CC BY
2Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
SANSKRIT VA QADIMGI FORS TILLARIGA XOS MUSHTARAK SO'ZLARDAGI SEMANTIK KO'CHISH HODISASIGA XOS XUSUSIYATLAR: MA'NO KENGAYISHI VA TORAYISHI
Shohjahon Sa'dullayev
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti o'qituvchi-stajori [email protected]
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola sanskrit va qadimgi eroniy tillarga oid mushtarak so 'zlarning leksik-semantik tahliliga bag'ishlangan bo'lib, unda ushbu mushtarak so'zlardagi semantik ma'no ko'chishining so'z ma'nosining kengayishi va torayishi kabi jihatlariga urg 'u berilgan.
Kalit so'zlar: sanskrit, vedik sanskrit, avesto tili, ahamoniy hukmdorlar bitiklari, semantik ma 'no ko 'chishi, ma 'no kengayishi, ma 'no torayishi.
ABSTRACT
This article is devoted to the lexical-semantic analysis of common words related to Sanskrit and ancient Iranian languages, with an emphasis on the aspects of semantic meaning transfer in these common words, such as expansion and narrowing of the meaning of the word. given
Key words: Sanskrit, Vedic Sanskrit, Avestan language, inscriptions of Achaemenid rulers, semantic meaning transfer, meaning expansion, meaning narrowing.
АННОТАЦИЯ
Данная статья посвящена лексико-семантическому анализу общеупотребительных слов, относящихся к санскриту и древнеиранским языкам, с акцентом на такие аспекты изменения семантического значения этих общеупотребительных слов, как расширение и сужение значения данного слова.
Ключевые слова: санскрит, ведический санскрит, язык aвестa, настенные надписи ахеменидских правителей, изменение семантического значения, расширение значения, сужение значения.
KIRISH
Sanskrit va qadimgi eroniy tillarga oid mushtarak so'zlar ko'plab olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Ushbu tadqiqotlar asosan ushbu mushtarak so'zlarning talaffuz va ma'no xususiyatlari doirasida olib borilgan bo'lsa-da, hali hanuz yakuniga yetgani yo'q. Xususan, sanskrit va qadimgi eroniy tillarga xos mushtarak so'zlardagi
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
semantik ma'no ko'chishi, xususan, so'z ma'nosining kengayish va torayish hodisasi to'liq tadqiq etilmagan.
Ushbu maqolada bu tadqiqotlarning natijasi umumlashtirilgan va yangi qarashlar ham qo'shilgan. Tadqiqot obyekti sifatida sanskrit va qadimgi eroniy, xususan, avesto tili va qadimgi fors tili (Ahamoniy hukumdorlar bitiklari asosida) doirasidagi mushtarak so'zlar olindi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Tadqiqot ishini bir tizimga solish va osonlashtirish uchun, tadqiqotga tortilgan mushtarak so'zlarni quyidagicha tasniflab tahlil qilish maqsadga muvofiq deb topildi: 2.1. Sanskrit tilida ma 'nosi kengaygan mushtarak so 'zlar Bu turdagi mushtarak so'zlarning aksariyati fe'l so'z turkumiga oid bo'lib, ular asosan harakat fe'llaridan iborat. Masalan, protohind-eron tilidagi *carH (yurmoq, bormoq) fe'li avesto tiliga rac (car) shaklida "yurmoq", "bormoq" ma'nosi bilan o'tgan, ammo bu fe'l sanskrit tiliga ^ (car) shaklida kirgan bo'lib, uning "bormoq", "yurmoq" ma'nosidan tashqari "sayr qilmoq" ma'nosi ham mavjudBundan vaqt o'tishi bilan ushbu fe'l ma'nosining biroz kengayganligi ayon bo'ladi.
Avestoda mag (gam), ahamoniy podsholar bitiklarida gm (gam) deb nomlangan "bormoq", "yetib bormoq" fe'li sanskrit tilida (gam) ko'rinishida bo'lgan, ammo ushbu fe'l "ko'chmoq" ma'nosida ham qo'llanilgan2. Shuningdek, protohind-eron tilidagi *ais (istamoq)3, *paH (himoya qilmoq, qo 'riqlamoq)4 kabi fe'llar avesto tiliga Sla (ais), Ap (pa), qadimgi fors tiliga pa (pa) shaklida o'tgan va "xohlamoq", "istamoq" hamda keyingi fe'lning "qo'riqlamoq", "himoya qilmoq" ma'nosi saqlangan. Ammo sanskrit tiliga protohind-eroniy *ais fe'li (es) ko'rinishida qabul qilingan va ushbu fe'lning "istamoq", "xohlamoq" ma'nosidan tashqari "mayl qilmoq" va "izlamoq" ma'nolari ham mavjud5. *paH fe'li esa sanskrit tiliga ЧТ (pa) shaklida o'tgan va uning "himoya qilmoq", "qo'riqlamoq" ma'nosidan tashqari "asramoq", "saqlab qo'ymoq" ma'nosi ham mavjud6.
Insonga, shuningdek, tirik mavjudotga doir ba'zi mushtarak so'zlarning ham sanskrit tilidagi variantida ma'no kengayishi kuzatiladi. Masalan, yosh avesto tilidagi anaz (zana)1, ya'ni "tug'moq", "tug'ilmoq" fe'li sanskrit tilida ^Т (ja), ya'ni
1 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2001. - P.33.
2 Op.cit., - P.101.
3 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.124.
4 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2001. - P.234.
5 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.124.
6 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2001. - P.234.
7 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.141.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
"tug'ilmoq", shuningdek, "yasalmoq" ma'nosida, maS (¿am)8, ya'ni "yutmoq", "yutunmoq" fe'li sanskrit tilida (cami), ya'ni "ho'plamoq", "tomoqni ho'llamoq" ma'nosida va cap (pac)9, ya'ni "pishirmoq" fe'lining sanskrit tilida ^ (pac), ya'ni "pishirmoq", "yopmoq" ma'nosida qo'llanilishi bu fikrning dalilidir.
Shuningdek, ba'zi bir mushtarak holat fe'llari ham mavjud bo'lib, sanskrit tilida ularning ma'nosi biroz kengaygan. Masalan, avesto tilida sAn (nas), ya'ni "yo'qolmoq" fe'li ahamoniy podsholar bitiklarida vinaq (vinaff), ya'ni "ziyon yetkazmoq", "yo'q qilmoq" ma'nosida, vedik sanskritda esa (nas) "yo'qolmoq", "o'lmoq", shuningdek, "halok bo'lmoq" ma'nosida qo'llangan10.
Ot so'z turkumiga oid aksariyat mushtarak so'zlarning sanskrit tilidagi variantida ham ma'no kengayishi hodisasi kuzatiladi. Masalan, qadimgi eroniy tillarda, xususan, avesto tilida "suv" leksemasi pA (ap) deb yuritilgan11. Sanskrit tilida esa bu so'z ^^ (ab) ko'rinishida uchraydi12. Ammo sanskrit tilida bu so'z "suv" emas, balki "daryo" ma'nosida qo'llangan. Hindiston yarimorolining shimoliy o'lkasi "Panjob" nomi bilan yuritiladi. Chunki bu hududdan Hind daryosining besh irmoq-daryolari oqadi va ushbu daryolar oqib o'tuvchi keng vodiy "Panjab", ya'ni "besh daryo" deb ataladi.
Qadimgi eroniy tillari, jumladan, avesto va ahamoniy hukmdorlar bitiklarida "matodan tayyorlangan yopinchiq", yoki eshik yo derazaga tashlab qo'yiladigan "gazlama", ya'ni parda partaka (avesto tilida akatrap, ahamoniylar bitiklarida prtka) deyilgan13. Ushbu so'z sanskrit tilida (patah) ko'rinishida uchraydi14 va uning "parda" ma'nosidan tashqari "kiyim", "kanopdan to'qilgan dag'al mato" ma'nolari ham bo'lgan. Xuddi shunday "kiyim" ma'nosini anglatuvchi avestocha artsaw (vastra) va ahamoniylar bitiklaridagi vhana (vahana) leksemasi ham sanskrit tilida (vasana) shaklida namoyon bo'ladi va bu so'z "o'ram", "qop" va "tom" ma'nolarini bildiradi15.
Fe'l va ot so'z turkumidan tashqari sifat va ravish so'z turkumlariga oid mushtarak so'zlarning sanskritcha variantida ham ma'no kengayishi nazarga tashlanadi. Masalan, avesto tilida aSuruop (pourusa) so'zi mavjud bo'lib, ushbu so'z
8 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2007. - P.40.
9 Op.cit., - P.287.
10 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2007. - P.282.
11 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.1.
12 Op.cit.
13 Op.cit., - P.361.
14 Op.cit.
15 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.521.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
"kulrang" ma'nosini anglatadi16. Ushbu so'z bilan bir sathda turuvchi sanskritcha M^^: (parusah) leksemasi esa "rangli", "rang-barang" ma'nolarida qo'llangan17.
Shuningdek, protohind-eron tilidagi *sam, ya'ni "yoz" (fasl) so'zi avesto tilida mah (ham) yoki amah (hama) ko'rinishida uchraydi18 va unda ma'no (ya'ni yoz fasli ma'nosi) saqlangan. Bu so'z sanskrit tiliga ^Hl (sama) shaklida o'tgan19, ammo ma'nosi kengaygan, ya'ni "yoz fasli" emas, balki "yarim yil" ma'nosida iste'molda bo'lgan.
2.2. Qadimgi fors tilida ma 'nosi kengaygan mushtarak so 'zlar Sanskrit va qadimgi fors tillarida ba'zi mushtarak so'zlar borki, ushbu so'zlarning qadimgi forscha variantida ma'no kengayishi hodisasini kuzatish mumkin. Ularning aksariyati ot so'z turkumiga oid so'zlar bo'lib, ular orasida ko'proq predmet nomlari uchraydi, masalan:
Sanskrit tilida "yurak" ma'nosi (hrdyam) so'zi orqali ifodalangan bo'lib, bu so'zning kelib chiqishi protohind-yevropa tilidagi *kred (yoki *kerd) so'zi bilan bog'liq20. Bu so'z qadimgi fors tilida, xususan, ahamoniy hukmdorlar bitiklarida zered (zered) yoki zeredaya (zeredaya) ko'rinishida uchraydi21 va ushbu so'zning "yurak" ma'nosidan tashqari "markaz" ma'nosi ham mavjud.
Eronlik taniqli sharqshunos Ali Nourai ma'lumotlariga ko'ra protohind-yevropa tilida "poyabzal" yoki "paypoq" ma'nosi *meuk so'zi bilan ifodalangan22. Ushbu so'z sanskrit tiliga (moc) shaklida kirib kelgan va u faqat "poyabzal" ma'nosida qo'llangan23. Ushbu so'zning qadimgi eroniy, xususan, avestocha varianti coam (maoc) ko'rinishida bo'lib, bu so'z nafaqat "poyabzal" ma'nosida, balki aynan "etik" ma'nosida ham qo'llangan24.
Rus eronshunos olimasi V.S.Rastorguyevaning ma'lumotlariga ko'ra protohind-eroniy *aias so'zi "metall", shuningdek, "bronza" (jez) ma'nosini ifodalagan25. Bu so'z vedik sanskritda (ayas) shaklida uchraydi26 va protohind-eron tilidagi
ma'no ham saqlangan. Gatik avesto tilida esa bu so'z haya (ayah) ko'rinishida va
16 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2001. - P.254.
17 Op.cit.
18 Op.cit., - P.413.
19 Op.cit.
20 Op.cit., - P.229.
21 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.229.
22 Op.cit., - P.309.
23 Op.cit.
24 Op.cit.
25 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.124.
26 Op.cit.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
uning "metall" ma'nosidan tashqari "metall idish", "qozon" hamda "temir" ma'nolari ham mavjud27.
Shuningdek, sanskrit tilida ma'nosi saqlangan, qadimgi fors tilida esa ma'nosi kengaygan mushtarak mavhum otlar ham mavjud, masalan:
protohind-eron tilida *ama leksemasi uchraydi, bu so'z "kuch", shuningdek, "hujum" ma'nolarini ifoda etgan28. Ushbu so'z vedik va klassik sanskrit tilida (ama) ko'rinishida uchrab, "kuch", "hujum", "hujumkor kuch" ma'nolarini bildirgan29. *ama so'zi gatik avestoga amV (ama), yosh avesto tiliga ama (ama) shaklida o'tgan, ammo "hujum", "hujumkor kuch" ma'nolaridan tashqari "erkakning jismoniy kuchi" ma'nosi ham mavjud bo'lgan30.
Sanskrit tilida (vaja) leksimasi mavjud bo'lib, u "qudrat", "kuch" ma'nosini anglatadi31. Avesto tilida esa zAv (vaz) so'zi "kuch-qudrat", "ulug'lik" ma'nolarini, ahamoniy podsholar bitiklarida vzrka (vazraka) so'zi "ulug'", "ulkan" ma'nosini anglatgan32.
Sanskrit tilida "yosh" hisob so'zi (vasta) shaklida ifodalangan. Ushbu so'z bilan mushtarak hisoblanuvchi avesto tilidagi asaw (vasa) so'zi "bir yoshli bola", "go'dak" ma'nolarini bildirgan33.
Qadimgi fors tilida ma'nosi kengaygan mushtarak fe'llar ham mavjud, masalan: protohind-eron tilida *an degan fe'l bo'lgan va u "nafas olmoq" ma'nosini anglatgan34. Xuddi shu fe'l sanskrit tiliga $ (an) yoki (aniti) shaklida "nafas olmoq" ma'nosi bilan kirib kelgan35. Ammo yosh avesto tilida bu fe'l na (an) ko'rinishida uchraydi, uning "nafas olmoq" ma'nosidan tashqari "puflamoq" ma'nosi ham bo'lgan36. Shuningdek, sanskrit tilida "bosmoq" ma'nosini ifodalovchi ^ (su) fe'li bo'lgan va avesto tilidagi bu fe'lga qiyoslanuvchi uah (hau) fe'li mavjud bo'lib, u "bosmoq" va "ezmoq", "yanchimoq" ma'nosini ham ifodalagan37.
27 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.146.
28 Op.cit., - P.152.
29 Op.cit.
30Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.152.
31 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.229.
32 Op.cit., - P.500.
33 Op.cit., - P.522.
34 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.153.
35 Op.cit.
36 Op.cit.
37 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.418.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Sanskrit va qadimgi fors tillarida forscha variantida ma'nosi kengaygan sifat va ravish turkumiga mansub so'zlar ham uchraydi. Masalan, sanskrit tilidagi (svarna) sifati "oltinrang", "yaltiroq" ma'nolarini anglatgan38 . Ushbu sifatga qiyoslanuvchi avestocha aneraz (zarena) sifatining "oltinrang", "sariq" ma'nolari bo'lgan va ahamoniy podsholar bitiklaridagi daraniya (daraniya) so'zi "oltin" ma'nosini anglatgan39.
Shuningdek, protohind-eron tilidagi "boshqa", "o'zga", "begona" ma'nosini ifodalovchi *antara so'zi talaffuzi va ma'nosini saqlagan holda sanskrit tilida mavjud bo'lgan, biroq ushbu sifat yosh avesto tilida aratna (antara) shaklida uchraydi va uning "boshqa" va "ikkinchi" ma'nolari mavjud40.
Sanskrit tilida ^^ (ucca) ravishi bo'lib, u "yuqori", "baland" ma'nolarini ifodalagan. Biroq ushbu so'zga qiyoslanuvchi avestocha su (us), ahamoniy hukmdorlar bitiklaridagi ud (ud) ravishining "yuqori" ma'nosidan tashqari "tepalik" ma'nosi ham bo'lgan41.
2.3. Sanskrit tilida ma 'nosi toraygan mushtarak so'zlar Sanskrit tilida ma'nosi toraygan mushtarak so'zlar ichida miqdor jihatidan eng ko'p uchragani - bu ot so'z turkumiga oid so'zlardir. Masalan:
protohind-eron tilida "barmoq" ma'nosi *angust(h)a yoki *angust(h)i so'zi orqali ifodalangan42. Ushbu so'z oyoq va qo'l barmoqlari uchun barobar qo'llangan. Bu so'z avesto tiliga shu ma'noni saqlagan holda atSugna (angusta) shaklida namoyon bo'ladi, ammo sanskrit tilidagi ^^ (angustha) so'zi faqat "bosh barmoq", ya'ni qo'lning bosh barmog'ini anglatgan43.
"bulut" ma'nosi protohind-eron tilida *abhra so'zi orqali ifoda etilgan va shu ma'no saqlangan holda avesto tiliga arwa (awra), qadimgi fors tiliga abra (abra) shaklida qo'llangan. Ammo sanskrit tilidagi (abhra) so'zi faqat "yomg'irli bulut" ma'nosini anglatgan44.
Shuningdek, sanskrit tilida ma'nosi toraygan fe'llar ham mavjud bo'lgan, masalan:
38Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.155.
39 Op.cit.
40 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.158.
41 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.101.
42 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.169.
43 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.169.
44 Op.cit., - P.14.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
protohind-eron tilida *baud fe'li bo'lgan va u "sezmoq", "his qilmoq" , "uyg'onmoq" ma'nolarini bildirgan45. Bu fe'l xuddi shu ma'nolarda gatik avestoda doab (baod) shaklida uchraydi, ammo sanskrit tilidagi ^fa (bodh) fe'li faqat "uyg'onmoq" ma'nosida qo'llangani ma'lum. Shu jihatdan ushbu fe'lning ma'nosi toraygan, deyish mumkin46.
2.4. Qadimgi fors tilida ma 'nosi toraygan mushtarak so 'zlar Bu kabi mushtarak so'zlar unchalik ko'p emas va ular asosan ot so'z turkumiga oid so'zlardir, masalan;
Sanskrit tilida "sigir" ma'nosi ^WT (aghnya) so'zi bilan ham ifodalangan va ^^ (aghny) so'zi "buqa" ma'nosida qo'llangan47. Gatik avesto tilida esa Aynvga (agdnyâ) so'zi umuman "sigir" ma'nosida emas, balki "sog'in sigir" ma'nosida ishlatilgan48.
Sanskrit tilida oyoqning tizzadan pastki qismi umumiy qilib (jangha) nomi bilan atalgan. Bu so'z avesto tilidagi agnaz (zanga) so'zi bilan qiyoslanadi va u faqat "to'piq" ma'nosida qo'llangan, xolos49. XULOSA
Xulosa qilib aytganda, sanskrit va qadimgi fors tillarida o'zaro solishtirilganda ma'nosi kengaygan va toraygan mushtarak so'zlar soni bir necha yuzni tashkil etadi. Ularning aksariyati ot, shuningdek, fe'l so'z turkumlariga oidligi aniqlandi. Shuningdek, ushbu so'zlarni protohind-eron tilidagi so'zlar bilan solishtirish maqsadga muvofiqdir. Ushbu mushtarak so'zlardagi ma'noviy xususiyatlarni o'rganish ushbu tillarning davomchisi bo'lmish zamonaviy hind-oriy va eroniy tillarning qanday ravishda bu holatga kelib qolganini va ularning lug'at boyligidagi so'zlarning ma'noviy imkoniyatlarini tushunishga ham imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2007. -603 p.
2. Jackson A. V. W. An Avesta grammar in comparison with Sanskrit and the Avestan alphabet and its transcription. - New York: AMS Press, 1892. - 362 p.
3. Kuz'mina E.E. The origin of the Indo-Iranians.- Lieden: Brill, 2007.- 782 p.
45 Cheung J. Etymological dictionary of the Iranian verb. - Leiden: Brill, 2007. - P.15.
46 Op.cit.
47 Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - С.86.
48 Op.cit.
49 Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - P.418.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
4. Nourai A. An Etymological Dictionary of Persian, English and other Indo-European Languages. - Bloomington, Indiana, United States: Xlibris Corporation press, 2013. - 814 p.
5. Witzel M. Autochthonous Aryans? The evidence from old Indian and Iranian texts// Electronic Journal of Vedic Studies. - Chicago, 2001. - № 3(7) - 118 p.
6. Елизаренкова Т.Я. Ведийский язык. - Москва: «НАУКА», 1987. - 181 с.
1. Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. - Москва: «Восточная литература», 2003 - 480 с.
