Научная статья на тему 'СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С КОМПОНЕНТОМ «ВОЛОС» В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ'

СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С КОМПОНЕНТОМ «ВОЛОС» В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
121
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лексические единицы / метафорические названия / фитоним / антропоним / библионим / артионим / Lexical units / metaphorical names / phytonym / anthroponym / biblionym / artionym

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ласынова Наиля Азаматовна

Волос – бессмертная часть тела. С ним рождаются, он продолжает расти и после смерти человека, поэтому волосы являются самой мифологизированной частью тела. С ними связано много обрядов, обычаев, запретов, примет. В связи с этим, в современном башкирском языке и его диалектах довольно часто встречаются лексические единицы с компонентом “волос”. В данной статье собраны и изучены лексические единицы с компонентом “сәс (волос)” современного башкирского языка, выявлены прямые и переносные значения этих единиц. В прямом значении эти слова выражают роговое нитевидное образование, растущее на коже человека. Они означают не только части волос (сәс тамыры ʼволосяная луковицаʼ, сәс бөртөгө ʼволосокʼ, сәс толомо ʼкосаʼ) и названия средств по уходу за волосами (сәс ҡыҫтырғыс ʼзаколкаʼ, сәс бәкеһе ʼбритваʼ, сәсауырлыҡ ʼнакосникʼ, сәсмәү, в диалектах сәсбау ʼкосоплеткаʼ), но и символизируют ум и красоту, семейное положение женщины. В переносном значении компонент ʼволосʼ выражает нитевидные предметы, волокна, роговое нитевидное образование, растущее на коже животных и т.д. и участвует в образовании следующих метафорических названий: сәс тамыр ʼмочковатый кореньʼ, сәстеүлән, мәрйә сәсе//сасы ʼковыльʼ, сәсалыҡ ʼльночесалкаʼ, сәслән ʼволосатикʼ, сәсҡырғыс ʼвласоед, шерстеедʼ. Как символ красоты компонент ʼволосʼ употребляется в составе женских личных имен, например, Алтынсәс, Ҡарасәс, Ҡолансәс, Һарысәс. Эти же антропонимы встречаются в составе таких библионимов, как “Һарысәс” Ф. Булякова, “Ҡолансәс” Д. Юлтыя. Компонент ʼволосʼ также встречается в названиях танцев и песен.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Ласынова Наиля Азаматовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SEMANTIC FEATURES OF LEXICAL UNITS WITH THE «HAIR» COMPONENT IN THE BASHKIR LANGUAGE AND ITS DIALECTS

Hair is an immortal part of the body. People are born with it, it continues to grow after the death of a person, so hair is the most mythologized part of the body. They are associated with many rituals, customs, prohibitions and signs. In this regard, lexical units with the component “hair”are quite common in the modern Bashkir language and its dialects. This article is devoted to the study of lexical units with the component «SAS (hair)»in the modern Bashkir language, the direct and indirect meanings of these units are revealed. In the direct meaning, these words express a corneal filamentous formation that grows on the human skin. They are not only part of the hair and the names of hair care products, but also symbolize the beauty and mind, as well as the marital status of a woman. In an indirect meaning, the component «hair» expresses filamentous objects, fibers, and a horny filamentous formation growing on the skin of animals. They participate in the formation of the following metaphorical names. As a symbol of the beauty hair used in the composition of women's personal names, for example, Altintsas, Carasas, Colansas, Harisas. These anthroponyms are used in such biblionyms as ”Harisas“ F. Bulyakova,” Colansas « D. Ultiy. This component is also used in the names of dances and songs.

Текст научной работы на тему «СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С КОМПОНЕНТОМ «ВОЛОС» В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ»

DOI 10.24412/2223-0564-2021-3-53-58 Н.А. Ласынова УДК 821.512.141

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ЬЭМ УНЬЩ ДИАЛЕКТТАРЫНДА «СЭС» КОМПОНЕНТЛЫ ЛЕКСИК БЕРЭМЕКТЭРЗЕЦ МЭГЭНЭ YЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ (СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С КОМПОНЕНТОМ «ВОЛОС» В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ)

Аннотация

Волос - бессмертная часть тела. С ним рождаются, он продолжает расти и после смерти человека, поэтому волосы являются самой мифологизированной частью тела. С ними связано много обрядов, обычаев, запретов, примет. В связи с этим, в современном башкирском языке и его диалектах довольно часто встречаются лексические единицы с компонентом "волос". В данной статье собраны и изучены лексические единицы с компонентом "сэс (волос)" современного башкирского языка, выявлены прямые и переносные значения этих единиц.

В прямом значении эти слова выражают роговое нитевидное образование, растущее на коже человека. Они означают не только части волос (сэс тамыры 'волосяная луковица', сэс бертеге 'волосок', сэс толомо 'коса') и названия средств по уходу за волосами (сэс кыдтыргыс 'заколка', сэс бэке!1е 'бритва', сэсауырльгк 'накосник', сэсмэY, в диалектах сэсбау 'косоплетка'), но и символизируют ум и красоту, семейное положение женщины.

В переносном значении компонент 'волос' выражает нитевидные предметы, волокна, роговое нитевидное образование, растущее на коже животных и т.д. и участвует в образовании следующих метафорических названий: сэс тамыр 'мочковатый корень', сэстеYлэн, мэрйэ сэсе//сасы 'ковыль', сэсалык 'льночесалка', сэслэн 'волосатик', сэскыргыс 'власоед, шерстеед'.

Как символ красоты компонент 'волос' употребляется в составе женских личных имен, например, Алтынсэс, Карасэс, Колансэс, Ьарысэс.

Эти же антропонимы встречаются в составе таких библионимов, как "Ьарысэс" Ф. Булякова, "Колансэс" Д. Юлтыя. Компонент 'волос' также встречается в названиях танцев и песен.

Ключевые слова: лексические единицы, метафорические названия, фитоним, антропоним, библионим, артионим

Nailya A. Lasynova

SEMANTIC FEATURES OF LEXICAL UNITS WITH THE «HAIR» COMPONENT IN THE BASHKIR LANGUAGE AND ITS DIALECTS

Hair is an immortal part of the body. People are born with it, it continues to grow after the death of a person, so hair is the most mythologized part of the body. They are associated with many rituals, customs, prohibitions and signs. In this regard, lexical units with the component "hair"are quite common in the modern Bashkir language and its dialects. This article is devoted to the study of lexical units with the component «SAS (hair)»in the modern Bashkir language, the direct and indirect meanings of these units are revealed. In the direct meaning, these words express a corneal filamentous formation that grows on the human skin. They are not only part of the hair and the names of hair care products, but also symbolize the beauty and mind, as well as the marital status of a woman. In an indirect meaning, the component «hair» expresses filamentous objects, fibers, and a horny filamentous formation growing on the skin of

Ласынова Наиля Азаматовна, кандидат филологических наук, доцент, доцент кафедры русской, башкирской и зарубежной филологии Сибайского института (филиала) Башкирского государственного университета (Сибай), e-mail: nalasinova@mail.ru

Nailya A. Lasynova, Cand. Sci. (Philology), Associate Professor of the Department of Russian, Bashkir andforeign Philology, Sibai Institute (Branch), Bashkir State University (Sibai), e-mail: nalasinova@mail.ru

© Ласынова Н.А., 2021

animals. They participate in the formation of the following metaphorical names. As a symbol of the beauty hair used in the composition of women's personal names, for example, Altintsas, Carasas, Colansas, Harisas. These anthroponyms are used in such biblionyms as "Harisas" F. Bulyakova," Colansas « D. Ultiy. This component is also used in the names of dances and songs.

Key words: Lexical units, metaphorical names, phytonym, anthroponym, biblionym, artionym

Тэн h9M уньщ елештэре кеше аныньщ форма-лашыуында зур ahaMroTKa эйэ. Кеше, tsy сират-та, Y3 танен ейранган, ошо белемен донъя кималена сыгарган. Башкорт халкында ла тан елеше атамала-рына нигезланган географик терминдарзын байтак булыуы ошо турала hейлaйзер. Мадалан, йылга башы, йылга тамагы, йылга култыны, тау башы, тау кYкрaге, тау биле, тау колагы h.6. Ата-бабаларыбыз тан елештарен ейранеп, яны метафорик атамалар табып кына калмаган, Y3 таненен haр елеше менан байле терле ырым-ышаныузар за уйлап сыгарган. Был йола, ритуалдарзын кYбеhе сас, айырыуса баланын тaYге сасен алыу, карын сасен сакраллaштереY менан байле haм улар терле кималда ейранелган. Мадалан, авар, даргин, лак халыктарынын тaYге сас алыу йолакы М.К. Мусаеванын [11], тыва халкынын ошо ук йолала-ры Ч.А. Караоол [9] haм С.О. Саая [13] хезматтаренда карала. Сас hYЗенен лингвокультурологик, этно-лингвистик маганаларе, теге йаки был халыктын донъяга карашын сагылдырыузагы роле Г.Н. Варави-на [7], Е.Б. Бесолова, З.М. Габуниа [6], И.В. Светличная [14], Н.А. Криничная [10], А.С. Персидская [12], А.П. Бабушкин [1], В.П. Бергер [5], А.А. Диденко [8], Ю.А. Башкатова [2] хезматтаренда сагылыш тапкан.

Башкорт халкынын сас менан байле ышаныузары, халыктын мифологик караштары Ф.F. Хиса-митдинованын "Башкорт мифология^1" белешма hYЗлегендa яктыртыла [18; 19]. Сас hYЗенен этно-лингвистик мaFaнahе Р.Н. Ьазыеванын "Башкорт теленен этнолингвистика hYЗлеге"ндa тасуирлана [20]. Р.Р. Баязитова иha башкорт халкынын ауыз-тел ижады нигезенда састен башкорт мифология!1ында, Fаилa-кенкYреш йолаларындаFы ролен билдалай, сас менан байле кай^1 бер йолаларзын килеп сыFышына анлатма бира [3; 4].

Хазерге башкорт теленда haм унын диалектта-рында «сас» компонентлы лексик haм фразеоло-гик берамектар байтак осрай. Был макалала ошо берамектарзен мaFaнa Y3енсaлектaрен асыклаузы максат итеп куйзык.

Сас hYЗенa "Башкорт теленен академик hYЗлеге"ндa ошондай анлатма бирела:

Сас - кешенен башында Y?a торFан мегез матданан Fибaрaт назек кена еп ^шак тек. влтек сас, Манлай сасе. Озон сас. Сас YPеY. МыйыFымды салдар бадты, саска бик тешмaha ла (Р. Йанбак) [15, 826-сы б.]. Был hYЗзен тура мaFaнahе. Ошо лексема нигезенда башкорт теленда байтак лексик берамектар яhалFан. Уларзы тура haм кYCмa мaFaнaлa кулланыузары буй-ынса бYлеп карарFа мемкин.

Тура мaFaнaлa кулланылFан лексик берамектар

туранан-тура кешенен башында YÇ3 торган нэзек кенэ еп ^шак тек менэн бэйле булhалар за, терле мэгэнэ нескэлектэрен белдерэлэр. Сэстен терле елештэрен белдереY есен сэс бертеге, сэс тамыры, сэс тебе, сэс ярыуы (урай), бала сэс лексик берэмектэре кулланыла.

«Сэс» тешенсэhе кенсыгыш диалекттын аргаяш hэм салйот hейлэштэрендэ «сас» вариантында осрай. Мэçэлэн, «сасымды кырктыгыз тип 1шкгай». Кай^1 бер hейлэштэрзэ сэстен айырым елештэре махсус 1вдзэр менэн атап йеретелэ. Мэçэлэн, эзэби телдэ манлай сэсе (русса - челка) тип йеретелгэн берэмектен диалекттарза ундан ашыу варианты осрай: магалайсэс, маганайсэс (дим, урта, эйек-hакмар); мандай сэс (кызыл); манлай сэс (мейэс); манлай сэсе (дим); маннай сасы (урта, эйек); мейсас (аргаяш); мейэ сасы (мейэс); hамай сасы (аргаяш, салйогот); сук сас (аргаяш); уйым сас (аргаяш); сэсмэY йалы (эйек); сэсэкйал ^акмар); кыhка сас (салйогот); сэсэ (кызыл) [17].

Сэстен айырым билдэhен белдереY теçте (кара, колан, hары, ак) hэм форманы (безрэ, шыма) белдергэн сифаттар кулланыла: безрэ сэс, шыма сэс, hары сэс, кара сэс, колан сэс.

ТэYге сэс, ингелек hэм карын сэсе тешенсэлэре баланын беренсе сэсен белдереY менэн бергэ терле сакраль мэгэнэлэргэ лэ эйэ. Мэçэлэн: Баланын тэуге сэсен бишеккэ, баш кейеменэ тегеп куялар, ^з тейеYЗЭн hаклай тип (Б. Халикова). 'Карын сэсе баланын кыркы сыкмаç элек алына (Башкорт халык ижады) [16, 792-се б.].

Сэсте тэрбиэлэY, йыйыузы белдергэн лексик берэмектэргэ сэс алдырыу, сэс алыусы, сэс безрэлэтеY, сэс бэкеhе, сэс толомо атамалары карай.

Сэс бизэYестэре атамалары шулай ук айырым теркемде тэшкил итэ. Электэн башкорт катын-кыззары матур итеп эшлэнгэн бизэнеY эйберзэрен тагырга яраткан. Улар аçыл таштарзын да, кемештен дэ дауалау hэлэтенэ эйэ булганын, кешенен кэйефенэ, кYнел тыныслыгына тэьçир иткэнен дэ белгэн. Шул аçыл, зауыклы эйберзэрзэн эшлэнгэн таçмалар hэм сэс YPгестэр катын-кыззарзын теп бизэY эйберзэренен береhе булган. Ьылыузарыбыз hэм елэсэйзэребез уларзы сэстэренэ куша YPгэн. Уларзын нисек эзерлэнеYенэ карап, атамалары ла терлесэ булган. Мэçэлэн: СэсYргес - сэс толомона куша YPеп, остан тейнэп куя торган бау. Сабиранын сэсYргесе йэшел таçманан булып, hэр осона кемеш тэнкэлэр тагылган сулпыларзан тора (F. Хэйри) [15, 837-се б.]. Диалекттарза сасYргес (аргаяш, мейэс), сасурма (салйогот), YPмес, сэсурмес (кызыл, урта) формакында осрай [17].

Мэрйендэр тезелгэн алты-ете буй ептэн оста-рын суклап лИаган, толом тебенэ беркетеп, сэс едтенэн Иалына торган бизэYес сэсбау (сэсмэY) тип аталган. Ошо ук атама йэш киленден, терле тедтэге йен ептэрзэн уреп килтереп, ■кыззарга тараткан сэс Yрмесен дэ белдерэ.

СЭCMЭYЛЭY - сэсмэY менэн YPеY. Ебэк сэскэйен сэсмэYЛэп, естэн Yргэнhен икэн (Н. Изелбай) [15, 834-се б.]. Сэстэнкэ // састэнкэ (аргаяш, мейэс, салйогот) -тэнкэ бадылган, сулпылы сэсYргес. Кыз йыуан толом-дары едтенэн есэр кат тэнкэ тезелгэн сэстэнкэ таккан (Ь. ДэYЛэтшина) [15, 837-се б.].

Ьумлык тэнкэлэр бадылган сэсYрместе сэсауырлык тип йеретэлэр. Диалекттарза сэс ауыртмайы (дим) hэм сэсау^1ртмагы варианттарын-да осрай. Кенсыгыш диалекттын кызыл hейлэшендэ hэм Кеньяк диалекттын урта, ыргыз, эйек-hакмар hейлэштэрендэ был бизэYес Yрмес тип атала.

Сэскап - сэс толомонон едтенэн кейеY есен озон тар тукыманан ин едкэ сытра куйып ике буй тэнкэ бадып, тYбэнге осона сулпы тагып яhаFан бизэYес. Эскэпьямал нурын арта сэскап менэн, ынйы тезгэн кесерэк кенэ калпак менэн. (Ш. Бабич) [15, 833-се б.].

Сэс кыдт^1ргыс - матур итеп бизэлеп эшлэнеп, сэсте йыйып элэктереп куйыу есен тэгэйенлэнгэн нэмэ.

Сэс кеше тормошондагы терле хэл-вакигалар нигезендэ Y3гэрештэр кисерэ. Мэдэлэн, кайгы-хэсрэт кYреY, картайыу процесы сэс агарыу hY3бэйлэнеше менэн белдерелэ.

Нэфис эзэбиэттэ был процесс терле метафоралар аша сагылдырыла. Мэдэлэн, сэскэ сал тешеY, сэскэ кырау тешеY, сэскэ кемеш юлак ЙYгереY, сэскэ бэд куныу, сэстэрендэ гинуар, йылдарзын hоро келдэре сэскэ куныу h.б.

Тура мэгэнэле "сэс" компонентлы лек-сик берэмектэрзен этник мэгэнэлэре лэ байтак. Ф.F. Хисамитдинованын "Башкорт теленен мифоло-гик hY3леге"ндэ сэс туракында тYбэндэге мэглумэт бирелэ: сэс - кешенен Yлемhез елеше булып, унын менэн тыуа, FYмере буйы Ygэ, кешенен Yлеменэн hун да YgеYенэн туктамай. Ошога бэйле, сэс ин мификлаштырылган тэн елеше булып, унын менэн куп терле йолалар, им-том саралары, Ьынамыштар, тыйыузар бэйлэнгэн. Сэс именлек, юл тешеY символы, кешене был донъянан теге донъяга озатыусы булып идэплэнэ [18, 278-се б.].

Башкорт халкында электэн сэс менэн бэйле терле ышаныузар, тыйыузар hэм йолалар hакланып калган. Мэдэлэн: Сэс агызыу - ауырыузын сырхаузары, зэхмэттэре кшЬен есен, агын Ь^1уга сэсен кидеп алып hалыу Ьыу ташканда, ауырыузын сэсен кыркып алып агызалар, сир-соро кшкен тип [18, 279-сы б.]. Сэсте Иыуга ташлаганда hамак та эйтэлэр: Ошо агын Иыуга сир-сор агып кит, КYнеле пакланЬын, куззэре асылЬын, Колагы ишетhен, Ауырыу башы hау булЬын, Сэсен кыркып ташлайым!

Агын Ь^1уга ташлайым, - тип, сэсенен осон гына кидеп ташлагандар. Шулай сир агып китэ икэн, тип ышангандар.

Сэс йэшереY - зэхмэт кеYек ауырыу эйэлэренэн hакланыу ысулы. Сэс йэшереY гэзэте буйынса, гел яулык ябынып йереY каныбызга hенгэн [15, 830-сы б.]. Кызыл энерзэ сэсте йэшереп, яулык бэйлэп йерергэ кэрэк. Яланбаш йерергэ ярамай, ауырырЬьщ.

Сэс ярзамында кешегэ бозом да яhаFандар. Сэс си-хыры - сэс ярзамында кешегэ hалынFан йэ ебэрелгэн бозом [15, 836-сы б.].

Сэс Иалыу - кешене каратып алыу, ЭYрэтеY сихы-ры. Сэс hалыу менэн ЭYрэткэн [18, 279-сы б.].

Халкыбызза сэс менэн бэйле тыйыузар байтак. Мэдэлэн, эгэр сэсенде тарап YPhэн, ^нел Ygер; коро кендэрзэ (шишэмбе, шэмбе) йэ иhэ кояш байыFас уны кидергэ, ергэ ташларFа ярамай; ауырлы катындарFа сэс кыркыу, шулай ук сэс кырктырыу тыйылFан; иренден сэсен алырFа ярамай, ырыдын кэметэhен, FYмерен кыдкартаЬын; сэсте телэhэ кайза ташларFа ярамай. КойолFан, таракта тороп калFан, кыркылFан сэстэрзе йыйып алып утка яFырFа кэрэк. Сэс якканда: «Баш якмайым, сэс яFам», - тип эйтергэ кэрэк. Ислам динендэ иhэ ергэ кYмергэ кэнэш ителэ. Кеше Yлгэндэн hун, унын йэне койолFан сэстэрен hэм кыркылFан тырнактарын эзлэргэ озатыла, тигэн ышаныу бар.

Сэс менэн бэйле кайЬы бер Ьынамыштар за бар халкыбызза: сэсте YPгэндэ бер шэлкем тороп калhа, юлга сынь^а; тешендэ сэсен озон икэн тип кYрhэн, юлга сынь^а; тешендэ сэс кур^юн, бэхеткэ.

Озон толомдар катын-кыззын теп матурлыны hаналFан. ШуFа ла сэсте куйы, озон итеп YgтереY3ен терле ырым-ышаныузары ла булган. Мэдэлэн, сэс йы-лан йымак шыма, озон Yghен есен сэскэ йылан майы hерткэндэр, йэ иhэ йоклаганда ядтык адтына кыззар сыбырткы hалып йоклатандар h.б. Башкорт халык ижадында 11эм эзэбиэттэ лэ сэс матурлык символы буларак hYрэтлэнэ: якшы кыз иртэ торhа, толом (сэс) Yрер (мэкэл), толом-толом сэстэренде кен дэ килэ кYрэhем h.б.

Совет власы урынлаштырылFанFа тиклем башкорт катын-кыззары озон сэсле булFан. Илдэ барFан Y3гэрештэр толомдарFа ла кагылмай калмаган. Совет власын урынлаштырыу йылдарында, сэсен кыркгырFан комсомолкаларзы енэмэгэндэр, сэс кырктырыузы ярамаган эш тип кабул иткэндэр. Мэдэлэн: Ана кайИы берэY3эр бар, каланан укып кайттык, тигэн булалар за, сэстэрен кыркып, ирзэр ара^ша, советка катнашкан булып, собрание-лар яhаган булып маташалар. Алмакайзар артынан, Алмакай булам, тип сэсенде лэ кырктыр инде, тэYбэ эс^фирулла [23, 98-се б.].

Э башкорт халык ижадында ялбыр сэс, боротоларзын ышаныуы буйынса, был донъялаFы кешелэр hэм бYтэн заттар араhындаFы айырмалыктарзы кYрhэтеYсе билдэ булып торFан.

Кеше затынан тYгел, икенсе заттан булFан кыззарзы озон, ялбыр сэсле итеп hYрэтлэY3е "ЗаятYЛэк

менэн ЬыуЬылыу", "Акбузат" эпостарында ла кYрергэ була. Э бына ошо ук "Акбузат" эпосында ер кызы АйЬылыузыц сэсе Yрелгэн килеш Иурэтлэнэ, бынын менэн кеше затынан булган тсыззарзыц айырмалыгы билдэлэнэ: Озон керпеге аша / Карай келгэн кY3 бу-лыр. /Карсыгалай тYш киргэн. / Толомон сэсмэYлэп ургэн, /Ынйылай теш йылтыратып, Назлы келгэн кыз булыр [21, 46-сы б.].

Башкорт халкында албадты ла озон ялбыр сэсле катын-кыз киэфэтендэ кY3алланFан: Башкорт мифологияЬында албадты ялбыр Иары сэсле, озон имсэкле катын-кыз киэфэтендэге мифик зат [18, 22-се б.]. Ошога бэйле, бегенге кендэ лэ сэстэрен йы-ймай йерегэн кыззарга "албадты Ьымак ялбырап йерей" тип эйтэлэр.

Сэс матурлык тешенсэИен белдергэн hY3 буларак, башкорт катын-кыз исемдэре аракында ла йыш осрай. Башкорт телендэ "сэс" компоненты Алтынсэс, Колансэс, Карасэс, Ьарысэс, Ерэнсэс кеYек катын-кыз исемдэрендэ урын алган.

Бындай исемдэр менэн мидалдарзы башкорт халык ижады елгелэрендэ, проза эдэрзэрендэ кYрэ алабыз. Мэдэлэн: Беззец ауылда ике Карасэс бар ине... Минец азашты "Эрпеш Карасэс" тип, мине "Сая Карасэс" тип йереткэн була торгайнылар... -тип кейле башлап китте ул хикэйэhен [22, 234-се б,]. Бай кайзандыр бынан бик алыд торган бер батшаныц Алтынсэс исемле бик матур зифа буйлы кызы барлыгын ишетэ [21, 92-се б.]. Колансэс май таскыганда, Ьыйырыныц майы менэн колан сэсен ял-тыратып тарар булган [21, 245-се б.].

Ьыу инэhе Ьарысэс,

Ер инэhе Ерэнсэс! [24, 93-се б.]

Антропонимдарзан тыш «сэс» компоненты би-блионимдар (эдэр, китап атаманы) hэм артионимдар (сэнгэт эдэре атаманы) составында ла осрай. Мэдэлэн, Ф. БYлэковтыц "Ьарысэс", Д. Юлтыйзыц "Колансэс" драмалары, М. Fафуризыц "Хан кызы Алтынсэс" эдэре, «Озон сэс», «Куцыр сэс» бейеY3эре, «Кара сэс», «Сэс Yрмэсем», «Безрэ сэс, зэцгэр кY3», «Сэскэйзэрец толом-толом», "Ьары ла сэс" йырзары билдэле.

Башкорт халык ижады елгелэрендэ сэстец акылды символлаштырыуын да кYрергэ мемкин. Таз образыныц акылга бер терлерэк итеп hYрэтлэнеYе уныц сэсhез булыуы менэн ацлатыла [21, 4-се б.]. Шулай ук, катын-кыззарга карата эйтелгэн "сэсе озон - акылы кыдка" мэкэлендэ лэ сэс акыл символы буларак hYрэтлэнэ: сэсе озон булыуга карамадтан, акылы кыдка, йэгни, сэс озон булгас, акылы ла булырга тейеш.

Башкорт халык йолаларынан кYренеYенсэ, сэс толомо катын-кыззыц гаилэ хэле кYрhэткесе лэ бу-лып килгэн. Йэш башкорт кыззары сэстэрен берзэн Yргэндэр, кейэYгэ сыккан катындар икенэн YPеп, сэс осона мотлак рэYештэ тэцкэле тадма таккандар [3, 617-се б.].

Тупланган материалдан кYренеYенсэ, "сэс" hY3е кYCмэ мэгэнэлэ тэбигэттэге еп Ьымак эйберзэрзе атау есен кулланыла. Мэдэлэн, ялбырлап ултырган

сал башлы йентэд Yлэн эзэби телдэ кылган тип ата-ла. Башкорт теленен диалекттарында был Ygемлекте, форма hэм тед окшашльнына нигезлэнеп, "сэс" ком-понетлы лексик берэмектэр менэн атайзар: сэстYлэн (аргаяш), урман сэсе (урта), мэрйэ сасы (аргаяш), эбей сэсе (аргаяш, мейэс), эбейсэс (теньяк-кенбайыш), эби сэсе (дим), урыд сасы (салйогот), урыд сэсе (эй) [20].

Ygемлектен айырым елештэрен белдергэн сэс та-мыр, кукуруз сэсе атамалары - форма окшашлыгына нигезлэнгэн метафоралар. Башкорт теленен аргаяш, дим hейлэштэрендэ осраган сэслэн (кыуза йэшэгэн кыл кымак нэзек озон паразит селэYсен) hэм сэсйылан (кешенен эсэк буйында була торган озон имгес селэYсен) атамалары ла форма окшашлыгына нигезлэнгэн метафоралар теркеменэ карай.

Хайуандарзын тэнен каплап торган терле озонлоктагы тек hэм йенде Ь1ейлэштэрзэ "сэс" hYЗе менэн атау ^зэтелэ. Мэдэлэн, йылкынын манлай сэсе мандай сэс (аргаяш, мейэс), сикэ сэсе (аргаяш, эй), э бэкэлендэге озон йен бэкэл сэсе (теньяк-кенбайыш) атамалары менэн белдерелэ. Кызыл hейлэшендэге кикелсэс лексемакы коштарзын тYбэhендэге елтэйеп торган йенен атау есен кулланыла.

"Сэс" hYЗенен ^смэ мэгэнэлэ йен hYЗен белдереYе сэск^1ргыс атамакында ла кYЗЭтелэ. Сэскыргыс -малдын йен тебен кырып юлыта торган канаткыз бежэк.

Тормош-кенкYрештэ кулланылган корамал атамалары ара^шда "сэс" hYЗе еп, CYC мэFЭнэhендэ кулланыла: сэс аFасы (кызыл) - киндер hукканда иреш башында ептэрзе тезэ торFан еп йэки аFас; сэсалык - етен CYсен тарау кулайлама^1, етен тараFы.

Хэзерге башкорт телендэ hэм унын диалекттарында "сэс" компонентлы лексик берэмектэр тура hэм кYCмэ мэFЭнэлэ бик куп терле тешенсэлэрзе белдерэ. Тура мэFЭнэлэ сэс кешенен башында Ygэ торFан текте белдереп, сэс елеше, тэрбиэлэY саралары атамала-рын Fына тYгел, акыл, матурлык тешенсэлэрен сим-воллаштыра, катын-кыззын Fаилэ хэлен, кеше затынан булыуын белдерэ. КYCмэ MЭFЭHЭЛЭ сэс hYЗе тэбиFЭттэге еп кымак эйберзэрзе, хайуандарзын тэнендэге тектэрзе, CYCтэрзе атау есен кулланыла hэм метафорик атамалар составында осрай.

Э?ЭБИЭТ

1. Бабушкин А.П. Лексемы «волосы» и «волосок» в русском и английском языках (сопоставительный аспект) // Сопоставительные исследования. Воронеж, 2015. С. 84-88.

2. Башкатова Ю.А. Концепт «волосы» на материале русской и английской лингвокультур // Концепт и культура. Кемерово, 2012. С. 86-91.

3. Баязитова Р.Р. "Волосы" в традиционной культуре башкир // Вестник удмуртского университета, 2018. Т. 28. Выпуск 4. C. 613-619.

4. Баязитова Р.Р. Семантика волос в традиционной

культуре башкир // Семантика и прагматика слова и текста. Архангельск, 2010. С. 263-265.

5. Бергер В.П. Мифологические истоки концептуализации соматизмов в разных лингвокультурах (на примере концепта «волос») // Успехи современной науки и образования. 2017. Т. 3. № 4. С. 54-57.

6. БесоловаЕ.Б., Габуниа З.М. О знаковой функции и культурной семантике волос // Известия СОИГСИ. № 23 (62). 2017. С. 117-129.

7. Варавина Г.Н. Волосы в религиозных представлениях тунгусоязычных этносов Якутии // Гуманитарные науки в Якутии: исследования молодых ученых. Якутск, 2011. С. 97-101.

8. Диденко А.А. «Язык волос» как коммуникативная система // Тезисы докладов XXXVI научной конференции студентов и молодых ученых вузов южного федерального округа, посвященной 40-летнему юбилею кубанского государственного университета физической культуры, спорта и туризма. 2009. С. 35-36.

9. Караоол Ч.А. Обряд первой стрижки волос в традиционной культуре тывинцев // Вестник Череповецкого государственного университета. 2013. № 4-3 (53). С. 34-36.

10. Криничная Н.А. Водное божество: магия расчесывания волос как предпосылка к сотворению бытия (по севернорусским фольклорно-этно-графическим материалам) // Этнографическое обозрение. 2013. № 1. С. 137-152.

11. Мусаева М.К. Традиционный ритуал первой стрижки волос в детском цикле обрядов народов нагорного Дагестана // Этнология, история, археология, культурология. Материалы Среднеазиатско-кавказских исследований. Санкт-Петербург, 2007. С. 164-165.

12. Персидская А.С. Лингвокультурологический анализ наименований волос в диалектах селькупского языка // Вестник Томского государ-ственного педагогического университета. 2016. № 6 (171). С. 5053.

13. Саая С.О. Об обряде обрезания волос у детей // Актуальные проблемы исследования этноэко-логических и этнокультурных традиций народов Саяно-Алтая. Материалы III международной научно-практической конференции молодых ученых, аспирантов и студентов, посвященной 20-летнему юбилею Тувинского государственного университета, Году народных традиций в Республике Тыва. Тувинский государственный университет. 2015. С. 54-55.

14. СветличнаяИ.В. Символика волос как феномен культуры // Гуманитарное образование в креативно-антропологическом измерении. Сборник научных статей 12-й Всероссийской научно-практической конференции. 2015. С.239-245.

15. Башкорт теленец академик hYЗлеге: 10 томда. TVII: (П-С хэрефтэре) / ФТ. Хисамитдинова редакция^шда. 9фе: Китап, 2015. 872 б. (Академический словарь башкирского языка:

в 10 т. Т. VII: (Буквы П-С) / Под редакцией Ф.Г. Хисамитдиновой. Уфа: Китап, 2015. 872 с.)

16. Башкорт теленец академик hY^^re: 10 томда. Т. III: (Т хэрефе) / Ф.Г. Хисамитдинова редак-цияЬында. Эфе: Китап, 2016. 832 б. (Академический словарь башкирского языка: в 10 т. Т. III: (Буква Т) / Под редакцией Ф.Г. Хисамитдиновой. Уфа: Китап, 2016. 832 с.)

17. Башкорт теленец диалекттары Ьузлеге. Эфе: Китап, 2002. 432 б. (Словарь диалектов башкирского языка. Уфа: Китап, 2002. 432 с.)

18. Хисамитдинова Ф.Г. Мифологический словарь башкирского языка. М.: Наука, 2010. 452 с.

19. Хисамитдинова Ф.Г. Башкорт мифологияЬы: Белешмэ hY^R Эфе: Гилем, 2002. 126 б. (Хисамитдинова Ф.Г. Башкирская мифология: справочный словарь. Уфа: Гилем, 2002. 126 с.)

20. Ьа^ыева Р.Н. Башкорт теленец этнолингвистик hYЗлеге. Эфе: Гилем, 2002. 176 б. (Хадыева Р.Н. Этнолингвистические словарь башкирского языка. Уфа: Гилем, 2002. 176 с.)

21. Башкорт халык ижады: эпос. Эфе: Китап, 1998. 448 б. (Башкирское народное творчество: эпос. Уфа: Китап, 1998. 448 с.).

22. Биишева З.А. Кэмhетелгэндэр. Роман. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1990. 432 б.

23. ДэYлэтшина Ь.Л. Айбикэ. Эфе: Китап, 1960. 196 б.

REFERENCES

1. Babushkin, A.P. Leksemy "volos" I "volosok" v russkom I angliyskom yazikakh (sopostavitel'niy aspect) [Lexemes «hair» in Russian and English (comparative aspect)]. Voronezh, 2015. Р. 84-88. (in Russ.).

2. Bashkatova, Y.A. Contsept "volosy" na materiale russkoy I angliyskoy lingvokul 'tur [The concept of "hair" on the material of Russian and English linguistic cultures]. Kemerovo, 2012. Р. 86-91. (in Russ.).

3. Bayazitova, R.R. "Volosy" v traditsionnoy culture bashkir ["Hair" in the traditional culture of the Bashkirs]. Izhevsk, 2018. Р. 613-619. (in Russ.).

4. Bayazitova, R.R. Semantica volos v traditsionnoy cul 'ture bashkir [The semantics of hair in the traditional culture of the Bashkirs]. Arhangel'sk, 2010. Р. 263-265. (in Russ.).

5. Berger, V.P. Mifologisheskiye istoki kont-septualizatsii somatizmov v razlishnyh lingvo-kulturakh (na primere kontsepta "volos") [Mythological origins of the somathisms conceptualization in different linguocultures (on the example of the "hair" concept)]. Belgorod, 2017. Р. 54-57. (in Russ.).

6. Besolova, E.B., Zinaida Gabunia, Z.M. Oznakovoy funktsii I kul 'turnoy semantike volos [On the sign function and cultural semantics of hair]. Vladikavkaz, 2017. Р. 117-129. (in Russ.).

7. Varavina, G.N. Volosy v religioznykh predstavleniyakh tungusoyazychnykh etnosov Yakutii [Hair in religious beliefs of the Tungus-speaking ethnic

58

Ишкильдина Л.К.

groups of Yakutia]. Yakutsk, 2011. P. 97-101. (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Didenko, A.A. "Yazyk volos" kak kommuni-kativnaya sistema ["Hair language" as a communication system]. Krasnodar, 2009. P. 35-36. (in Russ.).

9. Karaool, Sh.A. Obryad pervoy strizhki volos v traditsionnoy kul 'ture tyvintsev [The ceremony of the first haircut in the traditional culture of the Tuvinian people]. Sherepovets, 2013. P. 34-36. (in Russ.).

10. Krinichyaya, N.A. Vodnoye bozhestvo: magiya raschesyvaniya volos kak predposylka k sotvoreniyu bytiya (po severnorusskim fol'klorno-etnograficheskim materialam) [Water deity: the magic of combing hair as a prerequisite for the creation of life (based on North Russian folklore and ethnographic materials)]. Moscow, 2013. P. 137-152. (in Russ.).

11. Musaeva, M.K. Traditsionnyy ritual pervoy strizhki volos v detskom tsikle obryadov narodov nagornogo Dagestana [The traditional ritual of the first haircut in the children's cycle of rituals of the peoples of highland Dagestan]. Sankt-Peterburg, 2007. P. 164 - 165. (in Russ.).

12. Persidskaya, A.S. Lingvokul 'turologicheskiy analiz naimenovaniy volos v dialektakh sel'kupskogo yazyka [Linguistic and cultural analysis of hair names in dialects of the Selkup language]. Tomsk, 2016. P. 50-53. (in Russ.).

13. Saaya, S.O. Ob obryade obrezaniya volos u detey [On the rite of hair cutting in children]. Kizil, 2015. P. 5455. (in Russ.).

14. Svetlichnaya, I.V. Simvolika volos kak fenomen kul tury [The symbolism of hair as a Cultural Phenomenon]. Ekaterinburg, 2015. P. 239-245. (in Russ.).

15. Akademicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Academic Dictionary of the Bashkir Language]. Ufa,

2015. 872 p. (in Russ. and in Bashkir)

16. Akademicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Academic Dictionary of the Bashkir Language]. Ufa,

2016. 832 p. (in Russ. and in Bashkir)

17. Dialektologicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Dialectological dictionary of the Bashkir language]. Ufa, 2002. 432 p. (in Russ. and in Bashkir)

18. Khisamitdinova, F.G. Mifologicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Mythological dictionary of the Bashkir language]. Moscow, 2010. 452 p. (in Bashkir).

19. Khisamitdinova, F.G. Mifologicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Mythological dictionary of the Bashkir language]. Ufa, 2002. 126 p. (in Russ. and in Bashkir)

20. Khadyeva, R.N. Etnolingvisticheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Ethnolinguistic dictionary of the Bashkir language]. Ufa, 2002. 176 p. (in Bashkir).

21. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo: Epos [Bashkir folk art: Epic]. Ufa, 1998. 448 p. (in Bashkir).

22. Biisheva, Z.A. Camhetelgandar [Humiliated]. Ufa, 1990. 432 p. (in Bashkir).

23. Daylatshina, H.L. Aybika [Aybika]. Ufa, 1960. 166 p. (in Bashkir).

DOI 10.24412/2223-0564-2021-3-58-64 Л.К. Ишкильдина УДК 801.4: 809434.3

ФОНЕМА [Л] БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА: ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНЫЕ ДАННЫЕ, ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ

Аннотация

В данной статье приведены результаты экспериментально-фонетических исследований по фонеме [л] башкирского языка, а также анализ ее генезиса.

Экспериментальный материал, полученный методом магнитно-резонансного томографирования, показал отличие от теоретических выводов, приведенных в «Грамматике современного башкирского литературного языка» (1981) касательно артикуляционно-акустической характеристики данной фонемы.

По современным инструментальным данным было определено, что фонема [л] башкирского языка - согласная сонорная переднеязычная дентально-альвеолярная смычно-щелевая (или латеральная) звонкая. В языке употребляются два ее основных аллофона: веляризованный в твердорядных словоформах и палатализован-

Ишкильдина Линара Камиловна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела языкознания Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), е-mail: lina86_08@mail.ru

Linara K Ishkildina, Cand. Sci. (Philology), Senior Researcher, Department of Linguistics, Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), е-mail: lina86_08@mail. ru

© Ишкильдина Л.К., 2021

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2021/3 (93)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.