CC BY
614YneHHH XXI BeKa • 2022 • № 3 (84)
SHARQ MUTAFAKKIRLARI VA PEDAGOG OLIMLARNING BOLA TARBIYASI
TOGRISIDAGI QARASHLARI
Z.I. Qayumova1, G.B. Tosheva2
Maqolada sharq mutafakkirlari va pedagog olimlarning bola tarbiyasi to'g'risidagi qarashlari haqida ma'lumot berilgan.
Kalitso'zlar: ta'lim, tarbiya, bola tarbiyasi, estetik tarbiya, mehnat tarbiyasi.
Sharq mutafakkirlarining merosida ta'lim - tarbiya masalalari muhim o'rin egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada farzand tarbiyasiga katta e'tibor berganlar. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida oilada bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish yo'llari ko'rsatib berilgan.
Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilmog'i va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat bo'lmogM lozim degan xulosaga kelgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim-tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn Sino merosida yoritilganini ko'rishimiz mumkin. Beruniy ota -onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o'yinlar uyushtirishlari, ular bilan o'zaro suhbatlar o'tkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish to'g'risidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik g'oyasi yotadi. U har bir ota -ona o'z farzandlariga ana shu g'oyani singdirishi zarur degan xulosaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan to'g'ri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota - onalar o'z farzandlariga o'qtirishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo'yicha Abu Ali ibn Sino "Tadbir almanozil" nomli asarini yozgan. Unda olim ota - onaning bolalarni tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga to'xtalar ekan, ayniqsa ota -onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va xunarga o'rgatish borasida muxim fikrlar bayon etadi.
Yusuf Xos Xojib "Qtudg'u bilig" asarida oilaviy maishiy turmush muammolariga ham katta e'tibor beradi. Ota -onalar nazoratda bo'lgan bolaning ma'suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota -onaning mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to'g'ri yo'l farzandlarining kelajakni, kamoloti uchun psixologiyasida muhimdir. Mirzo Ulug'bekning qarashlarida bolaning bilim olishga bo'lgan qiziqishi havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim o'rin tutadi. Kaykovus "Qobusnoma" pandnomasida o'z farzanding sening haqingda qanday bo'lishini istasang, sen ham ota -ona haqida shunday bo'lgMl deb yoshlarni ota -onasini hurmat qilishga e'zozlashga, mehr -oqibatli bo'lishga da'vat etadi. Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham munosib o'rin egallaydi. U o'zining qator asarlarida ta'lim -tarbiya masalalari umuminsoniyg'oya ekanligini ta'kidlaydi.
Ya.A.Komenskiy o'zining "Onalar maktabi" kitobini maktabga tayyorlash bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma'lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota -onalar uchun quyidagi vazifalarni ko'rsatadi: 1. Bolalarda maktabga borganda o'z tengdoshlari bilan o'qigan va o'ynagan xursandchilik hissini tug'dirish; 2. Bolalarni maktabdagi ta'limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish; 3. Bolalar bo'lajak o'qituvchilarga nisbatan hurmat va ishonchni shakllantirish.
Ta'lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo'lishi ma'lum darajada nasliy omillar bilan ham bog'liqdir. Bolalar o'z temperamenti xususiyatlariga ko'ra ham bir -birlaridan ajralib turadilar: xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning o'zgaruvchan sharoitlariga tez moslasha oladigan bolalar sangvennik tipreramentga mansub; qo'shimcha noxush kayfiyatda yuradigan, ta'sirchan, kamgan, sust bolalar -
1Qayumova Zarifa Islom qizi - Shofirkon tuman 6-son davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyachisi (Buxoro, O'zbekiston).
2Tosheva Gulbahor Bayozovna - Shofirkon tuman 6-son davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti psixologi (Buxoro, O'zbekiston).
YneHbiH XXI BeKa • 2022 • № 3 (84)
melanxolik temperamentga kiradilar; xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar -flegmatik; jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar -xolerik hisoblanadilar.
Bolalar kattalarning yordamiga muxtoj bo'lishiga ham qarab bir -birlaridan farq qiladilar. Ba'zi bolalar biror xatti- harakatni bajarishni bir necha marta ko'rsatish, tushuntirish kerak. Bolalar o'zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga qarab ham bir -birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va mukammal bo'lib rivojlangan bo'lishi darkor. Bolalarga qanchalik yaxshi bilim bersak, o'ylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida, yetuk inson bo'lib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his -tuyg'ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qullasa, yaxshi xulq namunalarini o'rgatish ancha oson kechadi.
Bolani maktabga tayyorlashda tarbiyani har tomonlama jumladan ma'naviy axloqiy, aqliy estetik, jismonan va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi. Ma'naviy tarbiyani bolaga o'tmishda Vatan ravnaqi, el -yurt tinchligi va faravonligi yo'lida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, mustaqillik, qadriyat va an'analarimizni o'rgatish orqali singdirish mumkin. Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadigan, boshqa hyech qaysi tarbiya ob'kti oiladagidek yuqori natija bermaydi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o'rni bor. Oila davrasida qo'shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oila davriasida o'qish, birga spektakl va kino ko'rish va tahlil qilish va hokazolar bolani estetik tarbiyasini shakllantirishdagi jihatlardir.
Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Mehnat bolalarda uyushqoqlik, diqqat, saramjom - sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir. Bola hayotining kun tartibi, odatda sog'lom bola kasalmand va zaif bolaga nisbatan maktab kun tartibiga va butun dars davomida o'zida jo'sh o'rib turgan g'ayratlarini tiyib jim o'tirishga tezroq ko'rinadi. Bolani maktab kun tartibiga tayyorlashda, uning sog'ligini mustahkamlashda ertalab ma'lum vaqtda o'rindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya qilinishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
l.Kozlova S.A., Maktabgacha pedagogika: Kurs kitobi - Moskva: Akademiya, 2006. - 416 p.
© Z.I. Qayumova, G.B. Tosheva, 2022.
