CC BY
32>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
SHASHMAQOM TURKUMIDAN SARAXBORI BUZRUK
*
>
Axmedova Sarvinozxon Ravshanbek qizi
Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek Milliy musiqa san'ati institute Maqom xonandaligi yo'nalishi 3-kurs talabasi Ilmiy rahbar: Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek Milliy musiqa san'ati institute katta o'qituvchisi, dotsent Z.Suyunova https://doi.org/10.5281/zenodo.7296217
Annotatsiya: Ushbu maqolada Shashmaqom turkumining bosh maqomi Buzruk maqomidan Saraxbori Buzruk asari tahlil qilingan.
Kalit so'z: Maqom, Buzruk, saraxbor, nasr, mushkilot, tasnif, tarona.
Mumtoz musiqa merosimizning sarchashmasi bo'lmish "Shashmaqom" turkumi
WAA T nn'l- ,,n ninmlnri^nr, K^'liK ^n^mn^m
ikki yirik "Mushkilot" va "Nasr" qismlaridan tashkil topgan bo'lib, shashmaqom
>
*
yaxlit hamda to'liq ijro etiladigan bo'lsa avvalo, maqomlarining cholg'u yo'llari ijro etiladi. Cholg'u yo'llari murakkab va mukammal qismlardan (ya'ni Tasnif va Tarje va boshqalar) tashkil topgan. Mushkilot yo'llari tinglovchiga so'zsiz kuylar orqali
m?
xushchaqchaqlik, g'amginlik yoki jasorat kabi kayfiyatlarni baxsh etadi. Cholg'u bo'limidan so'ng maqomlarning "Nasr" qismi ijro etiladi. Nasr qismi ikki guruh sho'balardan tashkil topgan. Birinchi guruh sho'balari shashmaqom shakllanishi mobaynida uning tarkibida mavjud bo'lgan asosiy sho'balardir. Ikkinchi guruh sho'balari esa, birinchi guruh sho'balari asosida yaratilgan bastakorlar ijodiyoti maxsulidir. Asosiy sho'balarga Saraxbor, Talqin, Nasr va Ufar qismlari va ularning
P j>
taronalari kiradi.
Olti maqom birinchi guruh sho'balarining barchasi "Saraxbor"lar bilan boshlanadi. Zero Saraxborlar maqomlarning kuy ohangi, tayanch pardalari, namud-avjlari, shaklu shamoyili uchun muhim asos bo'lib xizmat qiladi. Ular yuksak ishq, falsafiy mushoxada, pand-nasixat mavzusidagi g'azallar orqali aytiladi. Barcha Saraxborlar sho'ba shakliga asoslangan hamda zarbul qadim usulida ijro etiladi. Shashmaqomning nasr bo'limini boshlab beruvchi Saraxbori Buzruk ham sho'ba
J-jt
shakliga asoslangan.
Luftiyning g'azali bilan aytiladigan "Saraxbori Buzruk" o'zining rivojlangan kuy tuzilmasi, o'ziga xos xarakteri ya'ni daromadning quyi pardalarida boshlangan
4 ^^ I 1>
oshiq dardi, kuyi tadrijiy tarzda yuqori pardalarda ifoda etilib, yana asosiy pardalarga
iw-
! K*
qaytib keladi. Saraxbori Buzruk she'riy matni: Dilbar so'g'inmag'on jixati bu firoq emish,
m
Ko'zdin yiroq bo'lsa ko'nguldin yiroq emish.
Tinmas xayoli kunjina ko'zyoshi qatradin,
31><}>
-^OTiœr-- & j
u>,* ^ t<ns
>>
* : > >>
#<b> >>>
M >
>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
Yuz sorini ne yuguzguchi gulgung buroq emish. Bo'lmas visol birla ko'ngul dardu dog'i kam Ul timag'urda, vax ne, balo ishtiyoq emish. Qon bo'gladi jigarlari ul g'amza saxmidin, Chinu Xitoda negaki oxu qaroq emish. Yodek Buyumni etdi qoshing bori g'am bila, Kim egrilikdadur qamor ichra toq emish. Lutfiy xirida qolmadi shering'a mushtariy Azmi hijoz qilki maqoming Iroq emish.
Saraxbori Buzrukning umumiy tovush qatori:
J
}
i m
j*
n
♦cfe
j
om
cr I
-©-
TT
o
o
-©-
i >
: H >
q > >
slH >
II
III
IV
V
VI VII VIII
í H *<> >
! >i>
i )
)W J>
i >4> »
j >>
i >>
№ >>q >
i>
Saraxbori Buzruk kichik cholg'u muqaddimasi bilan boshlanib, daromadning kuy mavzusini, birinchi cholg'u ansambli ijro etadi. Birinchi xat daromad, dipazoni kvinta intervali oralig'ida asosiy parda re va sol tovushlarda joylashgan. Daromadda asosiy parda re dan kvarta yuqoriga sol pardasiga sakrash xolatini ko'rishimiz mumkin. Bu esa oshiq dardi va xayajonini yaqol ifodalab beradi.
Daromaddan so'ng zamzama qismi keladi, zamzamada qochirimlar oshiq dardi asta sekinlik bilan yuqori pardalarga intilayotganini ifodalab, Miyonxat qismiga bog'lovchi vazifasini o'taydi va ikkinchi xat Miyonxat qismi boshlanadi. Ikkinchi xat daromad mavzusining rivojlangan varianti bo'lib, daromaddan kvarta yuqorida boshlanadi. Uning tovush qatori zul kul intervali oralig'ida. Miyonxatda sol va si tovushlari asosiy parda vazifasini o'taydi.
To'rtinchi xat dunasr, daromad boshlangan pardadan oktava yuqorida ijro etiladi. Dunasr boshlanish qismida asosiy parda (re) qayta-qayta takrorlanib, tinglovchi qalbida qandaydir o'kinchli xotira tuyg'ularini junbushga keltira boshlaydi, va aytim yo'li kvarta intervaliga pastga sakrab, daromad mavzusining elementlari yangray boshlaydi. Kvarta pastga sakragan kuy mavzusi yana asta sekinlik bilan yuqori tomon intila boshlaydi.
Maqomlar avjlaridagi o'ziga xos ko'rinishi namudlarning ishlatilishidadur. Saraxbori Buzrukning beshinchi xatida Buzruk va Rost sho'ba yo'llarining avjiga xos Uzzol namudidan foydalanilgan. Ushbu namud Saraxbori Buzruk boshlanish
*4>
Pió*
) J J^l
>H >
í >5-
q
*4>
M>
*4> m >
i
i
üñ >
&p
50
Í*í>
q
q 143-
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
ko'rinishi daromadda bayon etilgan ishq mavzusiga, hamohang va mos ravishda
_
eshitguvchi qulog'iga hush yoqadi.
Beshinchi, oltinchi, yettinchi xatlarda Muhayyari Chorgoh namudidan
foydalanilgan. Ushbu namudi Uzzoldan so'ng unga silliq ravishda ulanib keladi va
mi
Saraxbori Buzrukning avj qismi yangi lad va yangi ohang endilikda tinglovchi dunyosini yangi bosqichga, oshiq osmonidagi yana bir ishq darvozasiga olib kiradi. Ushbu avj qismida boshlang'ich daromadda bayon etilgan mavzu, yetilib ko'ngil
! Ш-
dardlarini baralla o'zida tarannum eta boshlaydi. Ya'ni asar cho'qqiga yetib keladi.
Rivojlangan avj (namudlardan) so'ng furovard qimi sakkizinchi xat boshlanadi. Qisqa vaqt ichida asta sekinlik bilan yuqori pardalardan pastga tushgan aytim yo'li boshlang'ich nuqtaga ya'ni daromad boshlangan pardaga yetib keladi.
Aytim yo'llarida cholg'u kuyining g'azalga mutanosibligi muhim ahamiyatga ega. Zero Hofiz va unga hamohang ravishda ansambl ijro etayotgan cholg'u kuyi tinglovchining ko'ngliga asar yaxshiroq yetib borishi uchun xizmat qiladi. Bu o'rinda
V oro n пап D11 r-w-m il/—n inrv 11 г/л -fol nimm Vn-niifi О о 1 о 1л1 т т Кар1лл1л1 lirinm m пл л m 1л 11 nr
Sarahbori Buzrukning ijro talqinini Yunus Rajabiy boshchilidagi maqomchilar
ansambli va Abduhoshim Ismoilov rahbarligidagi maqomchilar ansambli ijrosi va ular orasidagi umumiy va farqli jixatlari orqali tahlil etsak.
Yunus Rajabiy rahbarligida ijro etilgan Saraxbori Buzruk sho'basi jonli, orginal
m?
ravishda tinglovchi qalbiga tez yetib boradi. Ushbu aytim yo'li ayol xonanda Berta Davidova ijrosida o'ziga xos ravishda talqin etilgan. Abduhoshim Ismoilov rahbarligidagi ansamblda ushbu sho'baning yetakchi hofizi Xasan Rajabiydir. Abduhoshim Ismoilov rahbarligida ijro etilgan sho'ba Yunus Rajabiyning ansambiliga nisbatan biroz vazminroq suratda talqin etilgan. Cholg'u muqaddimasi
ham Rajabiy ansambliga nisbatan ko'proq ijro etilgan. Yunus Rajabiyning ansamblida daromadning bir qismi cholg'u muqaddimasi sifatida kelsa, Abduhoshim Ismoilov rahbarligidagi ansamblida cholg'u muqaddimasida daromadning kuy mavzusi to'liq ijro etilgan. Yana shuni e'tiborga olish kerakki mumtoz musiqamiz borasida dovrug' qozongan xar qanday bastakor, sozanda hofiz bo'lmasin o'z uslubi, pozitsiyasi bilan asar ijrosiga yondoshadi. Ushbu ikki sho'baga ham ikki bastakor o'z qarashlari bilan yondoshganini ko'rishimiz mumkin. Masalan Abduhoshim Ismoilov rahbarligidagi ansambl Saraxbori Buzrukni vazmin, juda ham lirik kayfiyatda talqin J-jt etgan. Zamzama qismi ham ayollar va erkaklar ansabmli tomonidan Yunus Rajabiy rahbarligidagi ansambldan farqli ravishda juda ham yuqori pardalarda ijro etishgan. Yunus Rajabiy ansambli ushbu asarni jonli va xayajonli kayfiyatda ijro etgan. Shuningdek Abduhoshim Ismoilovning ansambli ijorsidagi yosh, nav nihol
iw-
! И*
xonandalarning ovozi, Yunus Rajabiy ansamblidagi hofizlarning zabardast ovozlaridan ajralib turadi.
Xulosa qilib aytganda, ikkala ansambl ham Saraxbori Buzruk sho'basini
_________. „ -, "___1_____U^l" 1 "__________^ _ „ П „-U.- „ AUJ •
maromiga yetkazib ijro etishgan bo'lishiga qarama Yunus Rajabiy va Abduhoshim
-râ~ZiITo*fà .,»., о--И- >
is* » J
ы> >>
* : >
й*
>>
^ >3> 1
I ]>■ у.
и>
>3»
ы >
О И* ЩУ
Ян
ы )>
Я*
Ы>
! >5>
Ы )>
• >4>
+И >
щ
ш>
ЭЙ* *ф>
Ы р Ы >
3 >4»
+Н >
л w> -
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
Ismoilovning rahbarligidagi ijroni bir-biridan farqli jihatlari haqida baholi qudrat yuqorida tahlil etdik.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.Rajabov. Maqomlari masalasiga doir.O'zSSR Davlat badiiy adabiyot nashriyoti, Toshkent 1963.
2. I.Rajabov. Maqomlar. "San'at" nashriyoti. Toshkent 2006.
3. O.Ibroximov. Maqom va makon "Movarounnaxr", Toshkent 1997.
4. O.Ibroximov. Фергано - Ташкентские макомы. "Юнеско", Toshkent 2006.
5. Sh.Oyxo'jayeva. Maqom taronalari. O'zbekiston Davlat Konservatoriyasi Tahrir - Nashriyot bo'limi. Toshkent 2011 yil.
6. Matyoqubov О. "Maqomot",Musiqiy nashriyot, Toshkent. 2004.
jW^ У
q ж**
ЩУ>
i ;••»
* I •
'-**■ - I ъ
>jl *: 15
Ы*
-^¡fV-TiT f---^SfV-^ï f.—
52
q>ji> m >
q
^H >
im
Ы:>
q >j#
Ы >
j>
q >£>■ >
Ы >
q ж*
|:H> Ы >
q щъ
Щ >
q i
