Научная статья на тему 'СЕЛ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ ХАМДА ЮЗАГА КЕЛИШ САБАБЛАРИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ'

СЕЛ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ ХАМДА ЮЗАГА КЕЛИШ САБАБЛАРИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
184
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕЛ / АҲОЛИ / КОМИССИЯ / ФАВқУЛОДДА ВАЗИЯТ / СУВ ТОШқИНИ / ИқЛИМ ВА БОШқАЛАР

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мамадалиев Ш., Юлдошев Ш.

Бугинги кунда мамлакатимизда табиий хусусиятли фавқулодда вазиятлар кўлами йилдан-йилга ортиб бориши, айниқса сел ва сув тошқини юзага келиши тобора кучайиб бормоқда. Сел ва сув тошқинини олдини олиш мамлакатимиз сиёсий устувор йўналишларидан биридир. Халқаро амалиётда сел ва сув тошқинларини олдини олишга қаратилган тадбирларни ўз вақтида ўтказиш, аҳолини фавқулодда вазиялардан муҳофаза қилишнинг энг самарали усулларидан биридир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FLOOD AND ITS CONSEQUENCES AND THE CAUSES OF THE ORIGIN AND DEVELOPMENT OF

Today, the scale of natural-featured emergencies in our country is increasing year by year, especially with the occurrence of floods and floods. Flood and flood prevention is one of the political priorities of our country.Timely implementation of measures aimed at preventing floods and floods in international practice is one of the most effective ways to protect the population from emergency situations.

Текст научной работы на тему «СЕЛ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ ХАМДА ЮЗАГА КЕЛИШ САБАБЛАРИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ»

Мамадалиев Ш.

Хаётий фаолият хавфсизлиги катта уцитувчиси

Юлдошев Ш.

Хаётий фаолият хавфсизлиги уцитувчиси Наманган мухандислик цурилиш институти

СЕЛ ВА УНИНГ ОЦИБАТЛАРИ ХАМДА ЮЗАГА КЕЛИШ САБАБЛАРИ КЕЛИБ ЧЩИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ

Аннотация: Бугинги кунда мамлакатимизда табиий хусусиятли фавцулодда вазиятлар кулами йилдан-йилга ортиб бориши, айницса сел ва сув тошцини юзага келиши тобора кучайиб бормоцда. Сел ва сув тошцинини олдини олиш мамлакатимиз сиёсий устувор йуналишларидан биридир.

Халцаро амалиётда сел ва сув тошцинларини олдини олишга царатилган тадбирларни уз вацтида утказиш, ауолини фавцулодда вазиялардан му^офаза цилишнинг энг самарали усулларидан биридир.

Калит сузлар: сел, ауоли, комиссия, фавцулодда вазият, сув тошцини, ицлим ва бошцалар.

Mamadaliev Sh. senior teacher of life specialization

Yuldashev Sh. life safety teacher Namangan Institute of Engineering Institute

FLOOD AND ITS CONSEQUENCES AND THE CAUSES OF THE ORIGIN AND DEVELOPMENT OF

Annotation: Today, the scale of natural-featured emergencies in our country is increasing year by year, especially with the occurrence of floods and floods. Flood and flood prevention is one of the political priorities of our country.Timely implementation of measures aimed at preventing floods and floods in international practice is one of the most effective ways to protect the population from emergency situations.

Keywords: flood, Population, Commission, emergency, flooding, climate, etc.

Сел окимлари жуда катта зарар етказадиган табиий офат булиб, у дунё буйича хдр йили минглаб кишиларни бошпанасиз колдирмокда, ёстотини куритмокда. Бу ходиса Республикамиз худудини хам четлаб утгани йук. Тарихий манбаларга назар ташласак худудимизда XX асрнинг урталарида бу жараён табиий омил натижасида ривожланиб борганлигини курамиз.[3]

Республикамизнинг бир катор вилоятлари, жумладан ФарFOна, Наманган, Андижон, К,ашкадарё, Самарканд, Тошкент вилояти ва бошка тоFли ва тоF олди худудларида купрок руй бериб туради.

Янги, тоF олди адирликларида кундалангига техник ишлов берилиши натижасида ёнбаFирнинг турFунлиги пасайиб кетади ва бу хол аввалига махаллий, кичик-кичик, сунг йирик кучкилар пайдо булишига олиб келади. Айникса бундай жойлар ахоли яшайдиган кишлокларга якин булса жуда катта хавф туFдиради.[1]

Сел качон, кай вактда кандай куч билан келишини олдиндан айтиш анча мушкул. Х,алкимиз бекорга селни табиатнинг ута хатарли, фалокат келтирадиган, кутилмаган офат деб атамайди.

Сел окимлари хакида умумий тушунчалар. Сел окимлари деб, тоFли худудларнинг хавзаларидан, каттик жисмлар аралаш, тусатдан, киска муддатда келадиган окимларга айтилади. Улар, одатда шиддат билан келиб, йулида учраган барча тусикларни емириб, упиради.

Республикамиз худудида сел окимлари купрок ФарFOна водийси, Чирчик, Ангрен, Зарафшон, Сурхандарё, Кашкадарё ва Сангзор дарё хавзаларида учраб туради.

Селлар окими - бу узанли окимлар. Окимларнинг тезлиги 20-30 м/с (10100 км/с). Сел сузи арабча-сайль сузидан олинган булиб «жушкин» оким маъносини билдиради. ТоFли водийларда селлар киска ва узига хос хусусиятга эга. Селлар таркиби сувдан ва хар хил тоF жинсларидан иборат булади.

Яширин сел учоFи - бу сел узанининг майдони ва юмшок грунтдан иборат. Сел учоклари сел ункир-чункирларига ва сел ёрикларига булинади. Селлар тошли, кумли, лойли ва тошли-лойли селларга булинади.[3]

Сел - сувнинг механик фаолиятидан юзага келадиган мураккаб жараён булиб, турли омилларнинг (иклим, гидрологик, геоморфологик, геологик ва бошк.) узаро таъсири натижасида вужудга келади. Унинг таркалишида махаллий шароит алохида урин эгаллайди.[4]

Сел вужудга келадиган ёки содир булиш эхтимоли юкори булган жойлар сел учоFи деб юритилади. Сел учоFи пайдо булишининг асосий курсаткичи гидрометеорологик шароит хисобланади. Узок муддатли жала ёFиши ва музликларнинг киска муддатда кучли эриши окибатида дарё узанларидаги сув микдори кескин купайиб кетади. Натижада сув билан аралашган (кум, шаFал, даFал булакли жинслар) оким пайдо булиб, купгина купорувчилик (вайронагарчилик) ишлари вужудга келади. [5]

Селнинг келиб чикиш сабаблари кучли ёмFир, корнинг ва музликларнинг эриши, сув хавзаларининг очилиб кетиши хамда камдан-кам холларда зилзила натижасида содир булади.

Селнинг келиб чикиши ва ривожланишини 3 гурухга булишимиз мумкин:

1. ТоFли худудларда узок тайёргарлик.

2. Уз мувозанатини йукотган кияликнинг тез силжиши.

3.T0F водийларда сел ва сувда окиб келган жисмларнинг аккумляцияси.

Сел кучи юз минг, баъзида миллион куб метрни ташкил этиши мумкин.[2]

Сел окими хавфи туFилишининг белгилари. Аввало, сел ва жойларда эхтимоли юкори булган бошка хавфлар тyFрисидаги маълумотга ахолининг барча табакаси эга булиши шарт. Хусусан, сел хавфи булишига меъёридан ортик жала куйиши ёки мавсумга хос булмаган хароратнинг бирдан кутарилиши сабабчи булади. Дарё ва сой сувлари микдорининг ошиб кетиши, уларнинг юкори кисмида барча шовкинларни камраб олувчи кучли гумбурлаш, окимдаги йирик тошларни бир-бирига урилиши натижасида вахимали ларза пайдо булиши сел окимидан далолат беради.[3]

Сел окимларига олдиндан тайёрланишнинг самарали усулларидан бири агротехник, гидротехник ободонлаштириш мажмуасига кирувчи бир канча ташкилий-хужалик тадбирларини амалга оширишдан иборат. Бундан ташкари сел хавфи мавжуд жойларда дарё узанлари, сув омборлари, каналлар, KирFOкларни мустахкамлаш зарур, бундай иншоотлар булмаган жойларда сел туткичлар, окимни ахолига зарари тегмайдиган жойларга йуналтирувчи тармокларни куриш лозим.

Миллатимизга хос булган хикматлардан "Сердарахт кишлокни сел олмас" деган доно фикрга амал килинса, ёFингарчилик канчалик куп булмасин, сел окими таркибида чукинди жинслар мутлако булмаслигига эришиш мумкин.[5]

Уз урнида шуни хам таъкидлаб утиш жоизки, курилиш иншоотларини режалаштиришда сел хавфи бор жойлардан узокрокда булишга катьий риоя килиниши керак. Яна бир муаммо хозирги вактда кир-адирларни узлаштириб суFорма ерларга айлантириш холлари куп учрамокда. Бу ерларда агротехник ишлов беришга, яъни адирларни кундалангига хайдаш ёки суFориш иншоотларини шу йуналишда булишига чек куйиш керак. Чунки бундай тадбир сел окаваси пайдо булишига, унданда ривожланиб кучки, эрозия жараёнлари кескин ортиб кетишига олиб келади.

Сел натижасида содир буладиган талофатларни бартараф этишда куткарувчиларнинг хар жихатдан тайёрлиги мухим ахамият касб этади.

Шундан келиб чикиб, куткарувчиларнинг касбий тайёргарлик буйича билим, малакасини ошириш усулларидан уз урнида самарали фойдаланиш худудий бошкармалар ва таркибий тузилмаларда утказиладиган касбий тайёргарлик буйича назарий хамда амалий машFулотларни тyFри ташкил этиш, самарали утказиш куткарувчининг юкори касбий тайёргарлигини таъминлаш мухим ахамиятга эга.[1]

Юкоридагиларни урганиш асносида куйидагиларни таклиф сифатида бераман:

биринчи, худудий тошкинга карши курашиш комиссиялари сел ва сув тошкини хавфи юкори булган ахоли яшайдиган пунктларда ижтимоий сохага доир муассасалар ва махаллий узини-узи бошкарув органларида сув тошкинлари билан боFлик фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларда

харакат килиш буйича семинарлар, учрашувлар ва давра сухбатлари утказилишини янада ривожлантириш;

иккинчи, йилнинг сел ва сув тошкини юзага келиши мумкин булган мавсумида, ОАВ оркали ахолини сел ва сув тошкини билан боFлик фавкулодда вазиятлардан мухофаза килиш ва огохлантириш юзасидан тайёрланган видое ролик, реклама ва такдимотларни телевидениядаги барча каналларга эфирга узатишни йулга куйиш;

учинчи, сел ва сув тошкинларидан ахолини мухофаза килиш буйича илмий журналлар, услубий кулланмалар ва адабиётларда янада кенгрок ёритиб боришни йулга куйиш;

Хулоса урнида шуни алохида таъкидлаш жоизки, сел ва сув тошкинларини олдини олиш хамда ахолини бундай фавкулодда вазиятлардан мухофаза килишнинг олдини олиш буйича янада такомиллашган илмий асосларни уйлаб топиш ва яратишдан иборат. Ахолини сел ва сув тошкини билан боFлик фавкулодда вазиятлардан мухофаза килиш хамда юзага келадиган муаммоларни хал килишни ривожланиши буйича чукур уйлангани чора-тадбирлар асосида илмий услубий кулланмалар яратиш хамда ишлаб чикиш зарурлигини ахолини укитишнинг янгича асосларини яратишимиз зарур. Хавфсизлик жихатидан хар бир фукаро уйи, иш жойи сел харакати зонасида жойлашган ёки жойлашмаганини билиши керак. Сел окимлари таъсирида руй бериши мумкин булган асосий хавф бино ва иншоотларнинг емирилиши ва сув остида колиши, одамларнинг халок булишидир. Бундан ташкари, кучли сув окими электр тармоклари, газ, сув билан таъминлаш ва канализатсия тизимини ишдан чикариши, натижада ёетин чикиш ва захарланиш хавфи юзага келиши мумкин. ЁFингарчилик утиб кетганидан сунг хам тоF водийларига тушишга хеч вакт шошилиш керак эмас, чунки биринчи сел окимидан сунг кейингилари такрорланиши эхтимоли бор. Ахолини сел окими ва сув тошкини билан боFлик фавкулодда вазиятда туFри харакат килишга тайёрлаш бизнинг асосий максадларимиздан булиши зарур шу жумладан хар кандай фавкулодда вазиятларда ахоли уз-узини химоя килиш кобилиятини яратиши учун чора-тадбирларни ишлаб чикишимиз зарур.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 2008 йил 26 декабрдаги "Куткарув хизмати ва куткарувчи макоми туFрисида"ги К,онуни.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 июндаги "Фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5066-сонли Фармони.

3. Узбекистон Республикаси Фавкулодда вазиятлар вазирининг 2016 йил 9 январдаги "Вазирлик худудий бошкармалари ва таркибий тузилмалари куткарувчиларини тайёрлаш тизимини такомиллаштириш туFрисида"ги 9-сонли буйруFи.

4. «Ахолини ва худудларни табиий хамда техноген хусусиятли фавкулодда вазиятлардан мухофаза килиш тyFрисида»ги Узбекистон Республикаси конуни.

5.Узбекистон Республикаси Президентининг «Тошкинлар, сел окимлари, кор кучиши ва ер кучки ходисалари билан боFлик фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш хамда уларнинг окибатларини тугатиш борасидаги чора-тадбирлар тyFрисида» ги карори.

6. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Техноген, табиий ва экологик тусдаги фавкулодда вазиятларнинг таснифи тyFрисида»ги карори (№ 455, 27.10.1998).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.