CC BY
42УДК 811.161.3
ПРАДУКТЫУНЫЯ СРОДК1 УТВАРЭННЯ ТРЫВАЛЬНЫХ ПАР ДЗЕЯСЛОУНЫХ ФРАЗЕАЛАГ1ЗМАУ
канд. фтал. навук, дац. В.В. МАРШЭУСКАЯ (Гродзенск дзяржауны утверстэт тя Янк Купалы) e-mail: tina-2010@bk.ru
У артыкуле анал1зуюцца прадуктыуныя сродк утварэння карэлятыуных трывальных пар дзеяслоуных фразеалаг1змау, вызначаюцца рэгулярныя i малачастотныя афжсы, ix словаутваральныя магчымасц1. Паказва-ецца, што утварэнне дзеяслоуных фразеалаг1змау незакончанага трывання ад дзеяслоуных фразеалаг1змау закончанага трывання пераважае над адваротным працэсам. Аналiз суфiксальнага спосабу утварэння карэлятыуных трывальных пар дзеяслоуных фразеалаг1змау выявiу, што суфжсацыя часта суправаджаецца пазщый-нымi чаргаваннямi галосных або гiстарычнымi чаргаваннямi зычных у аснове дзеяслоунага кампанента фразеа-лагнма. Шырока распаусюджаны сярод дзеяслоуных фразеалаг1змау i суплетыуны спосаб утварэння суаднос-ных трывальных пар, атсваюцца i традыцыйныя суплетыуныя асновы дзеяслоуных кампанентау фразеала-г1змау, i асновы, у якх гктарычныя чаргавант моцна змянш фанетычны склад кораня. Атрыманыя вынт мо-гуць быць выкарыстаны у вучэбным працэсе падчас правядзення лекцыйных i практычных заняткау па сучаснай беларускай мове, а таксама у лексiкаграфiчнай i фразеаграфiчнай практыцы.
Ключавыя словы: фразеалогiя, мовазнауства, дзеяслоуныя фразеалаг1змы, катэгорыя трывання, карэля-тыуныя трывальныя пары, перфектывацыя, iмперфектывацыя, беларуская мова.
Уводзшы. У навуковай лиаратуры адносна статусу трывання выказвалкя розныя пункты погляду, нават супрацьлеглыя: ад прызнання трывальных пар формамi аднаго дзеяслова (А.М. Щханау, М.Ю. Чарткова, М.А. Ша-ляшн i шш.) да сцвярджэння, што катэгорыя трывання адносщца да словаутварэння (1.Р. Мшаслаусю). Прамеж-кавае становшча займалi Ю.С. Маслау, А.У. Бандарка i ix прыхшьнш. «Традыцыйна кожная аднатрывальная аснова лiчыцца асновай асобнага дзеяслова, г.зн. можна казаць пра дзеясловы закончанага трывання i дзеясловы незакончанага трывання. Калi памiж такiмi дзеясловамi адсутшчае рознiца у лексiчным значэннi, то яны адроз-нiваюцца толькi граматычна, толькi трываннем. У гэтым выпадку гавораць пра чыста трывальную суадноснасць, пра карэлятыуныя цi суадносныя трывальныя пары (трывальныя дублеты)» [1, с. 375]. У «Рускай граматыцы» даецца наступнае разуменне паняцця трывальнай пары: «Супрацьпастауленне розных дзеясловау, якiя знаходзяц-ца памiж сабою у адносiнаx словаутваральнай матывацьй (за рэдкiм выключэннем пар, яюя утвараюцца рознака-рэннымi дзеясловамi» [2, с. 584]. Сучасныя даследчыкi дапауняюць гэтае паняцце: «трывальная пара - гэта супрацьпастауленне дзеясловау розных трыванняу (ЗТ i НЗТ), яюя маюць тоеснае лексiчнае значэнне i знаходзяцца у адносiнаx прамой словаутваральнай матывацыь Да лiку трывальных адносяцца i суплетыуныя пары» [3, с. 23]. На думку даследчыцы А.Я. Щтарэнка, працэс утварэння дзеясловау закончанага трывання ад дзеясловау незакончанага трывання называецца перфектывацыяй, а прэфшсальная трывальная пара можа называцца перфектыунай; утварэнне дзеясловау незакончанага трывання ад дзеясловау закончанага трывання называецца iмперфекты-вацыяй, а суфiксальныя трывальныя пары можна называць iмперфектыунымi [3].
Рэалiзацыi катэгорыi трывання дзеяслоУнымi фразеалагiзмамi даследчым доУгi час не Удзялялi дастатко-вай увагi. Першы, хто звярнуу увагу на спрэчныя пытаннi, звязаныя з катэгорыяй трывання у дзеяслоуных фразеа-лагiзмаx, быу У.П. Жукау. Ён зауважыу, што у складзе асобных дзеяслоуных фразеалагiзмау некаторыя пры-стаукi утрымлiваюць сваё значэнне [4]. Аднак у фразеалагiчным слоУнiку1 гэтым жа аутарам падаюцца, часам, i несуадносныя трывальныя пары (бить (забить) ключом i iнш.). У беларусюм мовазнаустве такую ж думку выказау 1.Я. Лепешау [5]. Пры выданш слоунiка фразеалагiзмау сучаснай беларускай лггаратурнай мовы2 даслед-чык улiчыу згаданы словаутваральны фактар асобных марфем дзеяслоунага кампанента. 1.Я. Лепешау прапа-навау абедзве трывальныя формы дзеяслоуных фразеалапзмау падаваць у адным слоУнiкавым артыкуле: спачат-ку апiсваць загаловачны выраз у форме незакончанага трывання (з паметай «незак.»), а пасля (у сярэдзше арты-кула) прыводзiць гэты ж выраз у форме закончанага трывання - без тлумачэння, але з паметай «зак.» i адпавед-ным iлюстрацыйным матэрыялам.
Змяншэнне ж трывальных карэляцый у параунаннi з дзеяслоУнымi лексемамi У.П. Жукау (як i Р.В. Семян-кова, А.М. Щханау, i iнш.) тлумачыу семантычнымi асаблiвасцямi фразеалагiзмау [6]. Ф.Я. Ншанавайтэ, дасле-дуючы семантычную прыроду катэгорын трывання у працэсуальных фразеалагiзмаx, прычыны захавання трывальнай суадноснасцi аднымi фразеалагiзмамi i замацавання iншыx выразау або толькi у закончаным, або толью у незакончаным трываннi, выказала думку, што асаблiвасцi у праяуленш трывання у фразеалагiзмаx нельга зво-дзiць толькi да з'явы абмежавання парадыгмы3.
1 Жуков, В.П. Школьный фразеологический словарь русского языка. / В.П. Жуков, А.В. Жуков. - 2-е изд. - М.: Просвещение, 1989. - 383 с.
2 Лепешау, 1.Я. Слоунк фразеалапзмау. У 2 т. / 1.Я. Лепешау. - М1нск : БелЭн, 2008. - Т. 1.: А-Л. - 672 с.; Т. 2. М-Я. - 704 с.
3 Никоновайте, Ф.И. Категория вида фразеологических единиц : дис. ... канд. филол. наук / Ф.И. Никоновайте. - Челябинск, 1978. - 224 л.
Мэтай нашага даследавання стала выяуленне i атсанне прадуктыуных (а разам з тым праяулялюя i непра-дуктыуныя) сродкау утварэння карэлятыуных трывальных пар дзеяслоуных фразеалапзмау.
Асноуная частка. Катэгорыя трывання уласщва уам дзеяслоуным фразеалагiзмам, акрамя тых, якiя не маюць апорнага кампанента-дзеяслова (напрыклад, не у галаву (каму) 'не щкавщь каго-н., не з'яуляецца прадме-там чыiх-н. клопатау, думак i пад.', не у залж 'не прымаецца пад увагу, не лiчыцца', на паверхш 'лёгка зауважа-ецца, усведамляецца', нi у дугу 'шяк не згаджаецца, рашуча пярэчыць', т (анi) мур-мур 'абсалютна шчога не гаварыць, не расказваць каму-н.',у кусты 'ухшяцца ад непасрэднага удзелу у чым-н., ад адказнасщ за што-н.' i iнш.) [7]. Некаторыя дзеяслоуныя фразеалагiзмы маюць форму толью незакончанага трывання (у адносшах да дзеясловау у навуковай лггаратуры выкарыстоуваюць тэрмiн «абсалютнае незакончанае трыванне» I.трвфШуа 1апШт [3]): цягнуць коудру на сябе, дрыжаць над кожнай капейчынай, вышэй галаву трымаць i шш. [8]. Дзеяслоуны кампа-нент iншых адзiнак мае форму тольм закончанага трывання (у адносшах да дзеясловау у навуковай лиаратуры выкарыстоуваюць тэрмш «абсалютнае закончанае трыванне» Рег[еШп>а 1апШт [3]): з'есцi з трыбухамi (каго), накруцщь хвост (каму), скруцщь рогi (каму) i шш. [9]. Пераважная большасць дзеяслоуных фразеалапзмау мае суадносныя пары закончанага i незакончанага трывання (амаль 1800 адзшак з агульнай колькасцi звыш 2500 дзеяслоуных фразеалапзмау).
Услед за 1.Я. Лепешавым, мы прытрымлiваемся думю, што «фразеалагiзмы суадноснай трывальнай пары адрозшваюцца адзiн ад аднаго тым, што у незакончаным трываннi яны абазначаюць дзеянне без паказу на яго мяжу, а у закончаным - паказваюць на унутраную мяжу дзеяння. Параун., напрыклад: Як правша, вiнаватыя багацеi выходзяць з вады сухiмi (М. Машара); Я i так рад, што сухш з вады выйшау (К. Кратва)» [5, с. 17].
Самы прадуктыуны сродак утварэння дзеяслоуных фразеалапзмау незакончанага трывання ад закончанага -суфшсацыя. Дзеяслоуныя фразеалапзмы незакончанага трывання утвараюцца з дапамогай суфшса -ва-: аддаць данту - аддаваць данту, збщца з капейю - збiвацца з капейю, падлщь смалы у агонь - падлiваць смалы у агонь, не даць у крыуду (каго) - не даваць у крыуду (каго) i шш.; суфшса -а- (-я-): настутць на граблi - наступаць на граблi, настутць на душу (каму) - наступаць на душу (каму), ударыць у галаву (каму) -удараць у галаву (каму), змянщь гнеу на мыасць - змяняць гнеу на мыасць, заслатць вочы (каму) - засланяць вочы (каму), адчынщь ыбом дзверы - адчыняць ыбом дзверы i шш. Пры утварэнш дзеяслоуных фразеалапзмау незакончанага трывання у аснове iх дзеяслоуных кампанентау могуць адбывацца чаргаванш галосных i зычных. Чаргаванш галосных звя-заны са зменай месца нащску, чаргаванш зычных маюць пстарычны характар: усмактаць з матчыным малаком (што) - усмоктваць з матчыным малаком (што), замесцi сляды - замятаць сляды, запрэгчы у аглоблi (каго) -запрагаць у аглоблi (каго), выцерцi ногi (аб каго) - выцiраць ногi (аб каго), выпусцщь злога джына - выпускаць злога джына, кутць ката у мяшку - купляць ката у мяшку, падставщь плячо (каму) - падстауляць плячо (каму), разрадзщь атмасферу - разраджаць атмасферу, павысщь голас - павышаць голас, расчысцщь дарогу (каму, чаму) - расчышчаць дарогу (каму, чаму) i шш.
Ад дзеяслоуных фразеалапзмау незакончанага трывання з суфшсам -а- утвараюцца дзеяслоуныя фразеалапзмы закончанага трывання з суфшсам -ну-: растдаць розумам -расктуць розумам, сюдаць маску - сктуць маску, паюдаць ззаду (каго, што) - паюнуць ззаду (каго, што), сюдаць з ног (каго) - сюнуць з ног (каго), кранаць сэрца (чыё, каго) - крануць сэрца (чыё, каго), засыхаць на коранi - засохнуць на корат, зншаць з вачэй - зншнуць з вачэй i шш. Кантэксты, у яюх ужываюцца таюя адзшю, прыглушаюць, нейтралiзуюць рэальнае значэнне суфшса -ну-. Параун.: Шэсць чалавек ныраюць у лес i зараз жа зшкаюць з вачэй (= перастаюць быць бачным^ (Я. Колас); Гарнастай тым часам зтк з вачэй (= перастау быць бачным) (Я. Маур). У дзеяслоуным кампаненце некаторых фразеалапзмау перад суфшсам -ну- выпадае друп зычны у спалучэннях ск, рт: блiскаць вачамi (на каго) -блiснуць вачамi (на каго), сцккаць у кулак (каго) - сцкнуць у кулак (каго), выцккаць сок (з каго) - выцiснуць сок (з каго), звяртаць увагу (на каго, на што) - звярнуць увагу (на каго, на што) i пад.
У нешматлшх выпадках суфкс -ну- надае дзеяслоунаму кампаненту фразеалапзма адценне аднакратнасщ, iмгненнасцi дзеяння, кантэкставае атачэнне узмацняе гэтае адценне, актуалiзуе яго: сыпануць соль на свежую рану 'расхваляваць каго-н., раптоуна дапячы каму-н. напамiнкамi пра што-н. балючае', глынуць слту 'з зайздрас-цю глянуць на што-н. спаку^вае, але недаступнае'. Параун.: - Эх, - цмокнуу дзядзька, наямося!-Зiрнулi хлопцы на Антося i слiну усе яны глынулi, паветра носам зацягнулi (Я. Колас); Толiк глытау слтю, калi бачыу Васыя на веластедзе, не вытрымлiвау, праау: - Васшь, дай мне, га? (М. Пль). У таюх выпадках актуалiзуецца словаутва-ральная функцыя гэтага суфшса, адпаведныя змены зведвае канкрэтнае значэнне фразеалапзма, i выразы як фра-зеалапчныя дэрываты атсваюцца у асобных слоУнiкавых артыкулах. На нашу думку, адценне аднакратнасщ маюць i фразеалапзмы тыцнуць носам (каго у што) 'указаць з мэтай павучання, звычайна у рэзкай форме', браз-нуць двярамi 'выявiць рэзкi пратэст, не дабiушыся свайго, жаданага', яны могуць таксама лiчыцца унутрыфразеа-лагiчнымi дэрыватамi i апiсвацца як асобныя выразы. Напрыклад: Думалася, чым такмучыцца, цi не лепей адразу скончыць усе свае пакуты ? А перад тым як скончыць, хацелася мне бразнуць мацней дзвярыма (М. Гарэцю).
Для утварэння дзеяслоуных фразеалапзмау закончанага трывання выкарыстоуваюцца прыстауш. У «Рускай граматыцы» [2] таюя прыстаую называюцца чыстатрывальнымi, граматыкалiзаванымi, семантычна пустымi.
Прадуктыунымi выступаюць прыстаукi па-: ставщь у тутк (каго) - паставщь у тутк (каго), садзщь у галош - пасадзщь у галош, iсцi на свой хлеб - пайсцi на свой хлеб i шш.; за-: капылщь губу - закапылщь губу, без нажарэзаць (каго) - без нажа зарэзаць (каго) i шш.; вы-: тць горкую чашу да дна - вытць горкую чашу да дна, цягнуць за вушы (каго) - выцягнуць за вушы (каго) i шш.; з- (с-, са-): валщца з ног (ад чаго) - звалщца з ног
(ад чаго), раб1ць выгляд - зрабщь выгляд, в1ць гняздо (каму) - звщь гняздо (каму), трымаць сваё слова - стрымаць сваё слова, хавацца за плечы (чые, каго) - схавацца за плечы (чые, каго), гнуць у тры паг1бел1 (каго) - сагнуць у тры паг1бел1 (каго) i шш. У кантэксце словаутваральныя магчымасщ прыставак у гэтых адзшках прыглушаны, нейтрал1заваны. Параун.: Бацька заяв1у, што на гэтым яго клопаты аба мне скончыл1ся i што мне пара 1сц1 на свой хлеб (= (пара) пачынаць жыць самастойна, зарабляючы на сябе) (К. Кратва); Падросшы, пайшоу Боня на свой хлеб (= пачау жыць самастойна, зарабляючы на сябе), - памагау мацеры насщь кош з заnалкамi, шпiлькамi, гузiкамi i нiткамi па вёсках (К. Чорны).
Аднак кантэкст можа актуатазаваць, узмацняць рэальнае значэнне прыставак па-, на-, за-, у таюм выпадку прыстаую надаюць дзеяслоунаму кампаненту фразеалагiзма адценнi пачынальнасцi, мнагакратнасщ, паунаты або празмернасцi дзеяння: пайсцi рукой 'пачаць добра весцiся, гадавацца, пладзщца', навастрыць вушы 'пачаць уважлiва прыслухоувацца, насцеражыцца', зайграць у дудку (чыю, каго) 'пачаць дзейнiчаць у чьнх-н. iнтарэсах', надаваць гарбузоу (каму) 'шмат разоу адмовiць таму, хто сватаецца', пайграць на нервах (чынх, каму) 'параздраж-няць, панерваваць каго-н. некаторы час', запудрыць мазгi (каму) 'знарок нагаварыць шмат чаго няправшьнага, падманваючы каго-н.', намазолщь вочы (каму) 'празмерна надакучыць сваёй пастаяннай прысутнасцю, наяу-насцю' i пад. Таюя адзiнкi лiчацца самастойнымi выразамi (унутрыфразеалагiчнымi дэрыватамi) i апiсваюцца у слоушках у асобных артыкулах. Параун.: I так «каттан» так крае у дудку (= дзейшчае у чынх-н. iнтарэсах) галандцам, што лепш не трэба (Я. Маур); - Дарэмна крычыш на чалавека... Думай, што кажаш, начальнж. -I вы у тую ж дудку зайгралi? (= пачалi дзейшчаць у чынх-н. штарэсах) (Л. Калодзежны).
Прадуктыуным спосабам утварэння суадносных трывальных пар дзеяслоуных фразеалапзмау з'яуляецца i суплетывiзм асноу (з дыяхроннага пункту гледжання): браць за каунер (каго) - узяць за каунер (каго), браць быка за рогi - узяць быка за рогi, брацца за пяро - узяцца за пяро, брацца на узбраенне (юм) - узяцца на узбраенне (юм), адыходзщьу вечнасць - адысц у вечнасць, абыходзщь за вярсту (каго) - абысцi за вярсту (каго), сыходзщь з рук (каму) - сысцi з рук (каму), ад 'ядаць душу (каму) - ад 'есцi душу (каму), уваходзщь у свае берагi - увайсцi у свае берагi, выходзщь з-пад пяра (каго, чыйго) - выйсц з-пад пяра (каго, чыйго), даходзщь да вушэй (чыпх, каго) -дайсц да вушэй (чынх, каго), прыходзщь на свет - прыйсц на свет, пераходзщь рубжон - перайсцi рубжон, не знаходзщь сабе месца - не знайсцi сабе месца, зводзщь у магыу (каго) - звесцi у магыу (каго), падводзщь пад манастыр (каго) - падвесц пад манастыр (каго), узводзщца у квадрат - узвесцкя у квадрат, пераводзщь на рэйю (чаго, яюя) - перавесцi на рэйк (чаго, яюя) i шш. З сшхроннага пункту гледжання да гэтай групы прымы-каюць i таюя трывальныя пары, дзе пстарычныя чаргаванш у кораш дзеясловау ктотна змянш фанетычны склад слова: паварочваць - павярнуць, садзщца - сесцi, станавщца - стаць. Таюх пар сярод дзеяслоуных фразеалапз-мау налiчваецца звыш 80: садзщца на сем сукоу - сесцi на сем сукоу, садзщца не у сваi сат - сесц не у сваi сат, садзщца у галош - сесц у галош, садзщца на свайго любiмага канька - сесцi на свайго любiмага канька, стана-вщца папярок горла (каму) - стаць папярок горла (каму), на хвост станавщца - на хвост стаць, станавщца на дарозе (чыёй, каму, чаму) - стаць на дарозе (чыёй, каму, чаму), станавщца сцяной - стаць сцяной, зварочваць з дарогi - звярнуць з дарогi, пераварочваць усё нутро (у каго) - перавярнуць усё нутро (у каго), паварочвацца тварам (да каго, да чаго) - павярнуцца тварам (да каго, да чаго), пераварочвацца дагары нагамi - перавярнуцца дагары нагамi, выварочвацца навыварат - вывернуцца навыварат i шш.
Заключэнне. Катэгорыя трывання рэалiзуецца усiмi фразеалапзмам^ яюя належаць па сваiм катэгарыяль-ным значэнш да разраду дзеяслоуных i маюць тыповую структуру (стрыжнёвым кампанентам таюх адзшак вы-ступае дзеяслоу). Найбольш прадуктыунымi сродкамi утварэння суадносных трывальных пар выступаюць суфш-сы -ва-, -а-, а таксама суплетышзм асноу (у параунанш з дзеясловам^ дзе, па назiраннях лiнгвiстау, суплетыуны шлях выкарыстоуваецца вельмi рэдка). Прыстаую па-, на-, за- могуць быць чыстатрывальнымi, семантычна пустымi; пры функцынаванш у кантэксце у некаторых прыставачных дзеяслоуных фразеалагiзмах узмацняецца рэальнае значэнне названых прыставак, што уносщь адпаведныя змены i у канкрэтнае значэнне фразеалапзма. Гэтую акалiчнасць варта улiчваць пры апiсаннi дзеяслоуных фразеалагiзмау у лексiкаграфiчных працах.
Л1ТАРАТУРА
1. Маслов, Ю.С. Избранные труды: Аспектология: Общее языкознание / Ю.С. Маслов. - М.: Языки славянской культуры, 2004. - 840 с.
2. Русская грамматика. В 2 т. / гл. ред. Н.Ю. Шведова. - М. : Наука, 1980. - Т. 1. - 784 с.
3. Титаренко, Е.Я. Основы славянской аспектологии : учеб. пособие / Е.Я. Титаренко. - Симферополь : Изд. дом КФУ, 2020. - 118 с.
4. Жуков, В.П. О знаковости компонентов фразеологизмов / В.П. Жуков // Вопросы языкознания. - 1975. - № 6. - С. 36-45.
5. Лепешау, 1.Я. Катэгорыя трывання у дзеяслоуных фразеалапзмах / 1.Я. Лепешау // Беларуская лшгвютыка. - 2010. -Вып. 64. - С. 17-25.
6. Жуков, В.П. Русская фразеология / В.П. Жуков, А.В. Жуков. - М. : Высш. шк., 2006. - 408 с.
7. Маршэуская, В.В. Сштакачнае функцыянаванне дзеяслоуных фразеалапзмау з нетыповай структурай / В.В. Маршэуская // Вес. Нац. акад. навук Беларусь Сер. гумангг. навук. - 2021. - Т. 66, № 4. - С. 443-449.
8. Маршэуская, В.В. Семантычныя групы дзеяслоуных фразеалапзмау незакончанага трывання / В.В. Маршэуская // Роднае слова. - 2021. - № 10. - С. 40-42.
9. Маршэуская, В.В. Семантычныя групы дзеяслоуных фразеалапзмау закончанага трывання / В.В. Маршэуская // Беларуская мова i лтратура. - 2021. - № 8. - С. 50-55.
REFERENCES
1. Maslov, Yu.S. (2004). Izbrannye trudy: Aspektologiya: Obshchee yazykoznanie [Selected works: Aspectology: General linguistics]. Moscow: Languages of Slavic culture. (In Russ.).
2. Shvedova, N.Yu. (1980). Russkaya grammatika: v 2 t. [Russian grammar (in 2 vol)]. Moscow: The science. (In Russ.).
3. Titarenko, E.Ya. (2020). Osnovy slavyanskoj aspektologii [Fundamentals of Slavic Aspectology]. Simferopol: KFU. (In Russ.).
4. Zhukov, V.P. (1975). O znakovosti komponentov frazeologizma [On the sign character of phraseological units]. Voprosy yazykoznaniya [Questions of linguistics] (6), 36-45 (In Russ.).
5. Lepeshau, I.Ya. (2010). Kategoryya tryvannya y dzeyasloynyh frazealagizmah [Category of the type of verbal phraseological units]. Belaruskaya lingvistyka [Belarusian linguistics] (64), 17-25. (In Belarus.).
6. Zhukov, V.P. (1986). Russkaya frazeologiya [Russian phraseology]. Moscow: Prosveshchenie. (In Russ.).
7. Marsheuskaya, V.V. (2021). Sintaksichnae funkcyyanavanne dzeyasloynyh frazealagizmay z netypovaj strukturaj [Syntactic functioning of verbal phraseological units with atypical structure]. Vestsi Natsyyanal'nai akademii navuk Belarusi. Seryia human-itarnykh navuk. [Proceedings of the National Academy of Sciences of Belarus. Humanitarian Series], (66, no. 4), 443-449 (In Belarus., abstr. in Engl.).). https://doi.org/10.29235/2524-2369-2021-66-4-443-449
8. Marsheuskaya, V.V. (2021). Semantychnyya grupy dzeyasloynyh frazealagizmay nezakonchanaga tryvannya [Semantical groups of imperfective verbal phraseological units]. Rodnae slova [Native word], (10), 40-42. (In Belarus., abstr. in Engl.).
9. Marsheuskaya, V.V. (2021). Semantychnyya grupy dzeyasloynyh frazealagizmay zakonchanaga tryvannya [Semantic groups of the verbal phraseological units of perfect type]. Belaruskaya mova i litaratura [Belarusian language and literature], (8), 50-55. (In Belarus., abstr. in Engl.).
nacmyniy 17.12.2021
ПРОДУКТИВНЫЕ СРЕДСТВА ОБРАЗОВАНИЯ ВИДОВЫХ ПАР ГЛАГОЛЬНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ
В.В. МАРШЕВСКАЯ
В статье анализируются продуктивные средства образования коррелятивных видовых пар глагольных фразеологизмов, определяются регулярные и малочастотные аффиксы, их словообразовательные возможности. Указывается, что образование глагольных фразеологизмов несовершенного вида от глагольных фразеологизмов совершенного вида преобладает над обратным процессом. Анализ суффиксального способа образования коррелятивных видовых пар глагольных фразеологизмов выявил, что суффиксация часто сопровождается позиционными чередованиями гласных или историческими чередованиями согласных в основе глагольного компонента фразеологизма. Широко распространен среди глагольных фразеологизмов и супплетивный способ образования коррелятивных видовых пар, описываются и традиционные супплетивные основы глагольных компонентов фразеологизмов, и основы, в которых исторические чередования сильно изменили фонетический состав корня. Полученные результаты могут быть использованы в учебном процессе во время проведения лекционных и практических занятий по современному белорусскому языку, а также в лексикографической и фразеографической практике.
Ключевые слова: фразеология, языкознание, глагольные фразеологизмы, категория вида, коррелятивные видовые пары, перфективация, имперфективация, белорусский язык.
PRODUCTIVE METHODS FOR THE FORMATION OF ASPECTUAL PAIRS OF VERBAL PHRASEOLOGICAL UNITS
V. MARSHEUSKAYA
The productive methods for the formation of correlative aspectual pairs of verbal phraseological units are analyzed in the article, as well as regular and low-frequent affixes and their word-building capabilities are defined. It is established that the formation of the imperfective form of verbal phraseological units from perfect verbal phraseological units prevails over the reverse process. The analysis of the suffix method for the forming of correlative aspectual pairs of verbal phraseological units shows that the suffixation is often accompanied by the positional alternation of vowels or historical alternation of consonants in the base of the verbal component. It was found that the suppletive way o f forming aspectual pairs is widespread among verbal phraseological units. The author describes the traditional suppletive bases of the verbal components of phraseological units, as well as the bases in which historical alternations have greatly changed the phonetic composition of a root. The results of the article can be applied in the modern Belarusian language lectures and practical classes, as well as in lexicographic and phraseographic practice.
Keywords: phraseology, linguistics, verbal phraseological units, grammatical aspectuality, correlative aspectual pairs, perfectivation, imperfectivation, the Belarusian language.
