Научная статья на тему 'ТРАНСПОРТ ВА ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИ ИНШООТЛАРИ ТАБИИЙ ОФАТЛАР ТАЪСИРИДАН МУҲОФАЗА КИЛИШ (СЕЛ ВА КЎЧКИЛАРДАН)'

ТРАНСПОРТ ВА ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИ ИНШООТЛАРИ ТАБИИЙ ОФАТЛАР ТАЪСИРИДАН МУҲОФАЗА КИЛИШ (СЕЛ ВА КЎЧКИЛАРДАН) Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

152
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тоғ ѐн бағри / селлар / кўчкилар / транспорт иншоотлари / поездлар харакати / халқ хўжалиги иншоотлари

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ш.Х. Абдазимов

Ушбу мақолада хозирги кунда Республика темир йўл транспортида қурилган янги йўллар ва транспорт иншоотларини фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш хақида сўз юритилади. Шунинг билан бирга Республика худудида бўладиган табиий офатлар ва уларнинг халқ хўжалиги иншоотларига таъсири хақида фикр юритилади. Айниқса темир йўл транспортини тоғли ва тоғолди худудларидан ўтган линиялари ва у ерларда қурилган вокзаллар, электр токини етказиб берувчи қурилмалар ҳамда поездлар ҳаракатини ташкил қилувчи барча мосламалар светофорлар, электр ѐриткичлар, тунеллар, кўприклар ва шунга ўхшаш темир йўл бино ва иншоотларини хамда халқ хўжалигининг корхоналари, тоғ ѐнбағриларида жойлашган аҳоли пункларини сел ва кўчкилардан асраш бўйича таклиф ва мулоҳазалар ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Ш.Х. Абдазимов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТРАНСПОРТ ВА ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИ ИНШООТЛАРИ ТАБИИЙ ОФАТЛАР ТАЪСИРИДАН МУҲОФАЗА КИЛИШ (СЕЛ ВА КЎЧКИЛАРДАН)»

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

ТРАНСПОРТ ВА ХАЛК ХУЖАЛИГИ ИНШООТЛАРИ ТАБИИЙ ОФАТЛАР ТАЪСИРИДАН МУ^ОФАЗА КИЛИШ (СЕЛ ВА КУЧКИЛАРДАН)

Ш.Х. Абдазимов

Тошкент давлат транспорт университети доценти shavkathakimovich1961@ gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада хозирги кунда Республика темир йул транспортида курилган янги йуллар ва транспорт иншоотларини фавкулодда вазиятлардан мухофаза килиш хакида суз юритилади. Шунинг билан бирга Республика худудида буладиган табиий офатлар ва уларнинг халк хужалиги иншоотларига таъсири хакида фикр юритилади. Айникса темир йул транспортини тогли ва тоголди худудларидан утган линиялари ва у ерларда курилган вокзаллар, электр токини етказиб берувчи курилмалар хамда поездлар харакатини ташкил килувчи барча мосламалар светофорлар, электр ёриткичлар, тунеллар, куприклар ва шунга ухшаш темир йул бино ва иншоотларини хамда халк хужалигининг корхоналари, тог ёнбагриларида жойлашган ахоли пункларини сел ва кучкилардан асраш буйича таклиф ва мулохазалар хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Тог ён багри, селлар, кучкилар, транспорт иншоотлари, поездлар харакати, халк хужалиги иншоотлари.

Маълумки, мустакиллик йилларида темир йул транспортининг тараккиётига жуда катта эътибор каратилди ва куплаб инвестициялар жалб этилди, катор лойихалар амалга оширилди. Натижада мамлакат темир йулларининг умумий узунлиги 6 минг 500 километрга етиб, мамлакатимизнинг барча минтакаларини камраб олиш имконига эга булди (1-расм) [2].

Харитадаги (1-расм) темир йуллар схемасидан куриниб турибдики, Узбекистон темир йулларининг йуловчилар хамда юклар ташиладиган асосий йуналишларини каттагина кисми селлар частотаси юкори булган худудлар оркали утади (1 -расм) ва темир йул инфраструктураси объектлари (подстанциялар, разъездлар, станциялар, куприклар, виадуклар, аквадуклар ва бошкалар) хам, табиий равишда, ушбу худудларда жойлашган.

April 21-22

140

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

1-расм. Узбекистон темир йулларини харитаси.

1,2-сел окимлари эхтимоли юкори булган тог ва тоголди худудлар оркали

утадиган темир йуллар

Селлар хавфи буйича, айникса, Камчик довонидан утган узунлиги 123,1 километр булган Ангрен-Поп темир йул линияси ва тогли худудда курилган биринчи темир йул-Тошгузар-Бойсун-Кумкургон янги темир йул линияси (1 расмда 2 раками ) селлар частотаси юкори булган худудлар сирасига киради. Ушбу йул 1800 м баландликдаги тог тизмаларини кесиб утади (1-расм 2 -ракам) [2]. Темир йулларни ушбу худудларида тармокнинг ута мухим хамда ноёб инфраструктура объектлари жойлашган. Масалан, Камчик давонида узунлиги 19,2 километрлик туннель, 285 та сунъий иншоот ва сув утказиш кувурлари, умумий узунлиги 2,1 километр, уртача баландлиги 25 метрлик 15 та темир йул куприги ва 6 та йул утказгич, 4 станция, 4 разъезд ва 2 вокзал, 2 та электр токини кучайтириб берувчи станция ва бошкалар, яъни курилиши катта маблаг ва вакт талаб киладиган темир йул объектлари жойлашган. Тошгузар-Бойсун-Кумкургон темир йул линиясида карийиб 35 тагача нишаблиги 10-18,5 %о ли темир йул излари, 37 та куприк, 2 та галарея ва туннеллар мавжуд. Куприклар Хисор тог тизимининг тузилмалари билан ажратиб турадиган ва релъефи юкори, Окробот довони якинидаги Чашмаихафизан, Окробот, Шуроб, Шеробод дарёлари, водийлари ёни буйлаб урнатилган. Шунинг учун, ушбу 1,2-худудлар (1 расмда 2раками), сел окимлари эхтимоли юкори булган тог ва тоголди худудлар булиб, улар оркали утадиган темир йуллар ва темир йул ифраструктураси объектлари учун, селлар билан боглик рисклар майдони хисобланади. Сунги 3-4 йиллар орасида айнан ушбу худудларда сел окимлари билан боглик фавкулодда вазиятлар содир булиши кузатилди. Масалан, 2018 йилда содир булган

April 21-22

141

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

^амчик давонининг Ангрен кумир карьери кисмидаги темир йулда содир булган кучки окибатида юк поездининг бир неча вагонларини кулаши, хамда Тошгузар-Бойсун-^умкургон темир йул линиясининг баъзи кисмини сел окими таъсирида чукиши сабабли йуловчи поезди билан юз берган фавкулодда вазиятлар ушбу худудлар оркали утган темир йулларда селлар билан боглик рисклар эхтимоли юкори эканлигини курсатади [2].

Маълумки, табиий ва техноген тусдаги фавкулодда вазиятларни келтириб чикарувчи рисклар инсониятга турли куламдаги офатларни олиб келади. Офатлар хавфини Узбекистонда камайтириш буйича «2015-2030 йилларда офатлар хавфини камайтириш буйича Сендай хадли дастури» максадларига Узбекистон Республикасида эришиш стратегияси кабул килинди ва 2019-2030 йиллар даврида амалга ошириш буйича миллий харакатлар режаси ишлаб чикилди.

Фавкулодда вазиятларни бартараф этиш учун илгор технологиялар ва мухандислик-техник воситаларни ишлаб чикиш хамда жорий этиш, фавкулодда вазиятлар мониторингини олиб бориш ва уларни прогнозлаштириш тизимларини яратиш ва ривожлантириш стратегиянинг асосий вазифалари хисобланади.[3].

Мазкур вазифалар бевосита темир йул транспортига ва темир йуллар инфраструктурасига хам тегишли булиб, транспорт тизимидаги фавкулодда вазиятларни бартараф этиш, окибатини юмшатиш буйича илгор технологиялар ва мухандислик-техник воситаларни ишлаб чикиш хамда жорий этиш, фавкулодда вазиятлар мониторингини олиб бориш ва уларни прогнозлаш тизимларини яратиш ва ривожлантириш ута мухим ва долзарб муаммолар хисобланади. Шунинг учун миллий харакатлар режасида транспорт тизимларида техноген, табиий ва экологик тусдаги фавкулодда вазиятлар юзага келиши хавфи мавжудлиги эътироф этилган [3]. Расм 2

Расм 2. Поездлар характи вактида кучли сел келиши ёки кучки булиши натижасида авриялар юз бериши мумкин булган жойлар

April 21-22

142

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

Ривожланган хорижий давлатлар ва мамлакатимизда олиб борилган куп йиллик илмий тадкикотлар натижалари тахлилига кура, халкаро ташкилотларнинг, аввалом бор ЮНДРО ва ЮНЕСКОнинг саъй-харакатлари туфайли, бугунги кунда, хар кандай тусга эга табиий офатлар: зилзилалар, туфонлар, сув тошкинлари, вулкон отилиши ва бошкалар билан курашишни хамда салбий окибатларини юмшатишни умумий тамойиллари ишлаб чикилди [4,5]. Бу тамойиллардан турли мамлакатларда табиий офатлардан келадиган зарарни камайтириш усулларини ишлаб чикиш учун фойдаланилади. Барча яратилган усуллар учун риск (хатар), хавф (тахдид), заифлик ва зарар асосий тушунчалардир. Темир йул инфраструктураси объектлари ва харакатланувчи таркиб (поезд) учун рискларни тахлил килишнинг умумий тартиби, урганилаётган объектга таъсир киладиган хавфлар (тахдидларни), объектнинг аникланган хавф (тахдид)ларга нисбатан заифликларини , объект заиф булганида, шундай холатларда намоён (юзага чикадиган) буладиган хавфнинг зарарларини кетма-кет тахлилларини назарда тутади ва уларни изчил кетма-кетликда утказишни уз ичига олади. Расм 3.

Республиканинг тогли худудларида бахор ва кеч куз ойларида тез - тез буладиган селлар темир йул транспорти ва унинг иншоотларига катта хавф тугдириб туради. Кучли сел келиши натижасида ёки киш ойларида куп кор ёгиши, температуранинг кескин исиб кетши натижасида кор шиддат билан эрийди. Кечаси хавони совиши натижасида эриган корнинг таги музлайди. Кундузи яна эриши натижасида ер катламини юмшатиб юборида ва ер суюк лой холатига келиб колади. Будай масса пастга караб сурилиб тушади. Айникса тог ён багрилари, кияликларда дархтлар булмаса, дарахтларни илдизлари ёки майда буталар булмаса катта упирилиш булиб куп микдордаги кум тош ва лой окими темир йулни босиб колиши ва поездлар харакатини маълум вактгача тухтаб колишига сабаб булади.

Расм 3. Республиканинг тоFли туманларидан утган темир йулларга хавф солувчи кияликлар ( кучки булиши мумкин булган

кияликлар)

April 21-22

143

^^pecialists^n^heFieldoimramePmem

Республиканинг тогли ва тоголди худудларидан утган темир йулларни селлар ва кучкилардан химоя килишда ва талофатларни камайтириш борасида куйидаги ишларни амалга ошириш лозим:

Ташгузар - Байсун - Кумкурган йуналишида Галлаоролдан, Дарбанд, Бойсун тогларидан, шу ерлардаги куприклардан утишда ва Ангреп -Пап йуналишидаги Ангрен сув омборидан буйида харакат килишда хамда шу йуналишдаги туннел ва куприклардан утишда машинист ва машинист ёрдамчиларидан курсатилган йурикнома талабларини зинхор бузмасликлари ва огох булишлари талаб этилади.

Шунинг билан бирга Республика тогли ва тоголди районларининг ахоли пунктлари ва унга якин жойлардан утадиган темир йул ва автомобил йулларини хавфсизлигини таъминлаш учун геолог мутахасислар ёрдамида сел келиш ва кучки булиш жойларни урганиш. У ерлада мухандислик ишларини олиб бориб, хавфсизлик чораланрини куриш талаб этилади.

Расм 4. Темир йулларни кучкидан мухофаза килиувчи замонавий мосламалар

Кучки содир булиши мумкин булган жойларга ер силжишини сезадиган, хавф тугрисида ахборат берадиган махсус юкори сезувчан элементли мосламаларни махкамлаш, темир йуллар хавфсизлигини таъминлаш учун йул хизматчилари замонавий Дронлар ёрдамида йулни назорат килиб туришлари темир йулда хавфсизликни таъминлашда мухим омил булади.

Кучли сел кетиши натижасида кучкилар содир булса, темир йулларда фавкулодда вазият юзага келса (йул полотносини сел ювиб кетса, кучки булса, тош, кум ва лой еки кор кучиб темир йул линияларини тусиб куйса), тезлик билан бу талофатларни бартараф килувчи фукаро мухофазаси кучларини шай холда ушлаб туриш талаб этилади.

April 21-22

144

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-140-145 Specialists in the Field of Transport

Фавкулодда холат талофатларини тез бартараф этувчи фукаро мухофазаси кучлари тогли жойлардаги станцияларда жойлашган булиши керак. Улар фавкулодда вазият юз берган жойларга тез етиб боришлари учун олдиндан захира йуллар хозирланган булиши, замонавий харакатланиш техникаси булиши, шахсий таркиб эса мехнат куроллари, махсус кийим билан таъминланган булиши керак. Фавкулодда вазиятлар талофатларни олдини олиш борасида тог ва тоголди худудларидан юк ва пассажир поездларни утишида станция диспечерлари синоптиклар билан узвий алокада булиши, об-хаво узгариши хакида ва фавкулодда вазиятлар вазирлиги хизматчилари курсатмаларини машинистлар ва бошка темир йул хизматчиларга тез етказиб туриши лозимдир.

REFERENCES

1. Дергачева, И. Проблемы прогнозирования и предупреждения трансграничных паводков в горных и предгорных районах Узбекистана [Электронный ресурс] / И. Дергачева.- НИГМИ, Узгидромет.-Режим доступа: http://skachate.ru/geografiya/148685/index.html.-Дата доступа: 01.07.2017.

2. Узбекистанская железная дорога. Текущая версия. Версии, проверено 3 сентября 2017 г. Интернет материаллари.

3. «2015-2030 йилларда офатлар хавфини камайтириш буйича Сендай хадли дастури»ни Узбекистан Республикасида амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида // УрР ВМ 2019 йил 12 апрель, 299-сон Карори.

4. Earthquakes and Volcanic Eruptions: A Handbook on Risk Assessment. Herbert Tiedemann. Swiss Re, Zurich, 1992.-951p.

5. Megacities: reducing vulnerability to natural disasters. Thomas Telford Publ., London, 1995.-170p.

6. Махутов Н.А., Резников Д.О. Оценка уязвимости технических систем и ее место в процедуре анализа риска // Проблемы анализа риска. Том 5.-2008. № 3.-С. 76-89.

7. Методические рекомендации по оценке рисков на железнодорожной инфраструктуре ОАО «РЖД»-Москва,2011-109с.

April 21-22

145

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.