CC BY
8УДК 811.161.3 DOI 10.52928/2070-1608-2023-66-1-153-157
СЕМАНТЫЧНЫЯ ГРУПЫ ДЗЕЯСЛОУНЫХ ФРАЗЕАЛАГ1ЗМАУ СА ЗНАЧЭННЕМ КАНКРЭТНАЙ ДЗЕЙНАСЦ1
канд. фтал. навук, дац. В.В. МАРШЭУСКАЯ (Гродзенск дзяржауны утвератэт мя Янк Купалы) e-mail: tina-201 (0a bk ru
Аутар даследуе значэнне асобных дзеяслоуных фразеалаггзмау, пабудову семантычнай структуры субка-тэгорыи дзейнасцi i асобных структурна-семантычных груп. Асноуным метадам дадзенага даследавання стау метад семантычнай iдэнтыфiкацыi. Метадалагiчную базу склалi працы вядучых айчынных i замежных лiнгвiс-тау у галте фразеалогИ i лекскалогИ. Матэрыялам даследавання паслужыу фактычны матэрыял з сучасных фразеаграфiчных крынщ, а таксама аутарская картатэка дзеяслоуных фразеалаг1змау. Аniсаны адназначныя дзеяслоуныя фразеалаггзмы са значэннем сацыяльнай дзейнасщ, руху i перамяшчэння у прасторы, са значэннем канкрэтных фЫчных дзеянняу, наюраваных на задавальненне найбольш важных фiзiчных (фiзiялагiчных) запа-трабаванняу. Абгрунтавана заканамернасць функцыянавання у якасцi аб'екта апканых адзтак назоунiкау са значэннем канкрэтнага прадмета як прадукта дзейнасщ. Устаноулена, што у межах структурна-семантычных груп i семантычных падгруп дзеяслоуныя фразеалаггзмы са значэннем канкрэтнай дзейнасцi звязаны сiнанiмiч-нымi адносiнамi. Атрыманыя вынт могуць быць выкарыстаны у курсах лекцый i семтарсюх заняткау па сучас-най беларускай мове, а таксама лтгвктыцы тэксту i культуралогИ.
Ключавыя словы: дзеяслоуныя фразеалаггзмы, фразеалогiя, беларуская мова, канкрэтная дзейнасць, са-цыяльная дзейнасць, структурна-семантычныя групы, аб'ектная наюраванасць.
Уводзшы. Нягледзячы на шматлЫя даследаванш фразеалогп беларускай мовы (А.С. Аксамггау, Ф.М. Ян-коусш, 1.Я. Лепешау, В.А. Ляшчынская, М.А. Данiловiч, Я.Я. 1ваноу, В.П. Красней, У.1. Коваль, С.К. Бердшк, М.М. Аляхновiч i шш.), сэнсавая структура дзеяслоуных фразеалапзмау (зрэшты, як i шшых семантыка -грама-тычных разрадау фразеалапзмау) не была прадметам комплекснага аналiзу, што i абумоулiвае актуальнасць на -шага даследавання. У русшм мовазнаустве iснуць разнастайныя (часам супярэчл!выя) класiфiкацыi фразеалапзмау (В.А. Лебядзiнскай [1], Н.Б. Усачовай1, В.1. Кабыш2, Ю.С. Жак1най3 i iнш.), што звязана з розным вызначэн-нем паняцця "фразеалапзм", аб'ёму i саставу субкатэгорый, ix структуры i семантык1 i iнш.
Пад паняццем дзеяслоуныя фразеалаггзмы мы разумеем (услед за 1.Я. Лепешавым) фразеалапзмы, як1я "абазначаюць дзеянне i выражаюць яго у катэгорыях трывання, часу, ладу, а таксама роду (у формах прошлага часу i умоунага ладу). Апрача дзеяння (абiваць парогi, весцрэй i г.д.), дзеяслоуныя фразеалапзмы зрэдку абазначаюць i стан: кляваць носам, падаць духам, не помтць сябе, сядзець на чамаданах, зямлёй пахнуць i шш." [2, с. 118]. Такое абагульненае значэнне (дзеяння) называюць катэгарыяльным значэннем, яно уваходзщь у сэнсавую структуру фразеалагiзма, з'яуляецца састауной часткай фразеалагiчнага значэння. Субкатэгарыяльнае значэнне уяуляе сабой менш агульнае i больш канкрэтнае, у параунанш з катэгарыяльным, значэнне, якое аб'ядноувае фразеалапзмы у семантычныя субкатэгорый унутры семантыка-граматычных класау. Субкатэгарыяльнае значэнне утрым-лiвае семы, як1я дазваляюць адмежаваць фразеалагiзм ад фразеалагiзмау шшых катэгорый, i адначасова семы, яшя аб'ядноуваюць фразеалагiзмы пэунай субкатэгорыi у адзiн тып катэгарыяльнага значэння4. З улшам субка-тэгарыяльнага значэння, дзеяслоуныя фразеалапзмы падзяляюцца на тры семантычныя тыпы (субкатэгорыi): са значэннем дзейнасщ, значэннем стану, значэннем адносiн [3].
Мэтай нашага даследавання з'яуляецца выяуленне межау дзеяслоуных фразеалагiзмау з субкатэгарыяль-ным значэннем дзейнасцi. Задачы даследавання: прааналiзаваць сэнсавую структуру дзеяслоуных фразеалапзмау з субкатэгарыяльным значэннем дзейнасцi, акрэслщь штэгральныя i дыферэнцыяльныя прыкметы фразеалапзмау са значэннем канкрэтнай дзейнасщ, паклаафжаваць фразеалапзмы са значэннем канкрэтнай дзейнасщ на структурна-семантычныя групы i семантычныя падгрупы, акрэслщь межы семантычнай структуры субкатэгорый дзейнасцi (абстрактнай дзейнасщ, канкрэтнай дзейнасщ). Аб'ектам даследавання сталi адназначныя дзеяслоуныя фразеалапзмы са значэннем канкрэтнай дзейнасщ прадметам даследавання з'яуляюцца !х семантычныя, структурный i функцыянальныя уласцiвасцi.
1 Усачева Н.Б. Структурные и семантические свойства фразеологизмов с компонентом «иметь»: автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Волгогр. гос. пед. ун-т. - Волгоград, 1998. - 18 с.
2 Кабыш В.И. Структурные и семантические свойства фразеологизмов с компонентами брать/взять: автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Тюмен. гос. ун-т. - Тюмень, 2003. - 20 с.
3 Жакина Ю.С. Процессуальные фразеологизмы субкатегории деятельности: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01 / Тюмен. гос. ун-т. - Курган, 2003. - 22 с.
4 Чепуренко А.А. Принципы квалификации фразеологизмов: На материале русского языка: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01 / Орлов. гос. ун-т. - Орел, 2003. - 26 с.
Матэрыялам даследавання паслужыу фактычны матэрыял нарматыунага слоутка беларусюх фразеалапзмау5, а таксама аутарская картатэка (каля 3000 кантэкстау-ужыванняу фразеалапзмау з лтаратурных крынiц XXI ст.).
Асноуная частка. У лшгвютычных даследаваннях для абазначэння фразеалапчных адзiнак са значэннем працэсу iснавалi i iснуюць разнастайныя тэрмшы: фразеалагiчныя звароты дзеяслоунага тыпу, дзеяслоуныя фра-зеалагiзмы, дзеяслоуныя фразеалагiчныя адзшш, працэсуальныя фразеалагiзмы. Тэрмiн фразеалагiчныя звароты дзеяслоунага тыпу з'явiyся у работах В.У. Вшаградава, як1 стаяу ля вытокау рускай фразеалогii, i адлюстроувау у першую чаргу асаблiвасцi структурнай арганiзацыi фразеалагiчных адзiнак. Тэрмiны дзеяслоуны фразеалаггзм, дзеяслоуная фразеалагiчная адзтка выкарыстоувалюя у працах У.П. Жукава, А.П. Мардвiлкi, М.М. Шанскага, А.У. Кунша, 1.У. Арнольд, А.1. Смiрнiцкага, 1.Я. Лепешава i iнш.; пад гэтым паняццем разумелi шматл1к1я групы фразеалапзмау, аб'яднаных уласцiвасцю абазначаць дзеянне або стан, выступаць у ролi выказшка, суадносiцца з часцiнай мовы - дзеясловам i iнш. У нашым даследаваннi мы прытрымлiваемся (услед за 1.Я. Лепешавым) тэрмiна "дзеяслоуныя фразеалапзмы" [2, с. 118]. Тэрмш "дзеянне" мае неадназначнае тлумачэнне: у працах фша-софскага i пахалапчнага характару дзеянне разумеецца як адзшка дзейнасцi, лiнгвiсты тлумачаць суадносшы паняццяу "дзеянне" i "дзейнасць" ад больш шырокага да вузкага.
Дзейнасць падзяляецца на матэрыяльную (канкрэтную) i духоуную (абстрактную, iнтэлектуальную). Матэрыяльная дзейнасць нашравана на змяненне акаляючага асяроддзя. Акаляючае асяроддзе складаецца з пры-роды i грамадства, таму дзейнасць можа быць вытворчай (змяняе прыроду) i сацыяльна-пераутваральнай (змяняе структуру грамадства). Духоуная дзейнасць нак1равана на змяненне вдыввдуальнай i грамадскай свядомасцi. Яна рэалiзуецца у сферах мастацтва, рэлiгii, навуковай творчасцi, у маральных учынках, аргашзуючы калектыунае жыццё i арыентуючы чалавека на вырашэнне праблем сэнсу жыцця, шчасця, дабрабыту. Даследчыю адзначаюць, што так падзел умоуны, бо у рэальнасцi духоунае i матэрыяльнае не могуць быць адарваныя адзiн ад аднаго.
Паняцце "дзейнасць" мы разумеем (услед за В.А. Лебядзшскай [1]) як спець^чную чалавечую форму актыуных адносiн да акаляючага асяроддзя, змест якой складае яго мэтазгоднае змяненне i пераутварэнне. Мы прытрымлiваемся думш, што паняцце "дзейнасць" больш шырокае, чым паняцце "дзеянне", i пад паняццем "дзейнасць" разумеем форму свядомай актыунасщ суб'екта, нак1раваную або ненаираваную на аб'ект з мэтай пераутварэння яго yласцiвасцей. Дзейнасць складаецца з асобных дзеянняу. Напрыклад, педагагiчная дзейнасць складаецца з падрыхтоук1 i чытання лекцый, правядзення семiнарскiх заняткау, падрыхтоук1 заданняу i г.д. Суб'ектам дзейнасщ выступае асоба (чалавек) (цi сукупнасць асоб), якая праяуляе сваю волю, рэалiзуе свае дзе-яннi i дасягае пастауленай мэты. Аб'ектам дзейнасщ выступае прадмет, як1 з'яуляецца прадуктам дзейнасцi чалавека (у параyнаннi з дзеяслоуныгш фразеалагiзмамi са значэннем адносш, дзе аб'ект - раунапрауны член адносш, як1 зведвае пэунае удзеянне з боку суб'екта [4]).
Наша даследаванне вялося з дапамогай метаду семантычнай iдэнтыфiкацыi - пры атаясамл1вант значэнняу асобных адзiнак, семантычнай групы, субкатэгорып. Для выяулення асабл1васцей семантыш дзеяслоуных фразеала-гiзмаy з субкатэгарыяльным значэннем дзейнасцi выкарыстоувал1ся таксама разнастайныя прыёмы: пабудова семантычнай структуры субкатэгорш i груп, апiсанне груп i падгруп, семны аналiз фразеалапчнага значэння.
Дзеяслоyнымi фразеалагiзмамi не перадаецца абсалютнае значэнне канкрэтнай дзейнасцi (працэсу). Пра-цэсуальнасць у iх заусёды пэуным чынам спалучаецца з характарыстыкай дзейнасцi, а таксама з яе ацэнкай. Так, фразеалапзм грэць лоб абазначае не проста 'працаваць', а 'старанна, да поту працаваць'; валаводзщь валаводы абазначае не проста 'рабщь што-н.', а 'доуга i марудна рабщь што-н.'; у фразеалагiзме неударыць твараму гразь у сэнсавай структуры пераважае станоучая ацэнка 'паспяхова справiцца з чым-н., не асаромецца, выканаушы што-н. найлепшым чынам'.
Фiзiчная праца патрабуе значнай мускульнай актыyнасцi, характарызуецца нагрузкай на апорна-рухальны апарат i функцыянальныя сютэмы аргашзма (сардэчна-сасудзiстую, дыхальную, нервова-мускульную i шш.), а таксама патрабуе павышаных энергетычных затрат - браць на пуп 'перанапружвацца фiзiчна', браць на усе жылы 'рабщь што-н. з гратчным напружаннем', рваць пуп 'цяжка, з вялЫм напружаннем працаваць, надрывац-ца на якой-н. рабоце' (з сiнанiмiчнымi выразамiрваць жылы, рваць кшю).
Нешматл1к1я выразы адлюстроуваюць работу нервова-мускульнай сiстэмы чалавека праз адпаведныя жэс-ты i мiмiку, аднак з дапамогай фразеалагiзмаy не называюцца жэсты i мiмiка як рух цела або яго частак наогул, а перадаюцца глыбшныя пачуццi i думкi чалавека - крывщь губы 'крывщца, выражаючы незадаволенасць, злосць i пад.', глынуць ^ну 'з зайдрасцю глянуць на што-н. спаку^вае, але недаступнае. Часцей пра яду', брацца за жываты 'моцна смяяцца'. Кантэкставае атачэнне фразеалагiзмаy "жэставага" паходжання паказвае, што адны з iх маюць субкатэгарыяльнае значэнне адносiн (браць пад казырок 'вггаць каго-н. па-ваеннаму, прыклаушы руку да галаунога убору': Урадтк паздароукауся, нават узяу пад казырок, i пацкнуу прыяцелямрук (Я. Колас)), шшыя -субкатэгарыяльнае значэнне стану (рабщь вялтя вочы 'выражаць крайняе здзiyленне, недауменне': - Вы ужо знаёмыя? - зрабша вялiкiя вочы Дануся (А. Карпюк)). Невялшая колькасць так1х фразеалагiзмаy, магчыма, абумоулена тым, што значэнне жэстау цi мiмiкi больш лёгка тлумачыцца свабодным словазлучэннем, чым з дапамогай фразеалапчнага значэння.
5 Лепешау 1.Я. Слоyнiк фразеалапзмау: у 2 т. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броую, 2008. - Т. 1., Т. 2.
Дзеяслоуныя фразеалапзмы са значэннем канкрэтнай дзейнасщ можна паклаафшаваць на тры структурна-семантычныя групы: 1) са значэннем сацыяльнай дзейнасцi, 2) са значэннем руху, перамяшчэння у прасторы, 3) са значэннем канкрэтных фiзiчных дзеянняу.
Дзеяслоуныя фразеалагiзмы са значэннем сацыяльнай дзейнасщ (у нарматыуным слоушку фразеалапзмау 1.Я. Лепешава ix налiчваецца 83 адзiнкi). Вылучаюцца чатыры семантычныя падгрупы:
а) з найбольш агульным значэннем працоунай дзейнасцi - цягнуць воз 'выконваць усю асноуную работу', мазолщь рук 'многа працаваць фiзiчна' (з сiнанiмiчнымi выразамi грэць лоб, не разгтаць спты, сем патоу сагнаць). Фразеалапзмаш можа акрэ^вацца пачатак або заканчэнне працэсу - брацца за гуж 'пачынаць якую-н. справу', стоп машына 'перастау займацца чым-н., спышуся', закрываць лавачку 'спыняць якую-н. справу, дзейнасць (часцей заганную)'.
Працоуная дзейнасць можа залежаць ад сацыяльнага статуса асобы - трымаць лейцыу свагхруках 'ажыц-цяуляць шраунщтва, шраваць чым-, к1м-н. ' (з сiнонiмамi весц рэй, камандаваць парадам, рабщь пагоду (у чым, дзе)), знгмаць пеню 'браць, прысвойваць сабе самае лепшае, выгаднае' (сшошм - збграць вяршк), вгсець на тэле-фоне 'часта званщь i доуга гаварыць па тэлефоне' (з сiнанiмiчнымi яму выразамi абрываць тэлефон, сядзець на тэлефоне): Заменгш мяне на час ад'езду на пленум. Так што трымай тут лейцы добра (П. Пестрак); На мяне дварайаддзелы i адзтраённы пракурор горбШся. Мне было тольк пент знгмаць (У. Шыщк); - Кабразабрацца, хто з нас вгнаваты, - наступау Юркевгч, - трэба, таварыш загадчык, не вкець на тэлефоне, а часцей бываць у калгасах (А. Рылько). У сэнсавай структуры некаторых адзшак актуалiзуецца ацэначная сема. Станоуча успры-маецца настойлiвасць, працалюбiвасць, вышковасць працы - браць з боем (што) 'дамагацца чаго-н. энерпчньгш дзеяннямГ: Гарыць тайга... Адбщь агонь цаной любою мы выйшлг усе да аднаго, i кожны крок мы бралг з бою у пекле чортавым яго (А. Звонак), - i негатыуную ацэнку атрыг^вае пааунасць, гультайства - мышэй не лавщь 'не рабщь тое, што павшен раб^; не выконваць сваix абавязкау', акалочваць грушы з вербау, бщь байды, бщь бiбiкi, бщь тылылы, брынды бщь, вераб'ям дулг паказваць, корчыць гультая, ляжаць на баку, пляваць у столь, сачка давщь, сабак ганяць - сiнанiмiчныя выразы з агульным значэннем 'гультаяваць, займацца пустыЕШ спра-ваш': - Во дзе кавалер! - штурхнула яна пад бок Берасневгча. - А ты сядзш i мышэй не ловш! (А. Жук); Кольк таго льну на вопытным участку, i той свгрэпай зарос... А дзец сабак ганяюць (I. Гурсш). Фразеалапзмы гэтай семантычнай падгрупы могуць мець знешнюю аб'ектную нашраванасць - пячы як блiны (што) 'вельмi хутка i многа ствараць што-н.',удыхнуць душу (у што) 'ажывщь, адрадзщь што-н.', паставщь на паток (што) 'зрабщь што-н. астэматычным, паслядоуным, бесперапынным', выпускаць у свет (што) 'выдаваць, апублжоуваць (кнiгу, брашуру i пад.)' i быць безаб'ектныЕШ (мазолщь рук 'многа працаваць фiзiчна');
б) са значэннем прафесшнай дзейнасцi - круцщь баранку 'працаваць шафёрам', сядлаць Пегаса 'займацца паэзiяй, пiсаць вершы', грызц грант (навуш) 'старанна авалодваць ведамi (у галiне якой-н. навук1)'. Сустрэуся адзiн фразеалагiзм гэтай семантычнай падгрупы з аб'ектнай нак1раванасцю на асобу - вярнуць з таго свету (каго) 'адратаваць ад смерцi, вылечыць' : Яна [урач] не верыла, што можна штосьцi змятць, можна вярнуць карэспан-дэнта з таго свету... Ох, i стуацыя - няхай бы яна правалшася (I. Капыловiч). Характар аб'ектнай (знешняй) нашраванасщ фразеалапзма служыць адной з дыферэнцыяльных прыкмет, што дазваляе адмежаваць фразеала-гiзмы з субкатэгарыяльным значэннем дзейнасщ ад фразеалапзмау з субкатэгарыяльным значэннем адносш. Як правша, у якасщ аб'екта дзеяслоуных фразеалапзмау са значэннем дзейнасщ выступае неадушаулёны назоушк (прадукт дзейнасцi). Аднак аб'ектам адзшак са значэннем прафесшнай дзейнасщ (дзейнасщ урача, настаушка, прадстаунiкоу некаторых шшых прафесiй) можа аказацца асоба;
в) са значэннем сацыяльна-палггычнай дзейнасцi - высока узншаць сцяг (чаго, чый) 'пачынаць барацьбу за што-н., дзейшчаць у ii^ чаго-н.',разыгрываць карту (чыю) 'спекуляваць на як1х-н. ускладненнях памiж шм-н.', купаццау крът (чыёй) 'учыняць масавыя забойствы, пакараннi', нюхаць порах 'ваяваць, удзельшчаць у ба1', перакоуваць мячы на аралы 'раззбройвацца, выкарыстоуваць усе сродю на мiрныя мэты' : Косця табе не яю-небудзь элемент. Ён франты прайшоу, ён порах нюхау, а хто дзе аддзякавау яму? (К. Чорны). У ролi суб'екта фразеалапзмау гэтай семантычнай падгрупы выступаюць назоунш, што абазначаюць асобу (сукупнасць асоб) па адносшах да палиычных поглядау, воiнскага статусу i пад., а таксама абстрактныя назоунЫ, як1я граматычна неадушаулёныя, але у сваёй сэнсавай структуры утрымлiваюць сему адушаулёнасщ (адмiнiстрацыя, турмы, аргашзацыя i пад.): Адмiнiстрацыя Рэйгана на працягу доугага часу спрабавала разыгрываць так званую ютай-скую карту ("Звязда");
г) са значэннем фiнансава-эканамiчнай дзейнасщ. Фразеалапзмы называюць, характарызуюць або ацэнь-ваюць розныя вщы фiнансавай дзейнасщ: атрыманне грошай, ix выкарыстанне, спосаб атрымання грошай i iнш. -класцi на бочку (грошы) 'плацщь тут жа, не адкладваючы' (сшошм гэтаму выразу - на бочку), купляць ката у мяшку 'набываць што-н., пра вартасцi чаго загадзя не ведаеш', трэсцi юшэнь (панчоху) 'выдаткоуваць грошы на што-н.', набiваць панчоху 'накоплiваць, не пускаючы у абарот, трымаючы дома. Пра грошы', пускаць на вецер (грошы i пад.) 'дарэмна тращць, неашчадна расходаваць' (з сiнанiмiчнымi выразамi юдаць на вецер (грошы i пад.), пускаць у трубу (што)) i шш.
Дзеяслоуныя фрaзеaлaгiзмы са значэннем руху, перамяшчэння у прасторы ^х налiчваецца 42 адзшш). Як правша, дзеяслоуныя фразеалапзмы гэтай структурна-семантычнай групы не маюць аб'ектнай (знешняй) нашраванасщ - мераць зямлю 'хадзщь пехатой на вял^ю адлегласць', мясщь гразь Чсщ па гразкай дарозе',
зтмацца з якара 'адпрауляцца, ад'язджаць', нюхаць зямлю 'падаць плазма, прыщснуушыся да зямлГ. Выкары-станне выразау у форме загаднага ладу актьшзуе значэнне руху, выступае як пабуджэнне да дзеяння - варушыць поршнямi 'хутчэй гсщ, рухацца', зачынщь дзверы з таго боку 'паюнуць памяшканне': На чарнявага, чыстага, пры касцюмчыку, сутулавата-рослага хлопца, што быу запярэчыу м, медзведзяваты, густа кучаравы здаравша, прыплюшчыушы мройна-сонныя валошкавыя вочы, пагрозлiва замахау сцятым кулаком: - Iдзi-iдзi, варушы поршнямИ (В. Адамчык); - Дыкразумнейце ж хутчэй!.. - Зачынще дзверы з таго боку! -раунуу на iх брыгадзiр, i яго паслухалкя (В. Быкау). Фразеалапзмы называюць, характарызуюць тэмп, штэнаунасць перамяшчэння: хуткасць - не прымусщь доуга сябе чакаць 'скора, тут жа прыйсщ, выйсщ i пад.', ляцець на крылах 'вельмi хутка i з вялiкай радасцю бегчы, ехаць куды-н.', шэраг фразеалапзмау-сшошмау з агульным значэннем 'к1дацца науцёш, iмклiва уцякаць' - даваць лататы, даваць дзёру, даваць драла, даваць драпака, даваць махт-драла, даваць у ногi, даваць цягу, змотваць вудачт, падмазваць пятю, паказваць пятю, рваць кiпцi, - або маруднасць -маслёнку везцi 'вельмi марудна рухацца (на запрэжаным каш) (з сiнанiмiчным выразам ехаць на валах).
Дзеяслоуныя фразеалаг1змы са значэннем канкрэтных фзчных дзеянняу (27 адзшак). У адносшах да паняцця "дзеянне" у якасщ рабочага выкарыстаем наступнае азначэнне: дзеянне - гэта адзшка дзейнасщ, актыу-насць, якая мае сваю мэту i матыу, як1я адпавядаюць агульнай мэце i матыву дзейнасцi. "Дзеянне - гэта штосьщ што нехта робщь, ... штосьцi такое, што нейкая актыуная сiла утварае (читать, рычать, прыгать, рвать, руководить i г.д.)" [5, с. 48]. Дзеяслоуныя фразеалагiзмы называюць:
а) пэуныя фiзiчныя дзеянш, звязаныя з паусядзённым жыццём - злавщь лс 'неасцярожна прапалiць во-пратку пры агнi', паказаць касе кукш 'няумела цi неасцярожна вострачы касу, абрэзаць, паранiць руку', утык-нуцца носам (у што) 'не адрываючыся i з захапленнем чытаць, пiсаць i пад.';
б) дзеянш, звязаныя са зрокам i слыхам - вастрыць вушы 'напружана, уважтва прыслухоувацца, насця-рожвацца' (з сшашшчныш выразамi настауляць вушы, натапырваць вушы, пераутвараццау слых, стрыгчы вушам1): За перагародкай хадзша гаспадыня ^ вiдаць, вастрыла вушы, каб хоць што-небудзь пачуць (А. Асшенка). Аспек-туальная прыстаука на- уносщь у сэнсавую структуру фразеалапзма навастрыць вушы сему пачатку працэсу - 'пачаць уважлiва прыслухоувацца, насцеражыцца': Васть насцярожыуся, навастрыу вушы (А. Макаёнак).
Асобнай гаворк1 заслугоуваюць фразеалапзмы, якiмi называюцца дзеяннi, звязаныя са зрокам. Выразы ма-юць двухаб'ектную нашраванасць (на аб'ект-асобу або на аб'ект-прадмет) - юдаць вока (на каго, на што) 'гля-дзець зрэдку щ мелькам, iмгненна' (з сiнонiмамi актуць вокам (каго, што), юдаць вокам (на каго, на што, куды)), падымаць вочы (на каго, на што) 'глядзець на каго-, што-н.'. Двухаб'ектная наюраванасць ташх адзiнак прыво-дзiць да развiцця субкатэгарыяльнай мнагазначнасщ: [Зоська] бесклапотна глянула ун1з цераз парэнчу, ктула вочы на дарогу, па той бок мерзлай ручаiны (К. Чорны) (субкатэгарыяльнае значэнне дзейнасщ); На мяне кiдалi вока, часам адважвалiся зачапщь дзяучатю, яюя рабт на кухнi, у садзе, на агародзе (I. Шамякщ) (субкатэгарыяльнае значэнне адносш, мгжасобасныя адносшы); Дзед Талаш падняу вочы на гэты каржакаваты гузасты дуб з магутнымi лапамi, як бы чакаючы адказу на свае сумнент (Я. Колас) (субкатэгарыяльнае значэнне дзейнасщ); Васшь хмурыу лоб i у^м сваiм выглядам паказвау, што ён зусш не бянтэжыцца, што яму ведама, як належыць у таюм разе трымацца мужчыну, але вачэй на Ганну не падымау (субкатэгарыяльнае значэнне адносш, мiжасо-басныя адносшы);
в) дзеянш, нашраваныя на задавальненне найбольш важных фiзiчных (фiзiялагiчных) запатрабаванняу ча-лавека (у ежы, штве i шш.): выкладаць бак 'есщ што-н. апетытнае, смачнае', хадзщь каля посуду чыста 'есщ, шць з апетытам i да канца усё, што даюць', замарыць чарвяка 'злёгку перакусiць, спехам прагнаць голад' (з сiнонiмам пражывщь душу), брахаць на ваду 'бясконца многа пщь, не могучы прагнаць смагу', паправщь галаву 'выпiць сшртнога на другi дзень пасля моцнай вышуш, каб пазбавiцца ад недамагання; пахмялiцца' i iнш.
Заключэнне. Аналiз сэнсавай структуры адназначных дзеяслоуных фразеалапзмау са значэннем канкрэтнай дзейнасщ дазволiу вылучыць тры структурна-семантычныя групы фразеалапзмау: са значэннем сацыяльнай дзейнасщ суб'екта-асобы (чалавека), са значэннем руху, перамяшчэння у прасторы, са значэннем канкрэтных фiзiчных дзеянняу, наюраваных на задавальненне найбольш важных фiзiялагiчных запатрабаванняу. Выяуляец-ца, што у межах структурна-семантычных груп адзшш часта звязаны памiж сабою сiнанiмiчнымi сувязямi. У ролi аб'екта дзеяслоуных фразеалагiзмау са значэннем канкрэтнай дзейнасщ, як правша, выступае прадмет (прадукт дзейнасцi). Дзеяслоуныя фразеалапзмы са значэннем канкрэтнай дзейнасщ у колькасных адносiнах значна усту-паюць дзеяслоуным фразеалагiзмам са значэннем абстрактнай дзейнасцi (апошнiя называюць-характарызуюць мысленне, мауленне i паводзiны суб'екта-асобы; iх, па нашых падлiках, только адназначных налiчваецца 300 адзь нак, у той час як тольш адназначных выразау са значэннем канкрэтнай дзейнасщ - 152 адзшш). Перавага фразеалапзмау са значэннем абстрактнай дзейнасщ, магчыма, можа быць растлумачана тым, што фразеалапзмы, з'яуляючыся фактам другаснай намiнацыi, як правiла, служаць выражэннем адцягненых працэсау, больш скла-даных па сваёй сутнасцi, чым канкрэтныя дзеяннi.
Л1ТАРАТУРА
1. Лебединская В.А. Процессуальные фразеологизмы современного русского языка. - Челябинск: ЧГПИ, 1987. - 80 с.
2. Лепешау 1.Я. Фразеалопя сучаснай беларускай мовы: вучэб. дап. для фiлал. фак. ВНУ. - Мшск: Выш. шк., 1998. - 271 с.
3. Маршэуская В.В. Субкатэгарыяльнае значэнне дзеяслоуных фразеалапзмау // Беларуская мова i лггаратура. - 2022. -№ 8(250). - С. 51-55.
4. Маршэуская В.В. Дзеяслоуныя фразеалапзмы са значэннем мжасобасных адносш // Роднае слова. - 2022. - №№ 8(416). - С. 71-74.
5. Гайсина Р.М., Захарова И.А., Иванова Л.А. Категория отношения в языке. - Уфа: Башк. ун-т, 1997. - 173 с.
Поступила 20.10.2022
СЕМАНТИЧЕСКИЕ ГРУППЫ ГЛАГОЛЬНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ СО ЗНАЧЕНИЕМ КОНКРЕТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
В.В. МАРШЕВСКАЯ (Гродненский государственный университет имени Янки Купалы)
Автор исследует значения отдельных глагольных фразеологизмов, построение семантической структуры субкатегории деятельности и отдельных структурно-семантических групп. Основным методом данного исследования стал метод семантической идентификации. Методологическую базу составили труды ведущих отечественных и зарубежных лингвистов в области фразеологии и лексикологии. Материалом исследования послужил фактический материал из современных фразеографических источников, а также авторская картотека глагольных фразеологизмов. Описаны однозначные глагольные фразеологизмы со значением социальной деятельности, движения и перемещения в пространстве, со значением конкретных физических действий, направленных на удовлетворение наиболее важных физических (физиологических) потребностей. Обоснована закономерность функционирования в качестве объекта исследуемых единиц существительных со значением конкретного предмета в качестве продукта деятельности. Установлено, что в пределах структурно-семантических групп и семантических подгрупп глагольные фразеологизмы со значением конкретной деятельности связаны синонимическими отношениями. Полученные результаты могут быть применены в курсах лекций и семинарских занятий по современному белорусскому языку, а также по лингвистике текста и культурологии.
Ключевые слова: глагольные фразеологизмы, фразеология, белорусский язык, конкретная деятельность, социальная деятельность, структурно-семантические группы, объектная направленность.
SEMANTIC GROUPS OF VERBAL PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE MEANING OF A SPECIFIC ACTIVITY
V. MARSHEUSKAYA (Yanka Kupala State University of Grodno)
The author explores individual verbal phraseological units' meanings, the formation of the semantic structure of the subcategory of activity and individual structural and semantic groups. The main method of this study was the method of semantic identification. The methodological base consists of the works of leading Russian and foreign linguists in phraseology and lexicology. The research material consists offactual material from modern phraseographic sources, as well as the author's card-file of verbal phraseological units. The author describes mono-semantic verbal phraseological units with the meaning of social activity, movement and displacement in space, as well as the ones with the meaning of specific physical actions aimed at satisfying the most important physical (physiological) needs. The pattern of nouns with the meaning of a specific object as a product of activity functioning as an object of the studied units is substantiated. It is established that within the framework of structural-semantic groups and semantic subgroups, verbal phraseological units with the meaning of a specific activity have synonymous relationships. The results obtained can be applied in the courses of lectures and seminars on the modern Belarusian language, as well as on the text linguistics and cultural studies.
Keywords: verbal phraseological units, phraseology, the Belarusian language, concrete activity, social activity, structural-semantic groups, object orientation.
