CC BY
7INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© B.A. Ataqulov1H_
Uzbekistan Milliy universiteti, Toshkent, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: ushbu maqolada shaxs psixologik portretiga oid qarashlar ilgari surilgan. Ushbu maqolada shaxs psixologik potretiga alohida to'xtalib o'tib, ular turli xil tasniflangan. Tadqiqotchilarning inson miyasi xususidagi fikrlari, inson miyasining o'ziga xos fikr lari haqida qarashlar ilgari surilgan. Sharq mutafakkirlarining shaxsning psixologik fikrlari xususida mulohazalari haqida salmoqli fikrlar yoritilgan.
MAQSAD: ushbu maqoladan maqsad shaxs psixologik portretini o'rganish, tahlil qilish, shular haqida mulohaza yuritishdir.
MULOHAZA VA NATIJALAR: shaxsning psixologik portreti - bu shaxsning psixologik xususiyati bo'lib, uning ichki dunyosi va muayyan hayot sharoitida mumkin bo'lgan xatti-harakatlari tavsifi. Garchi ular g'alati qalb qorong'i deb aytishsa-da, lekin notanish odamning yuz xususiyatlariga diqqat bilan qarab, u haqid a juda ko'p qiziqarli narsalarni bilib olishingiz mumkin.
XULOSA: markaziy Osiyo mutafakkirlari Farobiy, Beruniy, ibn Sino, Ulug'bek, Alisher Navoiylar insonning dunyoni va o'zini bilish masalasida haqida to'xtalib, inson tabiat va jamiyatni hamda o'zini bilishga qodir, inson bilishi sezgi va idrokdan boshlanib, tafakkur ga tomon rivojlanib boradi. Inson aqli - faol, u inson bilishining asosiy qurolidir, deyishadi. Ular insonning bilishi noma'lum narsalardan malum narsalarga tomon rivojlanib borishini ta'kidlashadi.
Kalit so'zlar: shaxsning portreti, inson miyasi, ongsiz intuitiv, karerizm, shaxs tiplari, Farobiy, Amir Temur, Beruniy, Alisher Navoiy.
ВЗГЛЯДЫ ВОСТОЧНЫХ МЫСЛИТЕЛЕЙ НА ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ПОРТРЕТ ЧЕЛОВЕКА_
© Б.А. Атакулов1И
1 Национального университет Узбекистана, Ташкент, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: в статье представлены взгляды на психологический портрет человека. В данной статье, уделяя внимание психологическому портрету человека,
Iqtibos uchun: Ataqulov B. A. Sharq mutafakkirlarini shaxs psixologik portretiga oid qarashlari. // Inter education & global study. 2024. №9. B.389-395.
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №9
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
они классифицируются по-разному. Высказаны мнения исследователей о человеческом мозге, взгляды на уникальные мысли человеческого мозга. Освещены значительные размышления о мнениях восточных мыслителей о психологических мыслях личности.
ЦЕЛЬ: целью данной статьи является изучение, анализ и размышление над психологическим портретом человека.
ВЫВОДЫ И РЕЗУЛЬТАТЫ: психологический портрет человека - это психологическая характеристика человека, описание его внутреннего мира и возможного поведения в определенных жизненных условиях. Хоть и говорят, что у чужого душа темная, но о чужом человеке можно узнать много интересного, присмотревшись к его чертам лица.
ВЫВОД: среднеазиатские мыслители Фараби, Беруни, ибн Сино, Улугбек, Алишер Навои акцентировали внимание на вопросе познания человеком мира и самого себя, человек способен познавать природу и общество и самого себя, человеческое познание начинается с интуиции и восприятия и переходит к мышление развивается в сторону. Говорят, что человеческий разум активен, он является основным инструментом человеческого познания. Они подчеркивают, что человеческое знание развивается от неизвестного к известному.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: портрет личности, мозг человека, бессознательная интуиция, карьеризм, типы личности, Фараби, Амир Темур, Беруни, Алишер Навои.
Для цитирования: Атакулов Б.А. Взгляды восточных мыслителей на психологический портрет человека. // Inter education & global study. 2024. №9. С. 389-395.
VIEWS OF EASTERN THINKERS ON THE PSYCHOLOGICAL PORTRAIT OF THE
PERSON_
© Bekzod A. Atakulov1®
Uzbekistan National University, Tashkent, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: this article presents views on the psychological portrait of a person. In this article, focusing on the psychological portrait of a person, they are classified in different ways. The opinions of the researchers about the human brain, views about the unique thoughts of the human brain have been put forward. Considerable thoughts about the opinions of Eastern thinkers about the psychological thoughts of the individual are covered.
PURPOSE: The purpose of this article is to study, analyze and reflect on the psychological portrait of a person.
DISCUSSION AND RESULTS: a psychological portrait of a person is a psychological characteristic of a person, a description of his inner world and possible behavior in certain
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 9
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
life conditions. Although they say that a strange soul is dark, but you can learn a lot of interesting things about a stranger by looking closely at their facial features.
CONCLUSION: central Asian thinkers Farabi, Beruni, ibn Sino, Ulugbek, Alisher Navoiy focused on the question of man's knowledge of the world and himself, man is capable of knowing nature and society and himself, human knowledge begins with intuition and perception and goes to thinking. develops towards It is said that the human mind is active, it is the main tool of human knowledge. They emphasize that human knowledge develops from the unknown to the known.
Key words: personality portrait, human brain, unconscious intuition, careerism, personality types, Farabi, Amir Temur, Beruni, Alisher Navoi.
Mutaxassislar bir qarashda odamning qanchalik halol ekanligini aniqlashlari mumkin - jasur yoki qo'rqoq, kuchli shaxsiyat yoki o'z-o'zidan. Barchaning o'ziga xos noyob yuzlari bor, ular tanishuvning birinchi soniyalaridanoq biz haqimizda ma'lumot beradi. Raqibimizga qarab, uning yuzidagi ifoda ortidagi sirlarni ochishga harakat qilamiz. Bizni tanlaganimiz yoki hamrohimiz yoki ishchimiz bo'lishi mumkin bo'lgan odamning mohiyati qiziqtiradi.
Biz doimo ko'p odamlar bilan o'ralganmiz: transportda, ishda yoki ijodiy jamoada, do'stlar orasida. Biz qandaydir tarzda yuzlarni taniymiz va bu qobiliyatga muhtojmiz. Bizning miyamizda, temporal va oksipital loblar chegarasida, bu qobiliyat uchun mas'ul bo'lgan zona mavjud.
Tadqiqotchilar isbotladilarki, inson miyasi yuzning alohida qismlari yig'indisida emas, balki butun yuzni taniydi. Piter Tompson buni Margaret Tetcherning fotosurati bilan ko'rsatdi. Teskari fotosurat, lekin o'zgarmagan ko'zlar va lablar bilan, birinchi qa rashda, hech kim sezmadi. Yuz insonning xarakteri, hatto uning xatti-harakatlari stereotiplari haqida ma'lumot beruvchi, moslashuvchan, ijtimoiy vositadir. Insonning portreti ongsiz intuitiv darajada o'qiladi. Bizda ma'lum ijtimoiylashuv tajribasi bor va hatto bolalikda ham, maktabda va boshqa muassasalarda ham o'xshash xususiyatlarga ega odamlardan bir xil harakatlar va xatti-harakatlarni kutishni o'rganganmiz.
Tadqiqotchi Pol Ekman Darvin gipotezasini amerikaliklar va yaponlar bilan tajriba o'tkazgandan so'ng tasdiqladi. U qo'rqinchli film tomosha qilayotganda odamlarning his -tuyg'ularini kuzatgan. Yaponlar hissiyotlarini tiyish uchun madaniy an'analar tufayli o'zlarini ko'proq vazmin tutdilar. Ammo umuman olganda, barcha yuzlardagi qo'rquv naqshlari bir xil tarzda ifodalangan. Odamlar bilan muloqot qilish tajribasi suhbatdoshlarning har birining shaxsiyatining psixologik portretini yaratishga imkon beradi. Ammo, masalan, odamning tabassumi orqasida yashiringan norozilikni tanib olish oson emas. Har bir his-tuyg'u
For citation: Bekzod A. Atakulov. (2024) 'Views of eastern thinkers on the psychological portrait of the person', Inter education & global study, (9), pp. 389-395. (In Uzbek).
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
o'zining namoyon bo'lishiga ega, ular orqali suhbatdoshning haqiqiy munosabatini aniqlash mumkin. Yuzga diqqat bilan qarab, biz ongsiz darajada suhbatdoshimiz qanday odam ekanligini va undan nimani kutish mumkinligini tushunamiz. Yuz xarakterga, asosiy insoniy his-tuyg'ularga ishora qiladi.
Qadim zamonlardan beri insonning yuzi insonning psixologik portretini yaratishi va u haqida har tomonlama ma'lumot olishi mumkinligiga ishonishgan. Qadimgi xitoyliklar inson tanasidagi eng qiziqarli sirt tuzilishi bilan xarakter va taqdir o'rtasidagi bog' liqlikni topishga harakat qilishdi. Bugungi kunda tanib olish tizimlari ishlab chiqilmoqda. Ushbu fan fiziognomiya deb ataladi, bu fansuz zamonaviy kriminologlar va yirik kompaniyalar qila olmaydi.1
Xitoyliklar insonning yuzini uch qismga bo'lishdi, ularning har biri ma'lum bir yosh uchun alohida ahamiyatga ega. Peshonadagi soch chegarasidan qoshgacha bo'lgan qismi insonning aql-zakovati va martabadagi muvaffaqiyat haqida gapiradi.
Yuqori peshona shaxsning maqsadga muvofiqligi va karerizmi haqida gapiradi, peshonada bitta ajin borligi odamning bir yo'nalishda rivojlanish istagini ko'rsatadi. Lomonosov, Lenin, Eynshteyn baland peshona egalarining yorqin namunalari edi.
Qoshlardan burun uchigacha bo'lgan qismi ruhning harakatchanligini, shaxsiyatning kuchini, o'zini tuta bilish qobiliyatini ko'rsatishi mumkin. 35 yosh va undan katta yoshda bu zona, ayniqsa, muhimdir. Bu mutaxassis bo'lgan yoshdir. Katta burun ulkan hayotiylikni ko'rsatadi. Bunday odamlar biznesda, ijtimoiy faoliyatda, ya'ni tashqarida amalga oshirilishi mumkin. Burunning kichik va ingichka qanotlari ta'sirchan va o'zgaruvchan shaxsga tegishli.2
Yuzning pastki qismi insonning boshqa odamlarga bog'lanish qobiliyati va hayotda muvaffaqiyat qozonish ehtimoli haqida gapiradi. Misol uchun, lablari to'la bo'lgan odam hissiylik, temperament va ochiqlik bilan ajralib turadi. Yupqa lablar egalari ilm-fan va o'z-o'zini bilishga intiladi. Yassi yonoqlar ichki potentsial orqali amalga oshirishni ko'rsatadi.
Shaxsning psixologik portretini o'rganish muammosi kishilik jamiyatining barcha davrlarida muhim masala bo'lib kelgan. Buning asosiy sababi birinchidan, har bir davrdagi ijtimoiy munosabatlar o'ziga xos ravishda ijtimoiy mavqe jihatidan kimningdir yuqori darajada turishini taqozo etgan bo'lsa, ikkinchidan, insonlarning hayot kechirish tarzi, ravnaqi, darajasi, farovonligi, baxtli turmush kechirishi shu yuqori mavqedagi shaxsga, uning turli fazilatlari va xislatlariga bog'liq bo'lganligidir. Markaziy Osiyo mutafakkirlari Farobiy, Beruniy, ibn Sino, Ulug'bek, Alisher Navoiylar insonning dunyoni va o'zini bilish masalasida haqida to'xtalib, inson tabiat va jamiyatni hamda o'zini bilishga qodir, inson bilishi sezgi va idrokdan boshlanib, tafakkurga tomon rivojlanib boradi. Inson aqli - faol, u inson bilishining asosiy qurolidir, deyishadi. Ular insonning bilishi noma'lum narsalardan malum narsalarga tomon rivojlanib borishini ta'kidlashadi.
1 Дружинина В.. "Психология ". Учебник. "Питер", 2003. 78.
2 R. Mavlonova, O. To'rayeva, K. Holiqberdiyev. Pedagogika. "O'qituvchi" nashriyoti - 2001. 420-430 - bet.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Jumladan, Abu Nasr Forobiyning "Fozil odamlar shahri" asarida aholining ma'naviy va psixologik jihatdan boshqarilishida fozil odamlar shahrida shahar aholisining stratometrik xususiyatlarga ko'ra tabaqalanishi lozimligi uqtiriladi. Bunda jamiyat a'zolarining o'zlarini boshqarishlarida jamiyatning o'zini o'zi boshqarilishiga olib kelish lozim, lekin bu bilan bir vaqtning o'zida har bir a'zo o'z psixologik ma'naviy kamolotini usul hamda yo'nalishiga ko'ra yakkaxol tarzda mavjud bo'ladi. "Shularning hammasini ikki yo'l bilan olish mumkin. Birinchidan, yuqoridagi hodisalar aslida qanday mavjud bo'lsa, inson qalbiga, ko'ngliga o'shanday o'rnashib qolsa, boshqalarning ko'nglida bu bilimlar qiyosiy yoxud taqlid asosida vujudga keladi. Ba'zi odamlar o'sha narsalarni o'zlari his etishlari tufayli ko'ngillarida shu bilimlar vujudga keladi".3
Forobiy bu fikrni davom ettirib: "Ikkinchidan, ushbu sifatlarga ega bo'lmagan odamlar birikmasi esa, jaholatdagi va adashgan shaharlarning aholisini tashkil qiladi. Fikrlashlar, g'azab, hasad, nafratga asoslangan bunday shahar aholisi doimo bir birlariga qarshi kurashib bir-birlariga dushmanlik qiladilar, eng kuchlilari boshqalarga nisbatan mukammalroq tuzilgan bo'ladi. G'olib kelganlar ham bir birlarini yo'qotishga urinadilar, go'yo boshqa mavjudotlar nomukammalday, ularning borligi bularga zarar keltiradiganday, yoxud boshqalar ularga faqat qulday xizmat qilish uchun yaratilganday, barchasi bir-birini ezib ishlatishga intilishadi".4
Beruniy o'z insonparvarlik g'oyalari bilan shaxs psixologiyasi ta'limotlari rivojiga o'z hissasini qo'sha oldi. U insonlar orasida o'zaro tushunish, tenglik va boshqaruvda adolatni himoya qilib chiqdiki, bu fikrlar hamisha ham qadrlidir.
Beruniy inson kamolotida uch narsani muhimligini ta'kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasida ham e'tirof qilingan irsiyat, muhit va tarbiyadir. Ma'lum bir davrda olimlar inson komolotiga irsiyat, muhitning ta'sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oladila r.
Buyuk sarkarda, sohibqiron Amir Temur esa ham katta bir saltanatning asoschisi, shaxs psixologik portreti rivojiga alohida e'tibor qaratgan. U davlat rahbari sifatida boshqarish va rahbarlik masalalariga oid kuchli tamoyillarni yaratgan. Uning tuzuklari o'z davrining ijtimoiy voqeyligiga xos bo'lgan stratometrik tuzilma hamdir. U o'z tuzuklarida 12 ta ijtimoiy tabaqani farqlab beradi: Sayidlar, ulamo, mashoyix, fozil odamlar; Ishbilarmon, donishmand odamlar; Xudojo'y, tarki dunyo qilgan kishilar; Noyonlar, amirlar, mingboshilar; Sipoh va raiyat; Maxsus ishonchli kishilar; Vazirlar, sarkotiblar; Hokimlar, tabiblar; Tavsir va hadis olimlari; Ahlihunar va san'atchilar; So'fiylar; Savdogar va sayyohlar.5
Amir Temur fikricha, bu toifa kishilarning taqdirini podshoh, xazina va askarlar hal qiladi. Ko'rinib turibdiki, bu turlanish asosini tabaqaning ijtimoiy voqelikka nisbatan bo'lgan munosabatlari va xulq-atvorlari tashkil etadi. Va bu shaxs psixologik portretiga qaratilgan e'tibordan darak beradi.
3 Forobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. - T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. - B. 167-170.
4 A.X.Ora^ Н.А.Мираширова "Общая психология" - Tашкент -2014. 78-bet.
5 E.Hayitov "Boshqaruv psixologiyasi" Chirchiq-2020. 33-40-betlar.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlarida xalq bilan birga bo'lish, adolatparvarlik g'oyalari asosiy o'rin tutadi. U har bir kishining yuksak kamolot cho'qqisiga - yetishini orzu qiladi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, insonning ulug'ligi, aql - idroki, so'zlash qobliyati, bilimi, o'quvi hunarga egaligidir. Uquv tug'ma ravis hda inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa, o'qish - o'rganish, mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o'zaro birlashsa, insonning qadri ortadi. Shoirning fikricha, bilim bir boshbog' yoki jilov kabidir. U kishini har xil noloyiq ishlardan asraydi. Shu xususiyati tufayli bilim aziz va mo'tabardir.
Adib ta'lim tizimi, ta'lim nazariyasi va amaliyotiga, ta'lim mazmuniga oid bir qator jiddiy fikrlarni aytadi. U ayrim fanlarni o'qitishdagi izchillikni ham aytib o'tgan.
Shaxsshunos olimlar shaxs tiplarini quyidagi guruhlarga bo'ladi:
1. Ko'rgazmali tip - his-tuyg'ularni kuchli ifodalaydi va ularni boshdan kechiradi. Bular badiiy tabiatdir, omma oldida his-tuyg'ulari bilan o'ynaydi. Ular boshqa odamlarni yaxshi tushunishadi, lekin barcha qarorlar ular tomonidan impulsiv ravishda qabul qilinadi;
2. Pedantik tip - ko'rgazmali turga qarama-qarshidir. Ular qat'iyatsiz va hayotlari uchun doimiy qo'rquvni boshdan kechirishadi. Qarorlar uzoq vaqt talab etadi.
3. Qattiq tur - salbiy his-tuyg'ularini kechiktiradi, balki uzoq vaqt davomida muvaffaqiyatlariga e'tibor qaratadi.
4. Qo'zg'atuvchi tur - ular uchun odatiy holat bu asabiylashish va norozilik. Ular o'zlarini nazorat qila olmaydilar va nizolarni qo'zg'atadilar. Xususiyat sifatida qobiliyatlarni alohida ajratib ko'rsatish mumkin.
Inson psxiologiyasida shaxsiy qobiliyatlar muayyan vazifalarni hal qilishdir. Ular ikki xil: umumiy - ularning shakllanishi aqlning rivojlanishi bilan sodir bo'ladi. Xususan, bu moslashish, aqlning moslashuvchanligi, xotirjamlik, ehtiyotkorlik, samaradorlik. Maxsus qobiliyatlar - muayyan faoliyat turi uchun rivojlanadigan narsa.
Alisher Navoiy ilmiy va amaliy faoliyatida ham, ta'lim-tarbiya masalalaridagi fikrlarida ham o'zidan oldin o'tgan Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon al-Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug'bek va boshqa mutafakkirlar an'anasini davom ettirdi va boyitdi. Uning ilm - ma'rifat, ta'lim - tarbiya masalalaridagi fikrlarida insonparvarlik g'oyasi markaziy o'rinda turadi. Navoiyning fikricha inson dunyoda hammadan yuksak aziz va qadrlidir.
Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida e'tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning tarbiyali va yetuk kishi bo'lib o'sishiga ishonadi.
Ibn Sino shaxsda axloqiy hislatlarni mehnat, jismoniy va aqliy tarbiya bilan uzviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Ibn Sinoning axloqiy qarashlari go'zallik, nafosat haqidagi fikrlari uning fors va arab tilida yozilgan she'rlarida, badiiy asarlarida, go'zallik, musiqa, she'riyat haqidagi falsafiy fikrlarida o'z ifodasini topgan. Buyuk mutaffakkir Abu Ali Ibn Sinoning inson kamoloti va bu sohada qilinadigan ishlarni tajriba asosida amalga oshirish, dunyoviy ilmlarni o'rganish yo'l lari haqidagi ta'limotlari nihoyatda qimmatlidir. Ibn Sino o'quvchining shaxsiy xislatlariga, ruhiyatga e'tibor berib, uning aqliy xususiyatlari, ruhiyati, mehnatsevarligi, bilimi, irodasiga
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
asoslangan holda ta'lim-tarbiya ishini olib borish kerakligi haqidagi fikr-mulohazalari bilan milliy va umuminsoniy pedagogik fikr rivojiga ulkan hissa qo'shdi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Дружинина В.. "Психология ". Учебник. "Питер", 2003. 78.
2. R. Mavlonova, O. To'rayeva, K. Holiqberdiyev. Pedagogika. "O'qituvchi" nashriyoti -2001. 420-430 - bet.
3. Forobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. - T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. - B. 167-170.
4. A.X^ra^ Н.А.Мираширова "Общая психология" - Tашкент -2014. 78-bet.
5. E.Hayitov "Boshqaruv psixologiyasi" Chirchiq-2020. 33-40-betlar.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
Bekzod Ataqulov Abdurashitovich, mustaqil izlanuvchi [Бекзод Атакулов Абдурашитович, независимый исследователь], [Bekzod Atakulov Abdurashitovich,
independent researcher]; manzil: Toshkent viloyati, Chirchiq shahri, Saodat, 31/16 [адрес: Саодат у, 31/16 г. Чирчик, Ташкентская область], [adress: Saodat, 31/16, Chirchik city, Tashkent region]; E-mail: [email protected]
