanadi. Binobarin, Kanadaning mediapedagogik tajribasi yurtimiz olimlari tomonidan o'rganish uchun foydali bo'lishi mumkin.
O'tgan asrning 50-yillarida Shimoliy Amerika qit'asida media-ta'lim harakati hali boshlang'ich bosqichida edi. Kanadada media-ta'limning paydo bo'lishiga kamida ikkita omil sabab bo'lgan:
bir tomondan, Amerika pop madaniyatining intensiv ekspansiyasi; boshqa tomondan, yangi ta'lim paradigmalarini yaratishga katta hissa qo'shadigan bag'rikeng va progressiv ta'lim tizimi.
Kanadada media-ta'lim harakatining kelib chiqishi haqida birinchi rasmiy eslatma o'tgan asrning 50-yillariga to'g'ri keladi. Ko'pgina boshqa mamlakatlarda (AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Avstraliya) bo'lgani kabi, Kanadada ham dastlabki bosqichdagi media-ta'lim harakati kino materialida yuzaga kelgan. Ekran ta'limi kontseptsiyasi 1950 yilda asos solingan Britaniya kino va televidenie ta'limi jamiyati (SEFT) tomonidan shakllantirilgan.
XX asrning ikkinchi yarmida televideniening jadal rivojlanishi tufayli torroq yo'nalishni aks ettiruvchi "film teaching" (kino o'qitish) atamasi "screen education" (ekran ta'limi) ga aylandi.
Talabalarning yangi audiovizual vositalar bilan aloqalarining yuqori intensivligi pedagogik tashvish mavzusiga aylandi. Sotsiologik so'rovlarga ko'ra, o'rtacha kanadalik talaba o'rta maktabni tamomlagunga qadar taxminan 15 000 soat televizor tomosha qilgan, 500 ga yaqin film tomosha qilgan [1].
O'sha davrning eng muhim voqeasi 1969-yilda Shimoliy Amerika qit'asidagi birinchi professional media-ta'lim tashkiloti - Kanada Ekran Ta'limi Assotsiatsiyasining (Canadian Association for Screen Education - CASE) tashkil etilishini ko'rib chiqish mumkin. 1969-yil iyun oyida Torontodagi York universitetida CASE homiyligida media ta'lim bo'yicha birinchi konferensiya bo'lib o'tdi.
60-yillardan boshlab Kanada talabalarga media olamiga yaxshiroq moslashish, ommaviy axborot vositalari tilini o'zlashtirish va turli media matnlarini tahlil qilishni o'rganishga yordam berish uchun mo'ljallangan media-ta'limni joriy etishga alohida e'tibor bera boshladi. "Ekran san'ati" asoslarini o'rgatishning eng maqbul usuli bu kursning "Ingliz tili" fan sohasiga integratsiyalashuvi hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, Kanadaning turli provinsiyalarida, bundan tashqari, hatto bir viloyatning
May 2024
217
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^Mediaeiui
alohida ta'lim muassasalarida ham "ekran san'ati" asoslarini o'qitish masalalari turlicha hal qilingan.
Umuman olganda, Kanadada media-ta'lim jarayoni barqaror sur'atlar bilan rivojlandi. 1960-yillarda kino ta'limi aksariyat o'rta maktablarda keng tarqaldi va natijada "Screen Education" - "Ekran ta'limi" deb nomlangan kuchli harakat paydo bo'ldi. Asta-sekin rasmiy ta'lim tuzilmalari "ekranli ta'lim" muammolarini hal qila boshladilar. "Ekran ta'limi" g'oyalarini lobbi qilish asosan ingliz tili o'qituvchilarining tashabbusiga asoslangan edi.
Filmlar va boshqa audiovizual mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi Milliy Kino Kengashi (The National Film Board - NFB) ekran ta'limi kursini resurslar bilan ta'minlashda katta yordam ko'rsatdi [2]. 60-70-yillarda Kanadada 40 ga yaqin NFB vakolatxonalari mavjud edi.
XX asrning 60-yillarida kino ta'limi kurslari uchun malakali kadrlar tayyorlash tizimi hali shakllanish bosqichida edi. Biroq ba'zi kollej va universitetlarda ekran madaniyati o'qituvchilarini tayyorlaydigan kunduzgi va kechki kurslar allaqachon mavjud edi.
Maktab o'quv dasturiga "ekranli ta'lim" ni jadal joriy etish asosan katta moliyaviy va resurs yordamini ko'rsatgan CASE assotsiatsiyasi tufayli amalga oshirildi.
1971-yilda Ta'lim vazirligining birinchi rasmiy hujjati nashr etildi, u, afsuski, uslubiy va kontseptual jihatdan yomon ishlab chiqilgan va amaliy mashg'ulotlarni o'tkazish bo'yicha faqat kichik umumiy tavsiyalarni o'z ichiga olgan.
60-yillarda Kanadada media ta'lim majburiy emas edi, lekin u ko'pchilik maktablarda keng tarqalgan va ona tili va adabiyoti kursiga kiritilgan. "Ommaviy axborot vositalarini o'rganish" va "ommaviy axborot vositalaridan ta'limning yordamchi texnik vositalari sifatida foydalanish" tushunchalari hali ham farqlanmagan. "Ekran ta'limi" ni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlovchi ommaviy harakat ham bo'lmadi.
Kanadada XX asrning 70-80-yillarida media-ta'limning rivojlanishiga kelsak, ilmiy adabiyotlar va vazirlik hujjatlarini tahlil qilish asosida biz quyidagi tendensiyalarni aniqladik.
Umuman olganda, 70-yillar (1972-yildan 1977-yilgacha) Kanada media ta'limi uchun juda qiyin davr bo'ldi. Mablag'larning sezilarli darajada qisqarishi va davlat tomonidan maqsadli yordam ko'rsatilmagani sababli kanadalik o'qituvchilarning ko'plab ijodiy urinishlari to'xtab qoldi. Media ta'lim loyihalari birinchi navbatda Ontario provinsiyasida amalga oshirildi. 1970-yillarda media savodxonligini oshirish bo'yicha darslar "keraksiz hashamat" deb e'lon qilindi. Kanada ta'limini rivojlantirish yo'lidagi iqtisodiy to'siqlardan tashqari, falsafiy muammolarni ham ta'kidlash kerak.
May 2024
218
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^Mediaeiui
Masalan, 70-yillarda "asoslarga qaytish" tamoyili e'lon qilindi, bu esa barcha turdagi innovatsion loyihalarni rad etdi. Yuqorida sanab o'tilgan faktlar Kanada media ta'limi tarixidagi ushbu davrni o'ziga xos regressiya sifatida tavsiflash imkonini beradi. Biroq, mana shunday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda media-ta'lim maktab o'quv dasturiga media kursini kiritishga harakat qilgan alohida g'ayratli o'qituvchilarning shaxsiy tashabbuslariga asoslangan edi. 70-yillarning oxirida media-ta'lim hali ham kino, televidenie va matbuot materiallariga qaratilgan edi.
70-yillardan boshlab media-ta'limning estetik nazariyasi intensiv ravishda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning semiotik va madaniy nazariyasi bilan almashtirila boshlandi. Mashhur ingliz tadqiqotchisi L.Mastermanning g'oyalari 80-yillarda Kanadada media-ta'limning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi [3]. Ontario provinsiyasida mafkuraviy yo'naltirilgan media ta'lim kurslari dasturlarining xususiyatlari qayd etildi. Asosiy vazifa tanqidiy fikrlashni shakllantirish deb e'lon qilindi. Talabalar bilan ishlashning yetakchi usullari turli xil audiovizual materiallarni semiotik tahlil qilish va olingan ma'lumotlardan olingan taassurotlarni so'z bilan ifodalash edi.
XX asrning 80-yillaridan boshlab Kanadada media-ta'lim rivojlanishida ijobiy tendentsiya kuzatildi. Bunga ko'p jihatdan bir guruh jonkuyar o'qituvchilarning fidokorona faoliyati sabab bo'ldi. 1975-yildan 1995-yilgacha Ontario ta'lim vazirligining koordinator-maslahatchisi bo'lib ishlagan K. Vorsnopning media ta'limning faol tarafdori ishi alohida e'tiborga loyiqdir. Bu davrda uning bevosita ko'magida hujjatli film ijodi bo'yicha o'qituvchilar uchun seminarlar tas hkil etildi, kino ta'limiga oid o'quv-uslubiy materiallar chop etildi.
Asta-sekin media-ta'lim tashkilotini yaratish uchun zarur shart-sharoitlar paydo bo'ldi. 75 nafar o'qituvchidan iborat guruh media-ma'rifiy anjuman o'tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Natijada kanadalik media-pedagoglarning sa'y-harakatlarini birlashtirish va ishini muvofiqlashtirishga qodir yangi tashkilot tashkil etishga qaror qilindi. 1978-yil aprel oyida Torontoda nufuzli olim va media-pedagog B.Dunkan boshchiligida Media Savodxonligi Assotsiatsiyasi (Association for Media Literacy -AML) deb nomlanuvchi ikkinchi media-ta'lim tashkiloti tashkil etildi [4]. Unga yetakchi media korporatsiyalar vakillari ham kirdi. Misol uchun, ushbu tashkilotga bir necha yillar davomida kanadalik media-pedagoglarga katta resurs yordami ko'rsatgan Kanada Milliy kino kengashi vakilini kiritish to'liq oqlandi. B.Dunkanning faol pozitsiyasi tufayli ommaviy axborot vositalari xodimlari uchun kurs va seminarlar tizimli ravishda tashkil etilib, uslubiy adabiyotlar nashr etildi. AML barcha ta'lim bosqichlarida mediasavodxonlik asoslarini o'rgatish g'oyalarini ilgari suruvchi faol media-ta'lim faoliyatini boshladi.
219
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
1978-1985-yillarda yana ikkita konferensiya, ommaviy axborot vositalari xodimlari uchun bir qancha o'quv seminarlari o'tkazildi. 80-yillarning oxirida ham o'quv muhitida, ham Kanada jamiyatida media-ta'limning o'sib borayotgan nufuzi allaqachon 600 dan ortiq kishini tashkil etgan ushbu tashkilot safini sezilarli darajada kengaytirdi. Tashkil etilganidan beri Media Savodxonligi Assotsiatsiyasi Kanadadagi barcha maktablarda media ta'limni kiritish uchun faol lobbichi bo'lib kelgan. Ommaviy axborot vositalari xodimlari uchun kurs va seminarlar tizimli tashkil etilib, respublika va xalqaro anjumanlar o'tkazilib, uslubiy adabiyotlar chop etilmoqda.
Asta-sekin mediata'lim g'oyalari jamoat va professional tashkilotlar o'rtasida o'z tarafdorlarini topdi. O'sha yillarda ommaviy axborot vositalarining bolalar va o'smirlarga ta'siri kuchayib borayotganidan o'ta xavotirda bo'lgan Ota-onalar va o'qituvchilar uyushmasi (Parent - Teacher Association) hamda bir qator xotin-qizlar tashkilotlari vakillari o'rtasida kuchli ittifoq tuzildi. Ushbu tashkilotlarning bevosita ko'magida Ontario Ta'lim vazirligining maktab o'quv dasturiga media ta'limni rasman kiritish to'g'risidagi qarorlariga ta'sir ko'rsatishga urinishlar qilindi.
Mediasavodxonlik kursi uchun o'quv va o'quv-uslubiy materiallarni nashr etish masalasi dolzarb masala edi. 1986-yilda Ontario Ta'lim vazirligi AML tashkiloti rahbariyatiga media ta'lim bo'yicha asosiy darslikni yaratish tashabbusi bilan murojaat qildi. 1989-yilda Media Savodxonligi Assotsiatsiyasi va Ontario Ta'lim vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan Media savodxonligi bo'yicha resurs qo'llanmasining [5] chiqarilishini o'sha davrning muhim yutuqlaridan biri deb hisoblash mumkin. Mazkur o'quv qo'llanmaning asosiy maqsadi o'qituvchilarga ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan unumli foydalanishga yordam berish edi. Ushbu darslik qiziqarli, chunki u minimal nazariy material va ko'p sonli amaliy vazifalarni ideal tarzda birlashtiradi.
Media ta'lim kursi bo'yicha birinchi darslik loyihasining nashr etilishi ko'p jihatdan ushbu kursni maktab o'quv dasturiga rasman kiritishga zamin yaratdi. 1987-yildan beri Ontario (Kanadaning 30 million aholisining uchdan bir qismi istiqomat qiladi) Kanadaning birinchi provinsiyasi bo'lib, o'zining 5000 ta o'rta maktablarida 7-12-sinf o'quvchilari uchun ommaviy axborot vositalari ta'limini maktab o'quv dasturining majburiy qismiga aylantirdi.
Yevropa media ta'limining barcha yutuqlariga qaramay, so'nggi 15-20 yil ichida Kanada bu sohada ishonchli yetakchilikni qo'lga kiritdi. Har holda, media madaniyat maktab ingliz tili o'quv dasturlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Media kurslari Kanadaning deyarli barcha universitetlarida o'qitiladi. Kanadaning deyarli har bir provinsiyasida ilmiy-metodik konferentsiyalar o'tkazadigan, media-ta'lim davriy nashrlarini (gazetalar, jurnallar) nashr etadigan, o'quv materiallarini nashr etadigan va hokazolarni o'tkazadigan media ta'lim xodimlarining o'z uyushmasi
May 2024
220
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversityofUzbe^istan^^^^^^^^^Mediaed^c
mavjud. Kanada media pedagogikasining yetakchilaridan biri K.Vorsnopning fikricha, ommaviy axborot vositalarini nafaqat maktab o'quvchilari yoki talabalarga u yoki bu bilim berish uchun o'rganish kerak, balki bugungi kunda OAV bizning muhitimiz va bizni o'rab turgan narsalarni e'tiborsiz qoldirish oqilona emas [6]. Fikrimizcha, bu pozitsiya maktabda, masalan, ekologiyani o'rganish kerak, lekin media madaniyatini o'rganmaslik kerak, deb hisoblaydigan ko'plab skeptiklarni ishontirishi mumkin. Shunday qilib, yaratilgan metodologik va nazariy baza bosqichma-bosqich o'tishga yordam berdi Kanadada mediasavodxonlik asoslarini ixtiyoriylikdan majburiy o'qitishgacha.
Kanadalik frankofonlar media ta'lim harakatidan chetda qolmadi. 1990-yil sentabr oyida Kvebekdagi maktab o'qituvchilari, universitet professorlari va media madaniyati arboblari ham Kvebekdagi Media ta'lim assotsiatsiyasini (Association for Media Education in Quebec - AMEQ) tashkil etishdi.
Xuddi shunday harakat Kanadaning boshqa viloyatlarida ham paydo bo'ldi. 1990-yil oktabr oyida Manitoba provinsiyasida Media ta'lim assotsiatsiyasining (MAML: Manitoba Association for Media Education) ta'sis konferensiyasi bo'lib o'tdi. Taxminan bir vaqtning o'zida Manitoba universiteti o'zining Ta'lim fakultetida "media savodxonligi o'qituvchilarini" tayyorlashni boshladi. 1992-yilning kuzida xuddi shunday uyushma (Association of Media Literacy for Nova Scotia, AML-NS) Yangi Shotlandiya provinsiyasida paydo bo'ldi. 1993-yilda Alberta Media Awareness Association (AAMA: Alberta Association for Media Awareness) tashkil etildi. Maqsad bir xil: bolalar va kattalar uchun media-ta'limni rivojlantirish.
1991-yilda Vankuverda Kanada Media ta'lim assotsiatsiyasi (CAME: Canadian Association for Media Education) tashkil etildi. 1994-yilda mazkur uyushma tomonidan o'qituvchilar uchun yozgi kurslar tashkil etilib, o'quv-uslubiy qo'llanmalar va tavsiyalar nashr etilishi boshlandi. Xuddi shu yili Uyushma o'z loyihalari bilan Ta'lim vazirligiga qiziqish uyg'otdi. Natijada, bu 1996 yilning kuzida Britaniya Kolumbiyasi g'arbiy viloyatlardan birinchi bo'lib maktab o'quv dasturiga (san'at va ingliz tili kurslarida) majburiy ommaviy axborot vositalarini o'rganishni joriy qilnishiga olib keldi [7].
Kanadaning barcha mintaqaviy media-ta'lim assotsiatsiyalari konferensiyalar va seminarlar, mahorat darslari tashkil etdi, uslubiy tavsiyalar nashr etdi, maktab o'quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish bo'yicha Ta'lim vazirligi bilan hamkorlik qildi va hokazo. Asta-sekin, tobora ko'proq Kanada provinsiyalari ta'lim jarayoniga media tadqiqotlarini kiritdilar. Oxir-oqibat, media-ta'lim arboblarining ko'p yillik sa'y-harakatlari zafarli g'alaba bilan yakunlandi - 1999-yil sentabr oyida Kanadaning barcha o'rta maktablarida 1-sinfdan 12-sinfgacha bo'lgan o'quvchilar uchun media madaniyatini o'rganish majburiy bo'ldi. Albatta, Kanada viloyatlari ta'lim sohasida
May 2024
221
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
n«tonalunvijrsjtyoiuzbsekii^
o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ammo turli mintaqalardagi media-pedagoglarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish 1992-yilda tashkil etilgan Kanada media-ta'lim tashkilotlari assotsiatsiyasi (Canadian Association of Media Education Organisations: CAMEO) yordamida amalga oshiriladi.
Shunday qilib, yaratilgan uslubiy va nazariy baza Kanadada mediasavodxonlik asoslarini bosqichma-bosqich fakultativdan majburiy o'qitishga o'tishga yordam berdi, deb aytish mumkin. Bugun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Kanadada media-ta'lim yuksalishda va dunyoda yetakchi o'rinni egallaydi.
REFERENCES:
1. Moore G.J. (1969). The Case for Screen Education. In: Stewart, F.K. and Nuttal J. (Eds.). Screen Education in Canadian Schools. Toronto: Canadian Education Association, p.6.
2. Федоров А.В. Медиаобразование: история и теория. М.: МОО "Информация для всех», 2015. С. 294.
3. Masterman, L. (1985). Teaching the Media. London: Comedia Publishing Group, 1985, 341 p.
4. Cheung, C. & Rother, L. (2006). Learning from the Pioneers. Development of Media Education in Hong Kong and Canada. In: In the Service of Young People? Studies and Reflections on Media in the Digital Age. Nordicom, p.311.
5. Duncan B. (Ed.) (1989). Media Literacy Resource Guide. Toronto: Ministry of Education of Ontario, Publications Branch, the Queen's Printer, p. 232 p.
6. Worsnop, C. (1994). Screening Images: Ideas for Media Education. Mississauga: Wright Communication. p.43.
7. Andersen, N., Duncan B. & Pungente, J.J. (1999). Media Education in Canada -the Second Spring. In: Feilitzen, C. von and Carlsson, U. (Eds.). Children and Media: Image. Education. Participation. Geteborg: The UNESCO International Clearinghouse on Children and Violence on the Screen at Nordicom, p.156.
8. Бабашев, Ф. А. (2018). Технология интеллект-карты в профессиональной компетентности будущих учителей. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук, (7), 99-101.
9. Бабашев, Ф. А. МЕДИАОБРАЗОВАНИЕ-НЕОТЪЕМЛЕМАЯ ЧАСТЬ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ. Му- аллим rei м зликсиз билимлендири3, 63.
10. Бабашев, Ф. А. (2023). МЕДИАСАВОДХОНЛИК ВА ЁШЛАР АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 5(NUU conference 3), 7-10.
222
May 2024
