SANOAT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH (Monografiya) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

^^ BEGMULLAYEV

SANO AT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH

i TOSHKENT

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI

O. I. BEGMULLAYEV

SANOAT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH

Monografiya

TOSHKENT-2024

UO'K: 346.548:003.13 KBK: 65.321 В 45

O. I. Begmullayev. Sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirish samaradorligini oshirish. Monografiya. - Т.: «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi», 2024. 120 bet.

ISBN 978-9910-748-99-8

Mazkur monografiyada milliy iqtisodiyotning asosiy bo'g'ini sifatida sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirish imkoniyatlarini aniqlash bo'yicha ilmiy asoslangan nazariy, uslubiy va amaliy takliflar ishlab chiqilgan bo'lib, sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish bo'yicha taklif va tavsiyalar asoslab berilgan.

Monografiya professor-o'qituvchilar, doktorantlar va mustaqil izlanuvchilar, magistrant talabalar, shuningdek, qishloq xo'jaligi mashinasozligi sohasidagi mutaxassis va ilmiy xodimlarga mo'ljallangan.

Taqrizchilar:

O.T.Yuldashev - Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, "Sug'urta ishi" kafedrasi professori, i.f.d. (DSc) K.A.Muxitdinova - Toshkent davlat texnika universiteti "Sanoat

iqtisodiyoti va menejmenti" kafedrasi dotsenti, i.f.d. (DSc)

Toshkent davlat texnika universiteti Kengashining 2024-yil 16-maydagi 9-son qaroriga asosan chop etishga tavsiya etildi.

SBN 978-9910-748-99-8

© «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi», 2024.

KIRISH

Jahonda globallashuv jarayonining chuqurlashib borishi tenden-siyasiga ko'ra xalqaro bozorlarda raqobatning shiddatli ravishda kuchayishi va sifat mezonlarining ustuvorligiga proporsional tarzda muayyan sanoat korxonalarida iqtisodiy nochor holatlarni keltirib chiqarishi natijasida raqobatbardosh ishlab chiqarishni rivojlantirish-ga muntazam ravishda e'tibor qaratilmoqda. Shu jihatdan sanoat ishlab chiqarish raqobatbardoshligini ta'minlashda, jumladan, "Xitoy Xalq Respublikasida sanoat tarmog'idagi kapital quyilmalar umumiy hajmining deyarli 6,3%, Germaniya - 5,1%, AQSH - 4,5%, Yaponiyada - 3,5% sanoati kompleksida innovatsiyalarni joriy qilish va rivojlantirish orqali sanoat tarmoqlarini rivojlantirish va iqtisodiy nochor, shu bilan bir qatorda istiqbolli korxonalarni rivojlantirishga yo'naltirilgmoqda"1. Bugungi kunda jahon sanoatida iqtisodiy nochor holatlarning oldini olish va bunday korxonalar sonini qisqar-tirish, moliyaviy sog'lomlashtirish, innovatsion-texnologik yonda-shuvga ko'ra sanoat tarmoqlarini raqobatbardoshlik asosida rivojlantirish muhim muammolardan biri bo'lib qolmoqda.

Bugungi kunda jahonda sanoat korxonalarining inqirozga qarshi amalga oshirilayotgan faoliyati natijadorligini ishlab chiqarishni joriy va istiqbolli iqtisodiy-texnologik konyunkturaga ko'ra oshirish, iqtisodiy nochor korxonalar faoliyatini ijtimoiy-iqtisodiy va texnik-texnologik jihatdan eng maqbul tarzda sog'lomlashtirish kabi yo'nalishdagi ilmiy-tadqiqotlar ustuvor darajada bajarilmoqda. Amalga oshirilayotgan tadqiqotlar tarkibida tashqi muhit o'zgarishlariga o'z vaqtida moslashuvini ta'minlaydigan vosita va mexanizmlarni ishlab chiqish (takomillashtirish), sarf-xarajatlarning maqsadliligi va mahsulotlar tarkibining maqsadga muvofiqligini e'tiborga olgan holda bankrotlik holatlarini oldini olishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish (takomillashtirish) mavzusidagi ilmiy izlanishlarga alohida ahamiyat berilmoqda.

O'zbekistonda so'nggi yillarda iqtisodiyot tarmoqlarini, jumla -dan qishloq xo'jaligi mashinasozligi sanoatini zamonaviy talablar

asosida rivojlantirish va jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshi-rish, ishlab chiqarish sohalarini zamonaviy texnologiyalar bilan ta'minlash kabi yo'nalishlarda keng qamrovli islohotlar amalga oshi -rilmoqda. "...Eng muhim ustuvor vazifalardan biri ham - milliy iqtiso-diyotning tarkibida sanoat ulushini ko'paytirish, yuqori texnologiyali sanoat tarmoqlarini jadal rivojlantirish, modernizatsiya va diversifi-katsiya qilish, har bir hududning sanoat salohiyatidan kompleks va samarali foydalanishni ta'minlash"2 hisoblanadi. Bu borada ishlab chiqarish jarayonini samarali tashk il qilishga ko'ra mahsulot tannar-xini kamaytirish, vaziyatli iqtisodiy shart-sharoitga asosan ssenariyli rivojlantirish sharoitida korxonalarning iqtisodiy jihatdan nochorli-gini diagnostika qilish (baholash) yondashuvini takomillashtirish, ichki imkoniyatlardan unumli foydalanish va ishlab chiqarish quvvat-laridan samarali foydalanish kabilarga ko'ra belgilangan maqsadli parametrlar, jumladan, ishlab chiqarish jarayonini maqbullashtirish va ishlab chiqarishning prognozlash darajasini oshirish kabi yo'nalishlarda ilmiy-tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish maqsadga muvofiq.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvarda-gi PF-60-son "2022-2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekiston-ning Taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni hamda 2021-yil 1-fevraldagi PQ-4969-son "Qishloq xo'jaligi mashinasozligi tarmo-g'ida sog'lom raqobat muhitini yaratishga doir qo'shimcha chora -tadbirlar to'g'risida", 2019-yil 31-iyuldagi PQ-4410-son "Qishloq xo'jaligi mashinasozligini jadal rivojlantirish, agrar sektorni qishloq xo'jaligi texnikalari bilan ta'minlashni davlat tomonidan qo'llab -quvvatlashga oid chora-tadbirlar to'g'risida", 2021-yil 11-noyabrdagi PQ-7-son "Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozlik klaste-rini tashkil qilish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarorlari hamda boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur monografiya muayyan darajada xizmat qiladi.

2 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 7-fevral 2017-yildagi PF-4947-son "O'zbekiston Respublikasini yanada

rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida" gi Farmoni. \\ lex.uz

4

I BOB. SANOAT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI

1.1. Sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirishga

nazariy yondashuvlar

Bozor iqtisodiyotida korxona tashqi muhit noaniqligi va beqa-rorlik sharoitlarida faoliyat yuritadi, bu esa doimiy o'zgarib turadigan bozor kon'yunkturasiga tez javob qay tarish zaruratiga olib keladi. Tovar bozorlarida ro'y berayotgan jarayonlar iqtisodiyot rivojlanishi-ning davriy qonuniyatlari, bir bosqichdan boshqa bosqichga o'tish xususiyatlari bilan izohlanadi.

XX asrning 90-yillari oralig'ida mamlakat iqtisodiyoti chuqur o'zgarishlar davriga qadam qo'ydi. Bozor munosabatlariga o'tish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimni isloh qilish davrida har qanday korxona uchun tamomila yangicha iqtisodiy sharoitlarda ishlash uchun moliyaviy barqarorlikka erishish eng muhim vazifa sanaladi. O'z navbatida, ushbu shart korxona xo'jalik yuritishning bozor sharoitlariga moslashish imkoniga ega bo'lgan hollarda erishiladi.

Ta'kidlash joizki, hozirgi paytda "adaptatsiya (moslashuv)" tushunchasini ta'riflash bo'yicha umumiy bir nuqtai nazar shakllan -magan. Uning evolyutsiya, ko'nikish, o'qitish va mustaqil o'rganish, tashkil qilish, o'zini-o'zi tashkil qilish va h.k. turdagi namoyon bo'lishlari ham ma'lum. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda "adaptatsiya" atamasi juda keng tarqalgan. Ko'plab mualliflar "adaptatsiya (lat. adaptatio - moslashish) - iqtisodiy tizim va uning alohida subyektlari, xodimlarning o'zgaruvchan tashqi muhit, ishlab chiqarish, mehnat, ayirboshlash, turmush sharoitlariga moslashishi"3 deb hisoblaydilar.

Marketologlar nuqtai nazaridan adaptatsiya bu - "firma yoki korxona barqaror faoliyat yuritishi va rivojlanishi, mos keluvchi subyektlarning maqsad va manfaatlarini atrofdagi ijtimoiy-iqtisodiy

3 Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. М.: Инфра-М, 2006.

muhit bilan muvofiqlashtirishni ta'minlaydigan asosiy marketing funksiyalaridan biri. Biroq, bizningcha, adaptatsiya fenomenini faqat marketing funksiyasi sifatida talqin qilish biroz cheklangan bo'lib ko'rinadi. Adaptatsiyani korxonaga bozor raqobati sharoitlarida faoliyat yuritishga moslashishga imkon beradigan maqsadli yo'nalti -rilgan ishlab chiqarish, iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy chora-tadbirlar tizimi sifatida ko'rib chiqish zarur"4. Bizning nuqtai nazari-mizdan, adaptatsiyani bunday talqin qilish ikki yo'nalishni o'z ichiga olishga imkon beradi:

- moslashuv - tashqi muhitni o'rganish, o'z faoliyatini muhit so'rovlariga moslash, faoliyatni iste'molchilar so'rovlari o'zgarishini hisobga olgan holda tartibga solish;

- moslashtiruv - korxona imidji, chiqarilayotgan mahsulot ijobiy qiyofasini shakllantirish yo'li bilan muhitga ta'sir ko'rsatish.

Biroq, qayd etish joizki, muhim ahamiyatga ega ekanligiga qaramay, aytib o'tilgan nazariy jihatlar, metodologik masalalar bugungi kunda mamlakat iqtisodiyot fanida munosi b e'tibor qarati-layotgan obyektlarga aylanmagan. Bu ko'p jihatdan iqtisodiy nazariyaning aytib o'tilgan yo'nalishlari iqtisodiy fikrlar asosiy oqimi bilan to'laligicha mos kelmasligi bilan izohlanadi.

Shu asnoda iqtisodiy fikrlashning asosiy yo'nalishlari da korxo-nalarni bozor sharoitlariga moslashtirish muammosiga asosiy nazariy qarashlarga batafsil to'xtalib o'tish zarur. Eng avvalo, bozor kon'yunkturasi sharoitlarida korxonalar faoliyati iqtisodiy fikrlash -ning neoklassik yo'nalishi doirasida batafsil tadqiq etilgan.

"Korxonalar evolyutsiyasi tashqi muhit o'zgarishlari bilan bog'liq ekanligiga qaramay, u iqtisodiyotga tashqaridan olib kirilgan hisoblanmaydi. Korxonalar faoliyatida tashqi muhit o'zgarishlarining o'zi iqtisodiyot dinamikasi ichki sabablari bilan bog'lanadi. Bu esa iqtisodiyot tizim sifatida ichki rivojlanish manbalariga ega ekanligini anglatadi. I.Shumpeter va N.D.Kondratev aytib o'tganidek, korxona -lar faoliyatining tashqi muhiti, masalan, bozorlar, talab, ta'minot-chilar, iste'molchilar, raqobatchilar ko'p jihatdan iqtisodiyotning

4 Слепцова Н.С. Модель адаптации промышленного предприятия в рыночной среде // Вестник ОГУ. - 2005. -№8.-С. 104.

ichki tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ehtiyojlar, fan taraqqiyoti va ixtirochilik faoliyati kabi iqtisodiy sohaga mansub bo'lmagan elementlar o'zgarishi yo'nalishlari va qizg'inligi xo'jalik yuritishning amaliy sharoitlari so'rovlarining fUnksiyasi hisoblanadi. O'zgarishlar ularni qo'llash uchun zarur bo'lgan iqtisodiy shart-sharoitlar paydo bo'lgan paytlarda ro'y beradi. Shu sababli korxonalar adaptatsiyasi iqtisodiyot evolyutsiyasining obyektiv qonunlarga asoslangan jarayo-ni hisoblanadi"5.

XX asrda korxonalar evolyutsiyasi jarayoni ma'lum bir o'zga-rishlarga uchradi. "Ilgari hukmronlik qilgan vaziyatga ko'ra faoli-yatning tashqi muhit o'zgarishlari sur'ati korxona elementlari va ichki jarayonlarini moslashtirish tezligidan jiddiy farq qilmagan. Tashqi muhitning noaniqlik darajasi asosan amalga oshirish ehtimolini aniqlash imkoni bo'lgan hodisalar to'plami mavjud bo'lgan holat bilan chegaralangan. Bunday sharoitlarda korxonalar o'z tajribasi va yo'lga qo'yilgan xulq-atvor modellaridan foydalanib, tashqi muhit o'zgarishlarini osonlik bilan uddasidan chiqqan. Bu modellar tashqi muhitning kelajakda uchrashi mumkin bo'lgan hola-tini yetarli darajada aniq hisobga olgan. Shunday qilib, korxonalarni tashqi muhit sharoitlariga moslashtirish jarayoni nazariy muammolar vujudga keltirmagan. Iqtisodiy nazariya, neoklassik maktab doirasida bo'lgani holda, korxonalar foyda hajmini maksimallashtirish xususiyatlarini tashqi muhit mavjudligi biroz namunaviy variantlari-da - mukammal raqobat bozorlari, monopolistik, oligopolistik va h.k. bozor modellarida tadqiq etgan. Bunday pozitsiya XX asrning dastlabki o'ttiz yilligida vujudga kelgan iqtisodiy fikrlashning yangi yo'nalishlari dastlabki qoidalariga ta'sir ko'rsatgan"6. Xususan, iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasini ifodalar ekan, I. Shumpeter iqtisodiyot holatining statik va dinamik jihatlarini ajratib ko'rsatgan. Statika deganda u belgilangan muvozanat holati atrofida iqtisodiyot aylanishini ko'rib chiqishni taklif etgan. Dinamikada esa muvozanat nuqtasining o'zi harakatlanishi qonuniyatlarini, bir muvozanatli

5 Шумпетер Й. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, кредита, процента и цикла конъюнктуры), Пер. с нем.- М. : Изд-во «Прогресс», 2002. с. 158; Кондратьев Н.Д. Проблемы экономической динамики/ Л.И. Абалкин (отв.ред.) и др. - М.: Экономика, 2004г. С. 199-205.

6 Чемберлин Э. Теория монополистической конкуренции.- М.: Экономика, 2006. 256 с.

holatdan ma'lum bir harakat yo'nalishi bo'yicha boshqa holatga o'tishini ko'rib chiqish nazarda tutilgan. Adaptatsiya jarayonini tavsiflar ekan, Y.Shumpeter bu mahalda ro'y beradigan tashqi muhit o'zgarishlari alohida ko'rib chiqishni talab etadigan bironta muammo vujudga keltirmaydi deb ta'kidlagan. "Iste'molchilar ehtiyojlarini qondirish sohasida o'z-o'zidan ro'y berishi mumkin bo'lgan o'zga-rishlar, tabiiy ko'rsatkichlar o'zgarishi haqida gapirar ekan, u talabning bunday tartibsizligi umuman olganda sezilarli emas va bunday o'zgarishlar maxsus tadqiq etishni talab qiladigan bironta muammo vujudga keltirmaydi deb ta'kidlagan."7

"Biroq tez orada korxonalarni tashqi muhit o'zgarishlariga moslashtirish muammosi noaniqlik ta'siri va o'zgaruvchanlik daraja -si sezilarli ortishi ta'siri ostida yangi jihatlar kasb eta boshladi. Masalan, mahsulotning hayotiylik davri qisqaligi, tovarning nisbatan kichik partiyalarda sotilishi, buyurtmani bajarish vaqtining doimiy qisqarib borishi, bir mahsulotdan boshqa mahsulotga talab o'zgari-shini oldindan aytish qiyinligi, iste'molchilar mahsulotning sifat ko'rsatkichlarini yuqori baholashi tovarlar bozori zamonaviy dinami-kasining xususiyatlari hisoblanadi. Marketing va menejment doirasi-da tashqi muhit dinamikasi zamonaviy xususiyatlarini hisobga oladi-gan tadbirkorlik faoliyati strategiyalarini ishlab chiqishda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishilgan. Korxona faoliyat yuritishning tashqi sharoitlariga muvofiqlik va ichki jarayonlarni moslashtirish muammosi iqtisodiy nazariyada tan olingan. Bu masalan, "X-samarasizlik" nazariyasida, iqtisodiy nazariyaning evolyutsion yo'nalishida o'z aksini topgan. Korxonalar barqaror faoliyat yuritishining zaruriy sharti sifatida moslashtirish tashkilotlar nazariyasi, neoinstitutsional yo'nalishlar boshlang'ich qoidalari tarkibiga kiradi."8.

Bu jihatdan iqtisodiy fikrlash asosiy oqimida qabul qilingan firma muvozanati tushunchasi shartli hisoblanadi. U statsionar holat-ni aks ettirishni davom etadi. Biroq, tashqi muhit o'zgaruvchanligi

7 Шумпетер Й. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры), Пер. с нем.- М.: Изд-во «Прогресс», 2002. с. 148-157

8 Шаститко А.Г. Новая институциональная экономическая теория. - 3-е изд., перераб. и доп.. М.; ГИМС, 2003 - 591 с; Мильнер Б.3. Теория организации: Учебник. - М.: Инфра-М, 2008. - 797 с.

8

bilan tavsiflanishi tufayli tashkilot erishgan statsionar holat vaqtin-chalik ko'rinish hisoblanadi. Bir muvozanat holatidan boshqasiga o'tishni harakatlantiruvchi asosiy kuch deb I. Shumpeter adolatli ravishda tadbirkorlarning innovatsion faoliyatini hisoblagan. Uning yondashuvi doirasida muvozanatli holatni tashkil qilish novatorlik talab qilmaydigan, sinovdan o'tgan usullardan foydalangan holda erishilgan. Biroq tashqi muhitning nisbatan barqaror holatidan intensiv o'zgaruvchanlikka va noaniqlikning roli kuchayishiga o'tishdan iborat bo'lgan tashqi muhit tavsifnomalarining tub o'zgarishi yondashuvlar nisbatini ham tubdan o'zgartiradi.

Tashqi muhitga moslashuv 1 \ Moslashuv shakli Moslashuv natijasi

Ichki moslashuv

Faollikning eng rivojlangan shakli muhitni o'zgartiradi

Korxonaning moslashuv faoliyatini baholash

Tizim mavjudligining davriyligi va uning faoliyat ko'rsatishi moslashuvchanligi Yangi sharoitga moslashish xususiyati Moslashuv maqsadi

Talab qilingan eng yaxshi ko'rsatkichni olishni ta'minlaydigan muqobil variant topish

Korxonaning bir holatdan boshqa holatga o'tib turish tezligi

Korxona va biznes-jarayonlarning bozor talablariga moslashuvini ta'minlash Moslashuv tezligi

Muhit ko'rsatkichlari - statsionar yoki dinamik Moslashuvni tavsiflaydigan ko'rsatkichlarga misollar

Qarorlar soni bitta yoki ko'p

Boshqaruv-texnologik va investision Moslashuvga yordam beradigan operatsiyalar

Strategik rejalashtirish

Noqulay vaziyatlardan qochish Moslashuvning asosiy yo'nalishlari

\

Faoliyat yuritish aktivligini keskin pasaytirish holatiga o'tish /

Noqulay sharoitlarda ishlash uchun moslamalarni rivojlantirish

1.1-rasm. Moslashuv elementlari va ularning tavsifi9

Hozirgi paytda muvozanatli holatni mustaqil tashkil qilish va yangi muvozanatli holatga o'tish sharoitlarida tadbirkorlarning xulq-atvor strategiyalari sezilarli darajada yaqinlashmoqda. Moslashtirish faoliyati tashkiliy va texnologik innovatsiyalarsiz mumkin bo'lmay qoladi, yangi muvozanatga o'tish esa o'zgaruvchan tashqi muhitga moslashishni talab qiladi.

Shunday qilib, o'tkazilgan nazariy tahlil tizimli, vaziyatli va jarayonli yondashuvlar nuqtai nazaridan moslashtirishning asosiy jihatlarini ajratib ko'rsatish va moslashtirishning asosiy elementlarini taqdim etishga imkon berdi (1.1-rasm)

Yuqorida aytib o'tilganidek, moslashtirishning asosiy shakllari korxonalarning moslashuvchi va moslashtiruvchi xulq-atvori hisob-lanadi. Biroq bu ikki shakl o'rtasidagi nisbat mutanosib emas. Hozirgi paytda ko'plab korxonalarning o'tish davri iqtisodiyoti sharoitlari-dagi sa'y-harakatlari asosan moslashuvchan xulq-atvorga: mahsulot chiqarish xarajatlari darajasi va foyda olish ehtimolini belgilab bera-digan ichki ishlab chiqarish omillari tizimini o'rganish; korxonaning ishlab chiqarish salohiyatini aniqlash, xodimlarning malakaviy darajasi va ularning raqobatbardosh mahsulot chiqarish, iste'molchilar so'rovlariga moslashib olgan holda assortiment bilan tez harakatlar amalga oshirish qobiliyatini aniqlashga yo'naltiriladi.

Korxonalar faoliyatida moslashtiruvchi yo'nalish uning institu-tsional usullar bilan bozor muhitiga ta'sir ko'rsatish imkoniyati bilan bog'liq.

Bizning nuqtai nazarimizdan, moslashtirish darajasini quyidagi ko'rsatkichlar yordamida o'lchash mumkin:

- aktivlar rentabelligi;

- ishlab chiqarish-iqtisodiy salohiyatning o'sishi;

- ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar sifatining yaxshilanishi;

- aylanma vositalar aylanish tezligining ortishi;

- tovar va xizmatlar raqobatbardoshligining o ' sishi;

- mahsulot tannarxining pasayishi;

- aktivlar rentabelligi amaldagi qiymatining hisob-kitob darajasidan og'ishi;

Ko'pchilik korxonalarning bozordagi barqaror pozitsiyalari aksariyat hollarda ularda barqaror va ijobiy dinamikaga ega bo'lgan foyda mavjudligi bilan belgilanadi, moslashuv darajasi yuqori bo'lgan korxona foyda o'sishining yuqori va barqaror sur'atiga ega bo'ladi.

Bizning fikrimizcha, xo'jalik yurituvchi subyektlar uchun iqti-sodiy toifa sifatida moslashtirishning ahamiyati faoliyatda maksimal ishlab chiqarish-moliyaviy ko'rsatkichlarga erishishda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalar rivojlanishida barqarorlik uchun zarur bo'lgan vaqt oralig'ini bashorat qilishdan iborat. Bunday vaqt oralig'i moslashtirish vaqt "lag"i deb ataladi. Shunday qilib, korxona faoliyatining yuzaga kelgan sharoitlarida moslashuvchanlik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, moslashish davri shunchalik kichik va bajariladigan xizmatlar shunchalik samarali bo'ladi.

"Moslashuv" tushunchasiga qarashlarni bir tizimga keltirishda shuni ta'kidlash joizki, tizimli yondashuvda tashkilotni moslashish mexanizmlarini ishga tushirishga undaydigan har qanday noaniq-liklar quyitizimlar o'tasida norasmiy o'zaro aloqalarga erishish natijasida ishga tushiriladi. Tashkilot nazariyasi adaptatsiya deganda tashqi muhitda o'zgarishlarni qabul qilish va tizimning jon saqlashiga ko'maklashadigan aloqalarning qayta yo'naltirilishi tushuniladi.

Moslashtirish jarayoniga tizimli yondashuvni ta'minlash uchun nafaqat moslashtirish jarayoniga ta'rif berish, balki moslashtirish maqsadlarini, uning funksiyalari, amalga oshirish yo'llari va tarkibiy asoslarini aniqlash zarur (1.2-rasm).

Moslashtirish jarayonida institutsional muhitning roli xilma-xildir. Agar tashqi muhitda ro'y berayotgan o'zgarishlar shaklan va mazmunan avvalga o'zgarishlar bilan aynan bir xil bo'lsa, moslashuv jarayoni ko'proq darajada avtomatik xarakter kasb etadi.

1.2-rasm. Sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirishning

nazariy modeli10

Agar o'zgarishlar to'plangan tajribalarga mos tushmaydigan noodatiy xarakterga ega bo'lsa, bu holatda moslashuvning diskretsiya xarakteri kuzatiladi, uning asosiga esa standart boshqaruv operat-siyalari, standart investitsiya operatsiyalari va izlanish

operatsiyalariga taqsimlanadigan mutaassibliklar - korxona xulq-atvorining mos keluvchi stereotiplaridan foydalanish aylanadi.

Institutsional mexanizm korxonaning moslashuvchan rivojlanish tizimida jadallashtirish mezonlaridan biri sifatida ko'rib chiqiladi. Institutsional muhitning yo'nalish va vektor sifatida namoyon bo'ladigan salohiyati iqtisodiyotning jadal faoliyat yuritishini belgilab beradi.

Shu sababli korxonalarni moslashtirish sur'atini oshirish uchun institutsional o'zgarishlar salohiyatini maksimal darajada jalb qilish mumkin bo'lgan yo'llarni izlash dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Hozirgi sharoitlarda boshqaruvning yangi ilmiy modeli - uning asosida korxonalarda integratsiya jarayonlari, ularni global axborot tizimlari yordamida strategik ittifoqlarga birlashtirish yotadi moslashuvchan boshqaruvga o'tish ro'y bermoqda.

Biznesning globallashuvi, strategik ittifoqlarning shakllanishi, axborot tarmoqlari moslashuvchan model asosida uning moslashtirish imkoniyatlari korxona strategiyasida ifodalangan faoliyat maqsadli yo'nalishi va tashqi muhitning o'zgarish yo'nalishlari nisbatiga bog'liq ravishda o'zgaradigan moslashuvchan korxona tashkil qilishga imkon beradi. Korxona resurslarini birlashtirish yaratadigan sinergetik samara murakkab iyerarxik tashkil qilingan shartnomalar tarmog'i sifatida korxona tashkil qilishning asosida yotadi.

Shunday qilib, korxonani bozor sharoilariga moslashtirish bo'yicha chora-tadbirlar majmui asosida moslashuvning asosiy shakllari hamda korxonaning ichki va tashqi muhitiga ta'sir choralarini o'z ichiga oladigan moslashuv ning asosiy bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin (1.3-rasm).

Shunday qilib, moslashuvni tashqi muhit xususiyatlarining kutilmagan o'zgarishlarida moslashuvchanlikni oshirish, faoliyat o'zgarishlari, faoliyat yuritish algoritmlarini almashtirish yo'li bi lan korxonaning optimal salohiyatiga erishish va uni saqlash uchun maqsadli yo'naltirilgan va ketma-ketlikdagi (davlat va korxonalar tomonidan) harakatlar yig'indisi sifatida ko'rib chiqish lozim.

Bunday ta'rif, bizningcha, moslashuvning mohiyatini yetarli darajada to'liq va har tomonlama ochib beradi.

I bosqich. Ulardagi o'zgarishlar moslashuvni talab qiladigan tashqi muhit omillarini ajratib ko'rsatish

II bosqich. Ichki muhit omillarini ajratib ko'rsatish va o'zgartirish bo'yicha choralar ishlab chiqish

III bosqich. Korxona moslashuvchanligini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish

\ У

Tashqi muhit omillarini va talab qilinadigan moslashuv davrini (o'zgarishlar kiritish lozim bo'lgan eng katta muddatni) baholash

O'zgartirishni talab qiladigan ichki muhit odatiy omillari: moliyaviy resurslar, mehnat resurslari, texnik-texnologik resurslar va h.k.

Tashqi muhitning korxona salohiyati va undan foydalanish darajasiga salbiy ta'sirini aniqlash

Korxona salohiyati va undan foydalanish darajasini tiklash bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish

Zaruriy choralar xarakteri: personalni o'qitish, zaruriy foyda to'plash, ishlab chiqarish texnologiyasini o'zgartirish va b.

1.3-rasm. Korxonani bozor sharoitlariga moslashtirish bosqichlari11

O'zbekiston iqtisodiyotida yuzaga kelgan vaziyat korxonalar-ning moslashuv faoliyatini kuchaytirish zaruratiga ishontiradi.

Moliya tizimiga yo'naltirilgan moslashuvchi mexanizm o'rniga iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirish va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash mexanizmi kelgan bo'lib, uning yordamida xo'jalik yuritishning bozor tizimi afzalliklarini amalga oshirish zarur.

Bunday mexanizm iqtisodiy vazifalarni hal qilishga bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan va must aqil xo'jalik yurituvchi subyektlar - korxonalar manfaatlarini maksimal darajada aks ettiradigan, ilmiy jihatdan asoslangan texnik va tashkiliy baho berilgan yondashuvlar ishlab chiqishni ko'zda tutadi.

Moslashuvchi mexanizm korxona boshqaruv tizimining korxo-na faoliyati serunumligi ularning holatiga bog'liq bo'lgan omillarga maqsadli yo'naltirilgan ta'sirini ta'minlaydigan tarkibiy qismi hisoblanadi.

Bizning fikrimizcha, moslashuvchi mexanizm deganda beqaror muhitda korxona faoliyatini muvofiqlashtiruvchi javobgarlik va motivatsiya tizimi bilan birgalikda tashkiliy-taqsimot va ijtimoiy-psixologik usullar, texnik, texnologik va iqtisodiy vositalar o'zaro bog'liq bo'lgan to'laqonli tizimini tushunish lozim.

Agar biron-bir hodisa ro'y berganligi va uning ishlab chiqarish yakuniy natijalariga ta'siri darajasi ma'lum bo'lsa, bu holda korxona xo'jalik yuritishning ochiq-oydin ko'rinib turgan va bashorat qilingan o'zgarishlariga to'g'ri javob qaytarish mexanizmlarini shakllantiradi, buning uchun ajratiladigan resurslar esa tizimning faoliyat yuritishda o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish qobiliyatini belgilab beradigan adaptiv (moslashuv) salohiyatining negizini tashkil qiladi.

Ichki tashkiliy tuzilmani korxona profili, texnologik turi, raqo-bat muhiti xususiyatlarini hisobga olgan holda uning faoliyat yuritish sharoitlariga moslashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va tabiiy muhit bilan uyg'unlikdagi evolyutsion o'zaro bog'liqlikda barqaror faoliyat yuritishini ta'minlash uchun ichki (va imkon qadar, tashqi) sharoitlar yaratish korxonani isloh qilishdan maqsad hisoblanadi.

Hozirgi paytda, moslashuv fenomenining yuqorida bayon qilingan talqini nuqtai nazaridan ta'kidlash joizki, ko'pchilik mahalliy korxonalarni xo'jalik yuritishning yan gicha shariotlariga moslashtirish katta qiyinchiliklar bilan ro'y bermoqda.

Oxirgi yillar amaliyoti korxonalar faoliyatida qator yirik kam-chiliklarni ochib berdi. Bu kamchiliklarning asosiylari quyidagilar:

- korxonalarning bozor ehtiyojlariga yetarli darajada yo'naltirilmaganligi va rivojlanish strategiyasi yo'qligi;

- mahsulot assortimenti raqobatbardosh emasligi, ishlab chiqarish quvvatlarining ortiqchaligi;

- rahbariyat bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlash uchun zarur bo'lgan bilim va tajribalarga ega emasligi;

- malakali menejerlar yetishmasligi, boshqaruv tamoyillarining eskirganligi;

- boshqaruv axborot tizimining yo'qligi va b.

Mahalliy korxonalar uchun yangi bo'lgan xo'jalik yuritish tamoyillari va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga o'tish qisqa tarixiy davr ichida amalga oshirilishi lozim. Korxonalarni moslashtirishning barqaror xo'jalik tizimlariga mos keladigan mexanizmlari bozorga o'tish sharoitlarida samarasi past hisoblanadi. Bunday sharoitlarda korxonalarni moslashtirish shakllari tahlili, zarur o'zgarishlar yo'nalishlari va ularning o'zaro aloqalarini ochib berish masalalari alohida ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, quyidagicha xulosalar chiqarish mumkin:

1. Barqarorlik, moslashuv va o'sish bilan bog'liq bo'lgan korxo-na xulq-atvorining nazariy asoslarini o'rganish shuni ko'rsata diki, korxonaning rivojlanish jarayonini ular doirasida korxonaning bozor sharoitlariga ishonchli moslashuvi ta'minlanadigan, muhitning o'zgarishlari ta'sirida almashinadigan muvozanatli holatlar ketma-ketligi sifatida ko'rib chiqish mumkin.

2. Korxona moddiy va moliyaviy oqimlari balansini muvozanatli holatning har bir sohasi uchun muhit bilan qo'llab-quvvatlashni ta'minlaydigan tuzilmaviy cheklovlar, boshqaruv usullari, ichki va tashqi sharoitlar yig'indisi korxonaning maqsadl i bozorlari joriy va kelajakdagi sharoitlarini, shuningdek, uning tashkiliy-texnologik imkoniyatlarini to'g'ri aks ettiradigan xarakterli o'sish modelini bel-gilab beradi. Bunday modellarni mos keluvchi bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxona muvaffaqiyatini ta'minlaydigan eng muhim

omillarga asoslangan moslashuv vositasi sifatida ko'rib chiqish mumkin.

3. Modellarni amalga oshirish korxona tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmalari asosiy tarkibiy qismlarini belgilangan tarzda sozlashni talab qiladi, bir modeldan boshqasiga o'tish esa mavjud salohiyatdan maksimal darajada foydalanishni ta'minlagan va uni eng istiqbolli yo'nalishlarda rivojlantirgan holda minimal xarajatlar bilan amalga oshirilishi lozim.

1.2. Sanoat korxonalari iqtisodiy holatining mohiyati va

mazmuni

Bozor sharoitlarida mulkchilik huquqlarini ta'riflash korxona -ning to'lov qobiliyatiga ega emasligi bilan bog'liq muammolarni hal qilmasdan turib, yakunlangan va yetarli darajada aniq bo'la olmaydi. Shu boisdan bizningcha, bozor mexanizmlarining "avtomatik" faoliyat yuritishi yoki huquqiy institutlarning amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradigan harakatlari mulkdorlar va kreditorlar manfaatlarini qay darajada himoya qilish mumkin degan savolga javob asosiy ahamiyat kasb etadi. "Optimal" deb taklif etilayotgan bankrotlik jarayonlari mulkdor huquqlari doirasini belgilashdan tashqari uning manfaatlari amaliy himoyasini qanchalik ta'minlashi mumkin?

Firmaning to'lov qobiliyatiga ega emasligi tufayli vujudga keladigan muammolar bozor munosabatlari va xususiy mulk faoliyatida asosiy masalalar qatoriga kiradi. Xususan, hisob-kitob va to'lovlar tizimining uzluksiz faoliyat ko'rsatishi, shuningdek, moliya bozorlarining rivojlanish jadalligi va chuqurligi ushbu muammolarni tartibga solish samaradorligiga bog'liq bo'ladi.

Iqtisodiy nochorlik institutining asosiy vazifasi - kreditorlar uchun risklarni oldindan aytib beradigan tarzda taqsimlashni ta'minlashdir. Korxonalar nochorligini tartibga solishning huquqiy me'yorlari nazariy jihatdan quyidagi maqsadlarni ko'zlashi mumkin:

- kreditorlar huquqlarini himoya qilish, moliya intizomini ta'minlash, kredit muomalasi ishonchliligini oshirish;

- samarasiz ishlab chiqarishlarni tugatish yo'li bilan iqtisodiyotda xo'jalik risklari darajasini pasaytirish;

- samarali xo'jalik faoliyati yuritayotgan korxonalar foydasiga sanoat aktivlarini qayta taqsimlashni ta'minlash, raqobatni rivojlantirish;

- korxonalarni qayta tashkil etish va ularni moliyaviy qayta strukturalashni o'tkazish;

- korporativ boshqaruv sifatini oshirish, «samarasiz» mulk egalarini almashtirish;

- malakasiz menejerlarni almashtirish, korxonalarda oqilona boshqaruv tizimini joriy qilish.

Ta'kidlash joizki, bankrotlik jarayonlarini amalga oshirish bu -doimo kreditorlar, qarzdor va davlat uchun yo'qotishdir.

To'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi subyekt-lar bankrotlik mexanizmini amalga oshirish O'zbekiston iqtisodiyoti-ni rivojlantirishning eng muhim ehtiyojlaridan biri hisoblanadi. Bankrotlik yordamida samarasiz mulk egalarini almashtirish, ijtimoiy ahamiyatga molik va potensial foyda keltiradigan ishlab chiqarishlarni saqlab qolish va aksincha, zarar ko'rib ishlaydigan korxonalar profilini o'zgartirish, xodimlar bandligini kafolatlash va mulkiy munosabatlar barqarorligini ta'minlash maqsadlariga erishiladi.

O'zbekistonda. "Bankrotlik to'g'risida"gi ilk Qonun 1994-yil qabul qilingan. To'plangan xalqaro tajribalarni hisobga olgan holda qonunning ikkinchi va uchinchi tahriri 1998 va 2003-yillarda qabul qilingan. Aytib o'tilgan qonunlardan tashqari, bankrotlik bilan bog' -liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish masalalari bo'yicha bu yillar davomida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qator qaror va farmonlari, Adliya vazirligi tomoni-dan ro'yxatga olingan idoralarga tegishli normativ hujjatlar qabul qilingan. Iqtisodiyotning ushbu sohasi aniq huquqiy tartibga solinishi yaxshi natijalar bergan. Bugungi kunga kelib, O'zbekistonda to'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi subyektlarning bankrotlik mexanizmini amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim tarkibiy qismiga aylangan. Uni amalga oshirish davomida samarasiz mulk egalari almashtiriladi, ijtimoiy ahamiyatga

molik korxonalar saqlanib qoladi, zarar ko'rib ishlayotgan korxonalar profilini o'zgartirish va xodimlar bandligini kafolatlash ta'min-lanagan.

Zamonaviy iqtisodiyot fanida "nochorlik" va "bankrotlik" atamalarini ta'riflashga turli yondashuvlar tahlili nazariy muammoni

- o'rganilayotgan tushunchalarni yakdil tushunish va talqin qilish o'ringa ega emasligini yuzaga chiqardi.

Nochorlik nazariyasi klassiklari tomonidan nochorlik tofasiga bir nechta ta'rif berilgan. Ayrim mualliflar tomonidan u moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan korxonalarni o'rganish asosida tahlil qilinadi12.

P.L.Bescos fikrga ko'ra, bunday korxonalar tashqi muhit o'zgarishlariga mos ravishda javob qaytarishga qodir emasligi yaqqol ko'zga tashlanib qoladi. Bunda ushbu qobiliyatsizlik ko'proq yoki kamroq darajada namoyon bo'lishi, yakuniy hisobda esa faoliyatni davom ettirishni shubha ostiga qo'yshi mumkin.

Ye.Cohen qiyinchiliklarga duch kelgan korxonani yuridik nuqtai nazardan ko'rib chiqadi. Bunda unga nisbatan sog'lomlashtirish jarayoni ochilgan, to'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan korxona tushuniladi. Ooghe va Van Wymeerch esa bunday korxonaga ikki xil

- iqtisodiy va yuridik ta'rifni taklif etadi. Birinchi ta'rifga muvofiq bu amaldagi sharoitlarda o'z maqsadlariga (xususan, aksiyadorlar uchun o'z qiymatini maksimallashtirish) erishishning uddasidan chiqa olmagan korxonadir. Ikkinchi ta'rifga muvofiq bu unga nisbatan bankrotlik jarayoni tashabbusi bilan chiqilgan yoki uning moliyaviy holati yanada tanazzulga yuz tutishining oldini olishga yo'naltirilgan ogohlantirish choralari endi ko'rilayotgan korxona sanaladi.

Casta J.F. va Zerbib J.P iqtisodiy, moliyaviy va yuridik nochorlikni farqlaydilar13. Iqtisodiy nochorlik rentabelsiz va samara-siz ishlab chiqarish apparatining, bozor tovarni qabul qilmasligining

12 Bescos P.L. Defaillance et redressement des P.M.I.: Recherche des indices et des causes de defaillance, Cahier dc Recherche du CEREG.- Universite de Paris - Dauphine, 1987.- P. 27-44; Cohen E., Analyse financiers 3-e ed.-Paris: Ed. Economica, 1994.- 35-39 ; Koenig G., Entreprises en difficultes: Des symptomes aux remedes// Rrevue Francaise de Gestion.-1985.— P. 84-91; Ooghe, Van Wymeerch. Traitd d'analyse financiere.- Namur: Presses Universitaires de Namur, 1990-P. 17-23.

13 Casta J.F. et Zerbib J.P. Prevoir la defaillance des entreprises // Revue Francaise de Comptabilite".- 1979 - n* 97-P.506-527.

oqibati hisoblanadi. Moliyaviy nochorlik korxona o'z qarzlarini vaqtida to'lashga qodir bo'lmay qolgan hollarda vujudga keladi. R.A.Edmister, Y.Collongues, J.Conan, M.Holder, E.I.Altman 14 bunday talqin tarafdorlari hisoblanadi. Korxona sudga o'zining to'lov qobiliyatiga ega emasligi haqida ariza bergan paytdan boshlab u yuridik nochor sanala boshlaydi. Blum M.R. va Martin D. bankrotlikni xuddi shu tarzda ta'riflaydi15. Nochorlik haqidagi Rossiya qonun hujjatlari ham aynan shu nuqtai nazarga amal qiladi. "Unga ko'ra, bankrotlik - hakamlik sudi tomonidan tan olingan yoki qarzdorning o'zi e'lon qilgan kreditorlarning pul majburiyatlari bo'yicha talablari va (yoki) majburiy to'lovlarni to'lash bo'yicha majburiyatlarni to'liq hajmda qondirishga qodir emaslikdir. Bankrotlik muammosi bilan u yoki bu darajada shug'ullanadigan rossiyalik mualliflarning aksariyati ham nocholikning yuridik talqiniga amal qiladi"16. Afsuski, bunda nochorlikning iqtisodiy mohiyati tegishlicha e'tiborsiz qolib ketmoqda. Adolat yuzasidan qayd etish joizki, bunday vaziyatni to'g'irlash hamda bankrotlik toifasiga to'laroq va kompleksliroq ta'rif berishga ayrim harakatlar qilinmoqda. Xususan, A.I.Arizmyan uni moliyaviy va yuridik nuqtai nazarlar bir paytda talqin qiladi: "Bankrotlik bu - qarz bilan bog'liq nochorlik, tadbirkorning mablag' yo'qligi tufayli o'zining qarz majburiyatlari bo'yicha to'lashdan bosh tortishidir. Kompaniya uning qarz majburiyatlari bo'yicha hisob-kitob qilishga qodir emasligi haqida sud qarori e'lon qilinganidan so'ng rasman bankrotga aylanadi" 17.

Mazkur toifaga kompleksli ta'rif izlanishi tasodifiy emas. Yurisprudensiya va iqtisodiyot tutashgan joyda joylashgan holda

14 Edmister R. A. An Empirical Test of Financial Ratio Analysis for Small Business Failure Prediction / Journal of Pjpnnriaj цпг) Qiisptitat've Analysis.- 1972.- Vol. 7.- P. 1477-1493; Collongues Y. Ratios financiers el prevision Н<>< faillites des petites et moyennes entreprises // Revue Banque.- 1977.- nc 365.- P. 963-970; Conan .1. Holder M.Variables explicatives de performances et controle de gestion dans les PM1: These d' Etat.- Universite de Paris-Dauphine, 1979,- P.37-59; Altman E.I. et al. Statistical Credit Analysis in the Textile Industry: A French Experience '/Journal of Financial and Quantitative Analysis- 1974 .-Vol.9, n° 2.- P. 195-21 1.

15 Blum M.P. Failing Company Discriminate Analysis // Journal of Accounting Research. - 1974.- Vol. 12, n" I.- P. 125; Martin D. Early Warning of Bank Failure. A Logit Regression Approach // Journal of Banking and Finance.-1977.-Vol.l.-P.249-276.

16 Антикризисное управление: учебник /Под ред. Короткова Э.М, Александровой O.H., Беляева А.А. М.: Инфра-М. 2008. -620 с.

17 Большой экономический словарь /под ред. А.И. Аризмяна,-2 изд.доп. и перераб.-М.: Институт новой экономики, 2007.-С.363

nochorlik bir vaqtning o'zida ham iqtisodiy, ham yuridik mazmunga ega. Agar huquq nuqtai nazaridan bankrotlik yuridik jarayon sifatida talqin qilinadigan bo'lsa, iqtisodiy nuqtai nazardan bu korxonaning xo'jalik faoliyatini moliyalashtirish va moliyaviy majburiyatlarni amaldagi qonun hujjatlari va tuzilgan shartnomalarda belgilangan muddatlarda bajarishni ta'minlashga qodir emasligidir.

Nochorlik iqtisodiy jihatini zamonaviy baholash turli darajaga ega bo'lgan va majburiyatlar bajarilishida ayrim to'xtalishlar va likvidli mablag'lar bilan bog'liq kichik muammolar ko'rinishida ham, barqaror, "surunkali" to'lov qobiliyatiga ega emaslik ko'rinishida ham ifodalanadigan to'lov qobiliyatiga ega emaslik holat ini qayd qilishni ifodalaydi. Oxirgi holatda, korxona o'z majburiyatlarini bajara olmay qolgan va kreditorlarning resurslarini umidsiz tarzda yutib yuborayotgan holatda uning nochorligi haqida gapiriladi.

Shunday qilib, "to'lovga qobiliyatsizlik" bu - korxonaning ishlab chiqarish salohiyati samaradorligi pasayishi hamda majburiyatlarni bajarishdagi ayrim to'xtalishlar ko'rinishida ham, o'zining mablag'lari va qarz mablag'larini surunkali «yutib» yuborish ko'rinishida ham ifodalanadigan o'zining moliyaviy majburiyatlarini vaqtida bajarishga (o'zining muddatli majburiyatlari bo'yicha to'lovlarni amalga oshirish) qodir emasligini aks ettiradigan inqirozli holatning tashqi namoyon bo'lishidir.

Nochorlik nazariyasi sohasida iqtisodiy, moliyaviy va yuridik nochorlik ajratib ko'rsatiladi.

Bunda iqtisodiy nochorlik korxonaning ishlab chiqarish salohi-yatidan samarasiz foydalanishning oqibati hisoblanadi, moliyaviy nochorlik korxona o'z qarzlarini to'lashga qodir bo'lmay qolganda vujudga keladi, qarzdor hakamlik sudi tomonidan bankrot deb tan olingan sanadan boshlab korxona yuridik nochor deb hisoblanadi.

Shunday qilib, nochorlik bu - avvalo, xo'jalik yurituvchi subyektning holatini tavsiflaydigan obyektiv jarayon, bankrotlik esa bu - tarkibi, o'zaro aloqalari va ro'y berish vaqti bo'yicha tartibga solingan tashkiliy jarayonlar yig'indisi bo'lib, nochorlikn ing vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlaridan biri hisoblanadi, xolos. Bank -rotlik mohiyatan xo'jalik yurituvchi subyektning avvalgi ko'rinishda

mavjudligi tugashini (holatning sifat o'zgarishi) ifodalaydi. Bankrot-lik jarayoni korxona noratsional faoliyat yuritishining odatda undan oldin normal ishlash bosqichi va vaqtinchalik moliyaviy qiyinchi-liklar bosqichi keladigan yakunlovchi bosqichini ifodalaydi. Shunday qilib, «bankrotlik» atamasi torroq ma'noga ega va nochorlikning ro'y berishi mumkin bo'lgan oqibatlaridan biri hisoblanadi.

Nochorlik va bankrotlik tushunchalarini tushunishni farqlashda ajratib turadigan jihatlar quyidagilar hisoblanadi: xo'jalik sudi tomo-nidan belgilangan bankrotlik alomatlari mavjudligi va reabilitatsiya jarayonlari o'tkazilganidan so'ng to'lov qobiliyatini tiklash imkoni -yati (xo'jalik yurituvchi subyektning nochorligi).

Bankrotlik, o'z navbatida, sud tomonidan belgilanadigan hamda to'lov qobiliyatini tiklashning har qanday imkoniyatlari tamom bo'lgan va so'nggi chora - tugatishga doir ish yuritish joriy qilingan korxona moliyaviy holati bilan (tabiiyki, barcha zarur belgilar mavjudligida) tavsiflanadigan fuqarolik-huquqiy me'yor sifatida ko'rib chiqiladi.

Qarzdor korxonalarga nisbatan qo'llanadigan barcha jarayon-larni qayta tashkil etish va tugatishga doir (likvidatsiya) jarayonlariga ajratish mumkin. Qayta tashkil etish jarayonlari qatoriga kuzatuv, sudgacha sanatsiya qilish, kelishuv bitimi, tashqi boshqaruv kiradi. Likvidatsiya jarayonlariga tugatishga doir ish yuritish kiritiladi.

Yakka tartibda faoliyat yurituvchi tadbirkor-qarzdorning bank-rotligi haqidagi ishni ko'rib chiqishda quyidagi jarayonlar qo'llanadi:

- kelishuv bitimi;

- tugatishga doir ish yuritish.

Kuzatuv - xo'jalik sudi tomonidan yuridik shaxs hisoblangan qarzdorga nisbatan sud qarzdorni bankrot deb topish haqida ariza qabul qilgan paytda boshlab keyingi jarayonga qadar qarzdorning mulki saqlanishini ta'minlash, qarzdorning moliyaviy holati tahlilini o'tkazish maqsadida qo'llanadigan jarayon.

Sudgacha sanatsiya qilish - qarzdorning mol-mulki egalari, qarzdor-yuridik shaxsning muassislari (ishtirokchilari), qarzdorning kreditorlari va boshqa shaxslar tomonidan bankrotlikning oldini olish

maqsadida, qarzdorning to'lov qobiliyatini tiklash bo'yicha ko'rila-digan chora-tadbirlar.

Sud sanatsiyasi - xo'jalik sudi tomonidan yuridik shaxs hisob-langan qarzdorga nisbatan uning to'lov qobiliyatini tiklash va kredi-torlar oldidagi qarzlarini to'lash maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish bo'yicha vakolatlarni sanatsiya amalga oshiradigan boshqaruvchiga bermagan holda qo'llanadigan bankrot lik jarayoni. To'lov qobiliyatini tiklash tashqi boshqaruvning ham maqsadi hisoblanadi, biroq bu yerda farq faqat maqsadga erishish usullaridan iborat. Sud sanatsiyasi o'tkazishda qarzdorning ishlarini boshqarish qoidaga ko'ra, sud boshqaruvchisiga o'tmaydi, qarzdorning boshqa-ruv organlari esa belgilangan cheklovlar bilan o'z vakolatlarini amalga oshirishda davom etadi. Ular to'lov qobiliyatini tiklash va kreditorlarning talablarini qondirishga imkon beradigan sanatsiya o'tkazish rejasini tuzadilar. Sud sanatsiyasi umumiy muddati 24 oydan oshmasligi lozim.

Tashqi boshqaruv - xo'jalik sudi tomonidan bankrotlik to'g'ri-sidagi ishni ko'rib chiqish chog'ida tayinlanad igan hamda qarzdorning mol-mulkini boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o'tkazgan holda qarzdorning to'lov qobiliyatini tiklash maqsadida qo'llaniladigan bankrotlik taomili.

Tugatishga doir ish yuritish - kreditorlarning talablarini mutanosib ravishda qondirish hamda qarzdorni qarzlardan qutulgan deb e'lon qilish, taraflarni bir-biriga munosabatda g'ayriqonuniy xatti-harakatlardan himoyalash maqsadida bankrot deb topilgan qarzdorga nisbatan qo'llaniladigan bankrotlik taomili.

Suddan tashqari bajariladigan taomillar sudgacha sanatsiya qilish yoki ixtiyoriy tugatilish bo'lishi mumkin.

Sudgacha sanatsiya qilishning asosiy choralari quyidagilar hisoblanadi:

- to'lash muddati o'tkazib yuborilgan qarzlarni to'liq yoki qisman sotib olish;

- ishlab chiqarishni raqobatbardosh mahsulot chiqarishga moslab qayta ixtisoslashtirish;

- chetdan yuqori malakali mutaxassislarni jalb etish;

- xodimlar tayyorlash va qayta tayyorlash;

- qarzdorning to'lov qobiliyati tiklanishi va faoliyatini davom ettirishidan manfaatdor bo'lgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy yordam ko'rsatish;

- qarzdorning faoliyatni davom ettirishi uchun qarzdor bilan kreditor (kreditorlar) o'rtasida kreditorlarga to'lanadigan to'lovlar mud-datini kechiktirish va (yoki) uni bo'lib-bo'lib to'lash yoki qarzlardan siylov berish to'g'risidagi ahdlashuvga erishishga qaratilgan kelishuv;

- majburiy to'lovlarni to'lash va davlat kreditlarini qaytarishni sanatsiya muddatiga kechiktirish;

- qarzdor-yuridik shaxsni qayta tashkil etish.

Qarzdorni bankrot deb topish uchun asos bo'lib xo'jalik sudi tomonidan qarzdorning kreditorlar talablarini to'liq hajmda qondi-rishga qodir emasligi emas, balki bir qator shart-sharoitlar yig'indisi xizmat qiladi.

Iqtisodiy sudlarga qarzdorga nisbatan to'lovga qobiliyatsizli k to'g'risida ish qo'zg'atish hamda uni bankrot deb topish, shuningdek, tugatishga doir ish yuritishni boshlash haqidagi ariza bilan sudga murojaat etishda, joylardagi Davlat soliq organlari tomonidan hamon "Bankrotlik to'g'risida"gi qonunga asoslanib, bankrot deb topish to'g'risida sudga murojaat qilish holatlari kuzatilyapti.18

1.4-rasm. Korxonada inqiroz jarayonining rivojlanishi

18 Farg'ona haqiqati gazetasi 21.01.2023-y. G.A.Xolmatova, Qo'qon tumanlararo iqtisodiy sudining sudyasi. Iqtisodiy sudlarda qarzdorga nisbatan to'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida ish qo'zg'atish hamda uni bankrot deb topish to'g'risida

Vaholanki, 2022-yil 13-aprel kuni O'zbekiston Respublikasining "To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida"gi qonuni qabul qilinib, amalda bo'lgan O'zbekiston Respublikasining 1994-yil 5-mayda qabul qilingan «Bankrotlik to'g'risida» gi qonuni o'z kuchini yo'qotgan.

"To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida"gi qonun 17 -bob 249 ta moddadan iborat bo'lib, 5-bobida, to'lovga qobiliyatsizlik to'g'risidagi ishlarni sudda ko'rish tartibi belgilangan.

Qonunning 37-moddasiga asosan, to'lovga qobiliyatsizlik to'g'risidagi ish ushbu Qonunning 5-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan alomatlar mavjud bo'lganda sud tomonidan qo'zg'atilishi mumkin, bundan ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollar mustasno.

Qarzdorga nisbatan to'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida ish qo'zg'atish hamda uni bankrot deb topish, shuningdek, tugatishga doir ish yuritishni boshlash haqidagi ariza bilan sudga murojaat etish uchun qarzdorning doimiy to'lovga qobiliyatsizligi asos bo'ladi.

2022-yil 13-apreldagi O'RQ-763-son "To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasining Qo nuni 16-bob. To'lovga qobiliyatsizlikning soddalashtirilgan tartib-taomillari 238-modda. Tugatilayotgan yuridik shaxsning to'lovga qobiliyatsizligi birinchi hatboshida "Agar qonunchilikda belgilangan muddatlarda moliya -xo'jalik faoliyatini amalga oshirmaganligi va (yoki) o'z ustav fondini (ustav kapitalini) shakllantirmaganligi munosabati bilan tugatish to'g'risida o'ziga nisbatan qaror qabul qilingan yuridik shaxsning mol-mulki qiymati kreditorlarning talablarini qanoatlantirish uchun yetarli bo'lmasa, bunday yuridik shaxs ushbu Qonunda nazarda tutilgan tartibda tugatiladi."19

Bankrotlik jarayonlari ilmiy va huquqiy tushunchaviy apparati tanqidiy tahlilini o'tkazish maqsadida mahalliy va xorijiy inqirozga qarshi boshqaruv nazariyasini tadqiq etish korxonalarda inqiroz rivojlanishining quyidagi bosqichlarini ajratishga imkon berdi: inqirozning yuzaga kelishi, to'lovga qobiliyatsizlik, nochorlik (1.4-

rasm) 20.

19 O'zbekiston Respublikasining Qonuni "To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida" gi O'RQ-763-son 2022 yil 12 aprel

20 Антикризисное управление: учебник /Под ред. Короткова Э.М, Александровой O.I1.. Беляева А.А. М: Инфра-М, 2008. - 620 с. Гапоненко Н.П., Балдин К.В., Орехов В.И. Антикризисное управление: учебное пособие. - М.: Инфра-М, 2007. - 544 с.

Sxema "inqiroz", "inqirozga qarshi boshqaruv", "nochorlik", "bankrotlik" kabi tushunchalar inqirozning yuzaga kelishidan tortib to uning tugatish bilan tugaydigan qaytarilmas jarayonga aylanguniga qadar bo'lgan korxonaning tobora yomonlashib borayotgan moliya -viy holati ketma-ketlikdagi bosqichlarining nomi hisoblanishini yaqqol ko'rsatadi.

Korxonaning inqirozli holati bosqichlarini ko'rib chiqamiz.

Birinchi bosqich - rentabellik va foyda hajmining pasayishi. Buning oqibatida korxonaning moliyaviy holati yomonlashadi, rivojlanish zaxiralari va manbalari qisqaradi. Inqirozga qarshi choralar ham strategik (strategiyani qayta ko'rib chiqish, qayta strukturalash, diversifikatsiya), ham taktik (xarajatlarni pasaytirish, mahsuldorlikni oshirish) xarakterga ega bo'ladi.

Ikkinchi bosqich - ishlab chiqarishning zarar ko'rishi. Buning oqibatida korxonaning zaxira fondlari kamayadi. Inqirozga qarshi choralar strategik xarakterga ega bo'ladi (korxonani qayta strukturalash).

Uchinchi bosqich - zaxira fondlarining yo'qligi. Korxona aylanma vositalarning katta qismini qarzlarni to'lashga sarflaydi va shu tariqa qisqartirilgan takror ishlab chiqarish rejimiga o'tadi. Qayta strukturalash bu holatda muammoni hal qilish uchun foydalanilishi mumkin emas, chunki uni o'tkazish uchun mablag'lar yo'q. Korxonaning moliyaviy holatini barqarorlashtirish va qo'shimcha mablag'lar izlab topish bo'yicha tezkor choralar ko'rish zarur.

To'rtinchi bosqich - to'lovga qobiliyatsizlik darajasining yuqoriligi, qisqartirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish va o'z majburiyatlarini bajarish uchun mablag'lar yo'qligi, ishlab chiqarishning to'xtatilishi va bankrotlik xavfi. Ushbu bosqichda korxonaning to'lov qobiliyatini tiklash va ishlab chiqarish jarayonini qo'llab-quvvatlash bo'yicha shoshilinch choralar zarur. Mohiyatiga ko'ra, bankrotlik inqirozli rivojlanishning ushbu bosqichida ro'y beradi.

Inqiroz yuzaga kelgan paytdan boshlab, korxona aylanma vosi-talar taqchilligini his qila boshlaydi, bu esa o'z majburiyatlarini belgi-langan vaqt davrida bajarish imkoniyatlari yo'qligiga olib keladi, o'z

navbatida bu to'lovga qobiliyatsizlik bosqichining boshlanishi hisob-lanadi. Rahbariyat tomonidan ko'rilayotgan inqirozga qarshi choralar samarasizligi yoki umuman yo'qligi inqirozni to'xtatish jarayoniga chetdan aralashishni talab qiladigan korxona nochorligining vujudga kelishiga olib boradi.

Qonun hujjatlarida kiritilgan, bevosita bankrotlik bilan bog'liq asosiy tushunchalardan tashqari, qonun hujjatlarida bankrotlik jarayo-nining boshlanish shartlarini belgilab beradigan bankrotlikning asosiy alomatlari ham belgilanadi. Xususan, "yuridik shaxs pul majburi-yatlari bo'yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to'lovlarni to'lash majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to'lov majburiyati yuzaga kelgan kundan e'tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo'lsa, kreditorlarning pul majburiyatlari bo'yicha talablarini qondi-rish va (yoki) majburiy to'lovlarni bajarish bo'yicha vazifalarni bajarishga qodir emas deb hisoblanadi"21. Ya'ni yuridik shaxslarning bankrotlik alomatlarini belgilashga "to'lovga qobiliyatsizlik" tamoyili asos qilib olingan. Bu tamoyilning mohiyati quyidagidan iborat: agar qarzdor uzoq vaqt davomida (uch oydan ortiq) kreditorlar bilan majburiyatlar bo'yicha hisob-kitob qilmasa hamda byudjet va byudjetdan tashqari fondlarga majburiy to'lovlarni kiritmasa, u buni amalga oshirishga qodir emas, ya'ni to'lovga qobiliyatsiz deb taxmin qilinadi.

Agar korxona ularni bajarish muddati boshlangan paytdan uch oy davomida kreditorlarning talablarini bajarishni ta'minlamasa yoki buni ta'minlay olmasligi oldindan ma'lum bo'lsa, uning joriy to'lovlarini to'xtatib turish korxona nochorligining (bankrotligining) tashqi belgisi hisoblanadi.

Yaqinlashayotgan bankrotlikning bunday ilk belgilari sifatida moliyaviy hisobotlarni o'z vaqtida taqdim etmaslik; foyda va zarar haqida gi hisobot va balans strukturasidagi keskin o'zgarishlar ko'rib chiqilishi mumkin. Bankrotlikning ilk belgilari qatoriga quyidagilar kiradi:

- hisobraqamlarda pul mablag'larining keskin kamayishi;

21 O'zbekiston Respublikasining "To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida" gi O'RQ-763-son qonuni 2022-yil 12- aprel.

- debitorlik qarzlarining ortishi;

- debitorlik qarzlarining eskirishi;

- debitorlik va kreditorlik qarzlari balansining buzilishi, bu esa likvidlikning pasayishiga olib keladi;

- kreditorlik qarzlarining ortishi;

- sotuv hajmining pasayishi.

Shunday qilib, korxonalar iqtisodiy nochorligi va bankrotligini ta'riflashga turli yondashuvlarning o'tkazilgan tahlili bir qator xulosalar chiqarish imkonini berdi:

1. Iqtisodiy nochorlik deganda xo'jalik sudi tomonidan e'tirof etilgan yoki qarzdor e'lon qilgan, qarzdorning to'lov qobiliyatini qayta tiklash maqsadida unga nisbatan tashqi boshqaruvni qo'llashga olib kelgan, majburiy to'lovlarni bajarish va (yoki) kreditorlarning pul majburiyatlari bo'yicha talablarini to'liq hajmda qondirishga qodir emasligini tushunish lozim.

Biroq nochorlik bu - korxonaning belgilangan vaqt mahalida qayd qilingan, lekin moliyaviy vaziyatning yomonlashuvida bankrot-lik bilan yakun topishi mumkin bo'lgan moliyaviy holatidi r.

2. Bankrotlik deganda xo'jalik sudi tomonidan e'tirof etilgan yoki qarzdor tomonidan e'lon qilingan, qarzdorning mavjud aktivlari doirasida kreditorlarning talablarini muvofiq qondirish maqsadida qarzdorga nisbatan konkursli ishlab chiqarishning qo'llanishiga olib keladigan, kreditorlarning pul majburiyatlari bo'yicha talablarini to'liq hajmda qondirish va (yoki) majburiy to'lovlarni to'lash bo'yicha vazifalarni bajarishga qodir emasligini tushunish lozim.

Bankrotlik - korxonaning shunday holatiki, bunda korxonaning faoliyat yuritishi imkonsiz va maqsadga muvofiq bo'lmay qoladi va kreditorlarning talablarini muvofiq qondirish maqsadida korxonani tugatish va uning mulkini sotish amalga oshiriladi.

Shunday qilib, nochorlik toifasi bankrotlik toifasidan kengroq bo'lib, vaziyatning keyingi rivoji variantlaridan biri sifatida uni o'z ichiga oladi. Bunda nochorlik xo'jalik yurituvchi subyektning bankrot bo'lishi bilan yakun topishi shart emas, o'z navbatida, ban -krotlik faqat korxona nochorlikka uchragan holatdagina ro'y berishi

mumkin. Korxona o'z nochorligini bankrotlik jaryonisiz bartaraf qilishi va normal ishlab chiqarish faoliyatini boshlashi mumkin.

1.3. Sanoat korxonalari iqtisodiy holatini ta'riflashga

uslubiy yondashuvlar

Bugungi kunda korxona rivojlanishida noqulay tendensiyalarni topish, nochorlik holatini o'z vaqtida aniqlash va korxona inqiroz holatiga yo'l qo'ymaslik eng katta ahamiyat kasb etadi.

Shu bilan bir paytda ta'kidlash joizki, faoliyat yuritayotgan korxonalar nochorligini aniqlash muammosi iqtisodiy adabiyotlarda yetarli darajada tadqiq etilmagan. Tajribaga asoslangan ko'plab asar-larda innovatsion faoliyat muammolari, boshqaruv hisobini tashkil qilish, bankrotlikni bashorat qilish muammolarini esdan chiqargan holda to'lovga qobiliyatlilik qayd qilingan holati tadqiq etilmoqda. Nazariy ishlar esa inqirozli korxonalarni iqtisodiy tahlil qilish butun tizimida inqirozga qarshi diagnostikaning o'rini va rolini aniqlash hamda uning funksiyalarini belgilashga asoslanadi. Bunda ushbu asarlarda inqirozli korxonada tizimli tahlilni amalga oshirishga imkon beradigan uslubiyat va tavsiyalar yo'qligini qayd qilish lozim.

Bizning nuqtai nazarimizdan, korxonaning iqtisodiy nochorligi oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda ikkita asosiy faoliyat yo'nalishini ajratib ko'rsatish zarur.

Bir tomondan, asosiy ishlab chiqarish omillarining (kapital, ishchi kuchi, moddiy resurslar, tadbirkorlik) faoliyat yuritish holatini o'lchash katta ahamiyatga ega.

Boshqa tomondan, korxonaning faoliyat ko'rsatkichlari (tijorat faoliyati, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish usuli, iqtisodiy xavfsizlik, boshqaruv-hisob faoliyati, shuningdek, bashorat qilish, rejalashtirish, tashkil qilish, muvofiqlashtirish va nazorat) o'lchanishi lozim.

Shunday qilib, bizning nuqtai nazarimizdan, korxonada diag-nostika ishlari to'liqligini ta'minlash uchun quyidagi funksiyalarni bajarish lozim:

- korxonaning tizim sifatida turli holatlari va faoliyat yuritish sharoitlarini o'rganish;

- tizim elementlari va ular o'rtasidagi aloqalarni o'rganish;

- korxonaning kelajakda ro'y berishi mumkin bo'lgan holatla-rini bashorat qilish;

- korxonaning iqtisodiy nochorlik holati va buni yuzaga keltiruvchi sabablarni diagnostika qilish usullarini ishlab chiqish.

Nochorlikni diagnostika qilish amaliyotida bankrotlikni oldindan aytib berishga ikkita asosiy uslubiy yondashuv mavjud (1.6-rasm):

- miqdoriy yondashuv - moliyaviy ma'lumotlarga asoslanadi va belgilangan koeffitsiyentlar (Altman Z-koeffitsiyenti, Taffler koeffitsiyenti, Biver koeffitsiyenti, R-schet modeli va b.) bilan ishlashni o'z ichiga oladi, shuningdek, korxona narxi, to'lov qobili -yatini tiklash koeffitsiyenti, sotilishi qiyin bo'lgan aktivlarni moliya -lashtirish koeffitsiyenti kabi bankrotlik ehtimoli ko'rsatkichlarini baholashda foydalaniladi;

- sifat yondashuvi - bankrot bo'lgan korxonalar bo'yicha ma'lumotlardan kelib chiqadi va ularni tadqiq etilayotgan kompa-niyaning mos keluvchi ma'lumotlari (Argenti A-scheti, Skoun usuli) bilan solishtiradi.

Bankrotlikni bashorat qilishning bunday usullari paydo bo'lishi shu bilan izohlanadiki, to'lov qobiliyatiga ega bo'lmagan korxona -ning moliyaviy holatini baholashda ayrim baholash ko'rsatkichlari me'yoriy qiymatlardan katta, boshqalari esa, aksincha, juda kichik bo'lgan vaziyat yuzaga keladi.

Amaldagi "Korxonalar moliyaviy-iqtisodiy holati tahlili va monitoringi o'tkazish uchun mezonlarni aniqlash tartibi haqida gi Qoidalar"ga muvofiq, O'zbekistonda korxonalar iqtisodiy holatini baholash uchun quyiidagi ko'rsatkichlar foydalaniladi:

- to'lov qobiliyati yoki qoplash koeffitsiyenti - Tqk;

- o'z aylanma mablag'lari bilan ta'minlanganlik koeffitsiyenti -

O'ak;

- aktivlar va xarajatlarning rentabelligi koeffitsiyentlari - Ark, Xrk

Korxonaning to'lovga qobiliyatsizligi haqida yakuniy qaror qabul

qilish uchun qo'shimcha ko'rsatkichlar ham qo'llanishi mumkin:

Siíat vondasliuvi

Boshqamv inqiiozi tahlili

(Argenti-xiic оби)

Sun' iy Intellekt usulidan foydalanib sifat tavsiflariiii baholash tizimi (Lukasevich I.Y.)

Miqdoriy yondashuv

An'anaviy uslubivatlar Integral tahlil Muqobil yondashuvlar

i

Gorizontal vertikal, koeffitsiyent talilili -tendensiyalarni o'rganiïh va kelajakda ulami ekstrapolyatsiya qilish

Cheklangan doiradagi ko'rsatkichlar tahlili (Korxonalar moliyaviy holatini baholash va qoniqarsiz balans tuzilmasini aniqlash)

Reyting nslubiyatlari

Skormg

tahlili

asosida

baholash

tahlili (D.

Dyuran,

U. В ¡ver)

Bank kredit reytmglari. Umumiy reyting modellan. Tarmoq bo'yicha rangga ajratiïh

Kredit layoqatiiii

kompleksli

baholash

(D.A.Yendovitskiy va I.V.

Korxonalami risk darajasi bo'yicha. tasmtlasli= ¿Donsova L.V. va Nikiforova N. АЛ

Bankrotlik tahdidan yaqinlik yoki uzoqlikm aniqlash (Sheremet D.A.)

Klassik regressli diskriiniuant ш od ella г

E. Altman. Lis: Taffler Tishou, Spring eyt: J. Depalvan: Fulnier: R. Sayfiillm va G. Kadikav, Zaytseva, Savitskaya va b.

Integral uslubivatlar

Moliyaviy sezuvchanlik integral k-t (Yendovitskiy DA,

Sherbakov M.)

Modifikatsiya-langan trend ко'rsatkichlar asosida in-tegral indeks

(Semenov S.K.)

Moliyaviy holat dinamikasi integral ko'rsatkicki (Yurzniova I.L.)

Ко'rsatkichlar bashorat qiymati asosida koeffitsiyent usuli (Karapetyan A.L.)

To'lav layoqatini tiklash va diaenostika qarz Indikativ ko'rsatkichlari (Goncharov A.I.)

Naxojdeniye kriticlieskix tochek perexoda at mtensivnogo к ekstensivnomu puti (Lyubushkin N.P= Bezborodava T.I.)

Intens ívlik kvadratlari usuli (Viborova YE.N.)_

L chburchaklar usuli (Viborova YE.N.)

Toq ko'pliklar tahlili

1.6-rasm. Bankrotlikni diagnostika qilish usidlari tasnifl

- o'z va qisqa muddatli qarz mablag'lari nisbati koeffitsiyenti -

O'qk;

- ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti - Qfk;

- asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti - Avek;

Bunda iqtisodiy tahlil qilinishi lozim bo'lgan korxonalarni tanlash uchun asosiy ko'rsatkichlar quyidagilar hisoblanadi:

- ularni to'lash muddati boshlangan kundan uch oydan ortiq majburiy to'lovlar va pul majburiyatlari bo'yicha muddati o'tkazib yuborilgan kreditorlik qarzlari mavjudligi;

- korxonaning to'lov qobiliyatiga ega emasligi, ya'ni korxo-naning qisqa muddatli majburiyatlarni joriy aktivlar bilan qoplashga qodir emasligi;

- rentabellikning pastligi yoki zarar ko'rish.

Shunday qilib, korxonalar iqtisodiy nochorligini diagnostika qilish mahalliy amaliyotida faqat moliyaviy ko'rsatkichlar foydala-nilmoqda, bunda korxona bankrotligi ehtimolini baholashning ma'lum bo'lgan uslubiyatlaridan birontasi foydalanilmayapti. Bun -dan tashqari, barcha koeffitsiyentlarning me'yoriy qiymati barcha korxonalar uchun bir xil, demak, iqtisodiy subyektlarning tarmoq xususiyatlari hisobga olinmagan.

Korxonalar bankrotlik ehtimolini baholash jahon amaliyotida ko'proq AQSH va Buyuk Britaniya korxonalari uchun ishlab chiqil-gan Altman, Lis, Laffler, Tishouning diskriminant omilli modellari, rossiyalik korxonalar uchun mo'ljallangan va O.P.Zayseva, R.S.Say-fullin va G.G.Kadikov tomonidan ishlab chiqilgan modellar, G.V.Savitskaya taklif etgan reyting modeli foydalaniladi22.

Bankrotlikni bashorat qilishning ikki omilli, besh omilli va yetti omilli bashorat modellari (Z-hisob) eng ko'p tarqalgan. Balans tuzil-masi tahlili asosida aktivlar va majburiyatlarni baholash omillarini o'z ichiga oladigan Z-hisob qiymatiga qarab, bankrotlik ehtimoli bashorat qilinadi.

Z- hisob quyidagicha hisoblab chiqiladi:

Z hisob = 1,2 Ki + 1,4 K2 + 3,3 K3 + 0,6 K4 + K5; (1.3.1.)

22 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности: Учебное пособие. - М.: Инфра-М. 2007. 288 с Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С, Негашев Е.В. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРА-М, 2000. 208 с. Зайцева О.П. Антикризисный менеджмент в российской фирме //' Аваль. (Сибирская финансовая школа). -2005. -№ М- -12.

32

bu yerda:

Ki - korxona aktivlarida aylanma kapital ulushi;

K2 - korxona aktivlarida taqsimlanmagan kapital ulushi (aktivlar rentabelligi);

K3 - sotuvdan olingan foydaning korxona aktivlariga nisbati;

K4 - oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor qiymatining korxona passivlariga nisbati;

K5 - sotuv hajmining aktivlarga nisbati.

Altman modeli bo'yicha ko'p sonli hisob-kitoblar natijalari shuni ko'rsatadiki, Z umumlashtiruvchi ko'rsatkichi [-14, +22] doirasida qiymatga ega bo'lishi mumkin, bunda Z > 2,99 bo'lgan korxonalar moliyaviy barqaror korxonalar qatoriga kiradi, Z < 1,81 bo'lgan korxonalar esa shubhasiz nochor sanaladi, [1,81 -2,99] oralig'i esa noaniqlik hududini tashkil qiladi.

Z-koeffitsiyent umumiy bir jiddiy kamchilikka ega - mohiya-tiga ko'ra undan o'z aksiyalarini birjalarda kotirovka qiladigan yirik kompaniyalarga nisbatangina foydalanish mumkin. Aynan bunday kompaniyalar uchun o'z kapitalining obyektiv bozor bahosini olish mumkin. Shu sababli 1983-yil Z.Altman aksiyalari birjada kotirovka qilinmaydigan kompaniyalar uchun o'z formulasining modifikatsiya-langan variantini oldi:

K - 8,38 X1 + X2 + 0,054 X3 + 0,63 X4 (1.3.2.)

(bu yerda X4 - aksiyalarning bozor emas, balki balans qiymati).

O'tish davri iqtisodiyotiga ega bo'lgan mamlakatlar amaliyotida Altmanning Z-schetidan bashorat qilishning kompyuter modellarida bankrotlik ehtimoli va to'lovga qobiliyatsizlik diagnostikasini baho -lashda foydalanish uchun ko'p sonli harakatlar qilib ko'rilgan. Korxona faoliyat yuritishiga ta'sir ko'rsatuvchi tashqi omillardagi farqlar (fond bozorining rivojlanish darajasi, va asosan, qimmatli qog'ozlar ikkilamchi bozorining sust rivojlanganligi, soliq qonunchiligi, bux-galteriya hisobining me'yoriy ta'minoti), demak, modelda foydalani-ladigan iqtisodiy ko'rsatkichlar ehtimoliy baholarni buzib ko'rsatadi.

Shunday qilib, bankrotlikni bashorat qilishning ishlab chiqilgan modellari rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitlarida firmalar xulq-

atvorini o'rganish asosida tuzilgan, bu esa o'tish davri iqtisodiyotida korxonalar rivojlanish sharoitlariga mos kelmaydi degan xulosa chiqarish mumkin. Masalan, ikki omilli model E.Altman tomonidan AQShning 19 ta korxonasi moliyaviy holatini tahlil qilish asosida ishlab chiqilgan, bankrotlikning besh omilli modeli esa E.Altman tomonidan 66 ta firma ma'lumotlarini o'rganish asosida tuzilgan bo'lib, bu korxonalarning yarmi 1946-1965-yillarda bankrot bo'lgan edi, bu 40-60-yillar uchun dolzarb bo'lgan jarayonlarni hozirgi kun voqeligiga tatbiq etish (ekstrapolyatsiya) xatoliklariga ega. Modellar-ning bashorat qiluvchi roli statik tahlildan dinamik tahlilga o'tishda, ya'ni Z-koeffitsiyentlarning PAS-koeffitsiyentlarga o'zgarishida kuchayadi. PAS-koeffitsiyent (Perfomans Analysys Score) - kom-paniya faoliyatini vaqt bo'yicha kuzatib borishga imkon beradigan koeffitsiyent. PAS-koeffitsiyent kritik darajadan yuqori ham, past ham o'rganib, kompaniyaning tanazzulga yuz tutish va tiklanish fursatlarini osonlik bilan aniqlash mumkin. 50 ga teng bo'lgan PAS-koeffitsiyent (1 dan 100 gacha foizda o'lchanadi) kompaniya faoliyati qoniqarli baholanishini ko'rsatadi, 10 ga teng bo'lgan PAS-koeffitsiyent esa kompaniyalarning atigi 10%i eng yomon holatda ekanligidan dalolat beradi.

Shunday qilib, agar Z-koeffitsiyent kompaniya riskli holatda ekanligidan dalolat bersa, PAS-koeffitsiyent istiqbolda ro'y berishi mumkin bo'lgan inqirozli vaziyatning davriy tavsifini aks ettiradi.

Bankrotlikni bashorat qilishning muqobil usuli hisoblangan subyektiv tahlil ishlab chiqilgan standartlar asosida korxona risklariga ekspertlar bahosi berilishini ko'zda tutadi. Bu "A" ball boholi usul yoki A-hisob usuli deb ataladi. Biroq, mazkur usulning kamchiligi baholarning subyektivligi hisoblanadi.

Yuqorida sanab o'tilgan usullarni mahalliy sharoitlarda qo'llash maqsadga muvofiqligi borasida taqqoslashda bankrotlikni bashorat qilish uchun ushbu usullardan foydalanishda vujudga keladigan odatiy muammolarni ajratib ko'rsatish mumkin:

- koeffitsiyentlar vazn salmog'ini hisob-kitob qilish bazasi haqida axborot yo'qligi;

- natijalar modelini hisob-kitob qilishda olinadigan baholash mezonlarini hisob-kitob qilish bazasi haqida axborot yo'qligi;

- bankrotlik statistikasi yo'qligi;

- axborot olishning qiyinlik va uning ishonchlilik muammosi.

Bankrotlik ehtimolini diagnostika qilishning zamonaviy tizim-

lari ustunligi bankrotlik alomatlarini aniqlashga kompleksli yonda-shuv hisoblanadi, biroq bunda jiddiy kamchiliklar mavjud - ko'p mezonli vazifa sharoitlarida qaror qabul qilishning murakkablik dara-jasi yuqoriligi, hisoblab chiqilgan ko'rsatkichlar axborot xarakteri, taklif etilayotgan ko'rsatkichlar turli yo'nalishda ekanligi kuzatiladi.

Korxonalar iqtisodiy holatini baholash va bankrotlik ehtimolini bashorat qilishning mavjud uslubiyatlarini tahlil qilib shunday xulosa chiqarish mumkinki, O'zbekiston hozirgi iqtisodiyotining iqtisodiy sharoitlariga javob beradigan, uning o'ziga xosliklarini hisobga oladigan modellar hozircha mavjud emas.

Shu bilan bir paytda, o'ylaymizki, Altman modeli ma'lum bir modifikatsiya bilan mahalliy korxonalar iqtisodiy nochorligi samarali ishchi vositasiga aylanishi mumkin. Mahalliy korxonalar bankrotlik ehtimolini bashorat qilish uchun Altman modelini qo'llas h imkoniyatini tahlil qilishda M.A.Fedotovaning23 fikriga qo'shilish mumkin bo'lib, u mahalliy sharoitlarga moslashtirgan holda vazn koeffitsiyentlariga tuzatishlar kiritish lozim deb hisoblaydi.

Uslubiy negiz sifatida asosiy tarkibiy qismlar usuli tanlab olinishi mumkin. Bunda ko'rsatkichlar sifatida nafaqat Altman taklif etgan ko'rsatkichlar, balki hisob-kitoblar aniqligini oshirish maqsadida boshqa ko'rsatkichlardan ham foydalanish mumkin.

Korxona moliyaviy holatini baholash bo'yicha rasmiy uslubiy qoidalarda muhim bir jihat - chiqarilayotgan mahsulotning bozorda jalb etuvchanligi va raqobatbardoshlikni baholash hisobga olinmaydi. Shu sababli uning yordamida tahlil o'tkazish hamda tashkilotning to'lovga qobiliyatsizligi va bankrotlik jarayoni qo'zg'atish zarurati bo'yicha uzil-kesil javob berish mumkin bo'lgan mezoniy baho shakllantirish imkonini beradigan yondashuv zarur bo'ladi.

23 Федотова М.А. Как оценить финансовую устойчивость предприятия // Финансы. 2005. - № 6. С. 13 16

35

Bizning nuqtai nazarimizdan, sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tahlil qilish va aniqlashga kompleksli yondashuv zarur. Korxonani kompleksli diagnostika qilishning ishlab chiqilgan uslubiyati ikki bosqichdan iborat:

1-bosqich - bankrotlik yoki likvidatsiya jarayonini qo'llash zarur bo'lgan bankrot-korxonalar yaqqol to'lovga qobiliyatsizligini aniqlashga yo'naltirilgan korxona to'lov qobiliyati tahlili.

2-bosqich - quyitizimlarni tahlil qilish asosida korxona holatini diagnostika qilish.

II BOB. "AGREGAT ZAVODI" AKSIYADORLIK JAMIYATINING IQTISODIY FAOLIYATINING TAHLILI VA UNI ZAMONAVIY SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH IMKONIYATLARINI BAHOLASH

2.1. O'zbekiston Respublikasida mashinaso/lik sanoati va unda "Agrégat zavodi" Aksiyadorlik jamiyatining tutgan o'rni

O'zbekiston hozirgi davrda iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarida texnik va texnologik yutuqlar asosida mamlakat raqobatbardoshligi darajasini oshirish siyosatini faol yuritmoqda. Ushbu jarayonda mashinasozlikka katta ahamiyat berilmoqda, zero ushbu sohaning rivojlanishi mamlakat sanoat taraqqiyotining ramzi hisoblanadi.

Mashinasozlik tarmoqlari orasida mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq O'zbekistonda avtomobilsozlik faol rivojlanmoqda. Hozirgi paytda O'zbekiston Respublikasi - O'rta Osiyodagi eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchisi va MDH mamlakatlari o'rtasida ikkinchi o'rinni egallaydi, mahalliylashtirish ulushi avtomobillarda yuqori (45-55%) bo'lib, yuk avtomobillari va avtobuslarda 15-30% ni tashkil etadi.

«O'zavtosanoat» AJ davlat kompaniyasi orqali turli segment-larda bir qator jahon brendlari mahalliylashtirilgan: yengil avtomobil-lar va LCV (General Motors), yuk mashinalari (MAN, ISUZU) va avtobuslar (ISUZU). Ammo qariyib barcha qo'shma korxonalarda aksiyalarning nazorat paketi O'zavtosanoat orqali davlat nazorati ostida qolmoqda - GM Uzbekistanda 75% - MAN QK da 51%, ISUZU QK da 84% va PSA QK da 50%.24

Bugungi kunda ichki bozorda yengil avtomobillarga bo'lgan talab 60-70 % ga, yuk avtomobillariga - 50% ga qondirilmoqda. Hozirgi paytda mamlakat hukumati tomonidan raqobatni va sohadagi ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun avtomobilsozlik sohasiga

24 Invest.gov.uz O'zbekiston Respublikasi investisiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi Xorijiy investisiyalarni jalb etish agentligi

mustaqil ishtirokchi sifatida to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya-larni jalb qilish bo'yicha faol ishlar olib borilmoqda.

Hozirgi kunda ushbu tarmoqda 23 ta qo'shma korxona faoliyat yuritmoqda, ularda avtomobil va avtobuslar, yuk mashinalari, avtomobillar uchun butlovchi qismlar va uzellar, shuningdek, xalq iste'moli mollari ishlab chiqariladi.

Quyidagi kompaniyalar avtomobil ishlab chiqarish sohasida ishlaydi:

- "General Motors" kompaniyasi bilan hamkorlikda yengil avtomobillar ishlab chiqarish bo'yicha tuzilgan "GM-Uzbekistan" aksiyadorlik j amiyati,

- "O'zavtosanoat" AJ, Yaponiyaning "ISUZU" va "ITOCHU" kompaniyalari muassisligida o'rta sinfdagi avtobuslar va yuk mashinalari ishlab chiqaradigan «Samarqand Avtomobil Zavodi» MCHJ QK.

- "O'zavtosanoat" AJ va Peugeot Citroen Automobiles o'rtasi-da qo'shma korxona tuzish to'g'risida bitim imzolangan bo'lib, unga muvofiq, shaharda yengil tijorat avtomobillari ishlab chiqarish bo'yicha yangi zavod qurilmoqda. Loyihada Peugeot Boxer va Peugeot Expert avtomobillarining turli konfiguratsiyalarini ishlab chiqarish ko'zda tutilgan.

Osma va tirkama texnikalarini ishlab chiqaradigan "UzAuto TRAILER" MCHJ xorij korxonasi tashkil etildi, shuningdek, Rossiya kompaniyasi bilan birga Kamaz yuk mashinalarini yig'ish ishlari amalga oshirilmoqda. Avto qismlarini ishlab chiqarish sohasida "UZAUTO MOTORS" Aksiyadorlik jamiyatining qariyb 40 ga yaqin korxonalari faoliyat yuritmoqda. Ularning aksariya-ti Korea Delfi, Erae, Sungwoo Hitech, Austem, AMS, KM&I singari dunyodagi yetakchi avto qismlar ishlab chiqaruvchilar bilan birga tuzilgan qo'shma korxonalardir. Bundan tashqari, avto qismlar yetkazib berilishi 160 dan ortiq kichik va o'rta darajali ta'minotchilar orqali amalga oshiriladi.

Xususan, "General Motors" va "UZAUTO MOTORS" kompaniyasi bilan 1,2 va 1,5 litr hajmli dvigatellarni ishlab chiqarish bo'yicha "Uzauto Motors Powertrain" tashkil etilgan. Zavod

"General Motors" global tarmog'idagi yagona korxona hisoblanadi. Alyumin buyumlar quyish, tarkibiy qismlarni mexanik qayta ishlash, tarkibiy qismlarni yig'ishning barcha jarayoni va sinovdan o'tkazish bitta zavodning o'zida amalga oshiriladi.

"O'zavtosanoat" AJ ishlab chiqarish faoliyati bilan birga xodim-lar malakasini oshirishga ham katta e'tibor qaratmoqda. Kompaniya Toshkentdagi Turin politexnika universiteti, universitet qoshidagi akademik litsey, Andijon va Samarqanddagi mashinasozlik kollejlari singari ta'lim muassasalarining asoschisi hisoblanadi.

"O'zavtosanoat" AJ ning avtomobil qismlarini xorijiy avtomobil ishlab chiqaruvchilar konveyeriga yetkazib berishi ularning mahal-liylashtirishda yuksak salohiyatga egaligining yaqqol dalilidir. "O'zavtosanoat" AJ dunyoning 5 ta kontingentidagi avtokonveyer-larga bir necha turdagi avtomobil qismlarini yetkazib beradi. Korxona xodimlari mahsulotni ishlab chiqish, o'zlashtirish, ishlab chiqarish va yetkazib berish bo'yicha yetarli malakaga ega. Ishlab chiqarish va sifatni boshqarishga dunyo standartlarining joriy etilishi, qator xalqa-ro sertifikatlarga ega bo'lish, shuningdek, korxonalarning zarur labo-ratoriya tekshiruv uskunalari bilan jihozlanishi jahon standartiga mos mahsulot ishlab chiqarish imkonini bermoqda. "O'zavtosanoat" AJga GMS, 5S, Kaizen singari tizimlar joriy etilgan. Tarmoqda mavjud mahalliylashtirish darajasidan kelib chiqqan holda, mahalliylashtirish bo'yicha qator istiqbolli loyihalar bor:

- shtamp-payvand detallar

- plastik detallar

- chuyan detali

- tormoz disklari va barabanlari mexanikasi

- audiotizim

- yengil avtomobillar uchun plastik bakchalar

- rul g'ildiragi

- yengil avtomobillar uchun podveska prujinalari

- yengil avtomobillar uchun amortizatorlar

- o't oldirish svechalari

- rezinli zichlagichlar uchun ekstruziya

- yengil avtomobillar uchun pereklyuchatellar

- orqa manzara oynasi

- rolikli qoliplar

- plastik pedallar

- yengil avtomobillar uchun elektr motorchalar

- uzatmalarni o'zgartirish dastlaklari

- oynatozalagichlar va oynatozalagich mexanizmlari

- yengil avtomobillar uchun xavfsizlik kamarlari

- yengil avtomobillar o'qlari

- rulli kolonka

- rulli mexanizm

- tormoz tizimi detallari

- tormoz kolodkalari

- konnektorlar va konnektorlar uchun 522 nomdagi qopqoqlar

- shlanglar, trubkalar

O'zbek mashinasozlik mahsulotining taqqoslama past tannarxi:

- O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi-ning alohida qarorlari bo'yicha soliq imtiyozlari va davlat ko'magiga doir chora-tadbirlar paketi; (21.02.2008-y PQ-800; 04.04.2012-y PQ-1736 va b.sh.)

- O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 01.06.2017-yildagi №PQ-3028 sonli "2017-2021-yillarda avtomobil sanoatini jadal rivojlantirish va boshqaruvini yanada takomillashtirish to'g'risida" gi qarori

- MDH davlatlari o'rtasidagi erkin savdo zonasi to'g'risidagi kelishuv;

- Xom ashyo bazasining mavjudligi (mis, qo'rg'oshin, metall prokati, ruh, polipropilen, polietilen, kauchuk va boshqalar);

- Sifatni nazorat qilishning ko'p bosqichli tizimi

- Qulay va malakali ishchi kuchi (Toshkentdagi Turin politexnika universiteti, Turin Akademik litseyi, Samarqand shahri va Andijon viloyatidagi Politexnika kolleji);

- Energiya resurslarining arzonligi;

- Zarur infratuzilmaga ega bo'lgan zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari;

- Logistikada maqbul xarajatlar bo'yicha respublikamizning sanoat sohasi rivojlanishida yetakchilik qilib kelmoqda.

2.1.-jadval

Ishlab chiqarish xarajatlarini taqqoslash25

Energiya O'zbekiston Rossiya Yaponiya Rossiya/

resurslariga O'zbekiston

narxlar farqi

(AQSH

dollari)

Elektr 0,03 dollar 0,06 0,28 2 barabar

energiyasi dollar dollar

(1 kV)

Gaz 37,2 dollar 86,7 120 2,3 baravar

(1 kv.m.) dollar dollar

Xodimning 1,88 dollar 4,3 15,0 2,3 baravar

o'rtacha dollar dollar

soatbay ish haqi

O'zbekiston Respublikasi uchun qishloq xo'jaligi texnikalarini ishlab chiqarish muhim strategik tarmoqlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligi texnikasi parki 150 486 dona, jumladan, 57 822 dona traktor, 58 019 dona osma texnika, 3 608 dona g'alla o'radigan kombayn, 1 224 dona paxta terish mashinasi, 1 738 dona xashak o'radigan texnika, 28 075 dona boshqa qishloq xo'jaligi texnikalarini o'z ichiga oladi. Yuqorida sanab o'tilgan mavjud qishloq xo'jaligi texnikalaridan 82 921 donasi 11 yil va undan ortiq muddat ishlatilgani bois eski texnikalar hisoblanadi, jumladan, 30 412 dona traktorlar, 28 071 dona osma texnikalar, 1 131 dona g'alla o'radigan kombaynlar, 175 dona paxta terish

mashinalari, 919 dona xashak o'rish texnikalari, 19 894 dona yerga ishlov berish texnikalar, 1 445 dona turli xil o'g'it berish va o'sim-liklarni himoya qilish texnikalari, 2 473 dona qishloq xo'jaligidagi turli texnikalar bo'lib, agrotexnika ishlari bajariladigan qizg'in mavsumda texnika yetishmovchiligini paydo qilyapti. Qishloq xo'ja-ligi parki tahlillaridan kelib chiqib, qishloq xo 'jaligi ishlab chiqa-ruvchilari qo'shimcha 100 670 dona texnikaga muhtoj. Ulardan 26 139 donasi traktorlar, 34 605 donasi osma va tirkama texnikalar, 1 149 donasi g'alla o'radigan kombaynlar, 3 080 donasi paxta terish mashinalari, 9 951 donasi xashak o'rish texnikalari, 22 278 donasi yerga ishlov berish texnikalari, 2 968 donasi turli xil o'g'it berish va o'simliklarni himoya qilish texnikalari va 5002 donasi boshqa texnikalardir.26

Ayni paytda mavjud texnikaning 55,1% ma'naviy va jismo-nan eskirgan bo'lib, ular tezkor suratda yangilanashi zarur. Chunki bu ishlov berilayotgan yerlar samaradorligini oshirish, qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligini ko'paytirish va albatta, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti hajmini oshirishda o'z aksini topadi.

O'zbekiston Respublikasida turli xil quvvatdagi traktorlar, g'alla va xashak o'rish kombaynlari, osma, tirkama, yo'l-qurilish va maxsus texnikalar ishlab chiqaradigan "Qishloq xo'jaligi texn ikasi заводи» AJ, "Texnolog" AJ, «Agregat заводи» AJ, "Agrixim" MCHJ, "Urganchkormmash" AJ, "Uz CLAAS Agro", "O'zKeysMash" MCHJ, "O'zKeysTraktor" MCHJ, "DD-Agrotexmash" MCHJ, "Kuhn" MCHJ, "UzAgrotex Sanoat Invest" MCHJ, "Lemken-Chirchik" MCHJ va "Amkodor-Agrotexmash" MCHJ singari milliy va jahon brendlarining ishlab chiqarish quvvatlari tashkil etilgan.

2017-yil 1-yanvardan 2022-yil 30-iyungacha "Agregat zavodi" AJ tomonidan umumiy qiymati 217,2 mlrd. so'mga teng bo'lgan 9700 donadan ortiq tirkama texnika ishlab chiqarilgan va realizatsiya qilingan. Ayni paytda, qishloq xo'jaligi texnikalarini ishlab chiqarish

va sotish sur'atining oshib borishi ushbu texnikaga talab borligidan dalolat beradi.

Tarmoqning investitsiyaviy jozibadorligi Birinchidan, bu tarmoqda ichki talab juda yuqori. O'zbekistonda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi bo'yicha YAIM ning 20% dan oshadi, qariyb 30% aholi sohada mehnat qiladi va bu tarmoq iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan asosiy tarmoqlardan biri hisoblanadi. O'zbekistonda paxta, moyli o'simliklar (kungaboqar, raps, saflor) singari texnik ekinlar, meva-sabzavotlar, poliz ekinlari, sitrus mevalarining ayrim turlari, yem-xashak ekinlaridan iborat keng turdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiriladi. Ushbu ekinlarning har biri universal va maxsus texnikani talab etadi.

Ikkinchidan, qishloq xo'jaligi mashinasozligi mahsulotlariga bo'lgan tashqi talab kamida, Markaziy Osiyodagi qo'shni davlatlar hamda qishloq xo'jaligi yetarli darajada rivojlanmagani bois, o'z qishloq xo'jaligi mashinasozligiga ega bo'lmagan Afg'oniston kabi mamlakatlar hisobidan ta'minlanishi mumkin.

Uchinchidan, O'zbekistonda qishloq xo'jaligi mashinasozligi uni yanada rivojlantirish uchun muayyan konstruktorlik bazasi, ilmiy-texnikaviy salohiyatga ega.

To'rtinchidan, qishloq xo'jaligi texnikasini ishlatish bilan birga, uni ishlab chiqarish va yaratishga qodir bo'lgan kadrlar tayyorlash tizimi yo'lga qo'yilgan.

Ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh va samarali mashi-nasozlik tarmog'ini nisbatan tez yaratish imkonini beradigan o'zaro bog'liq tarmoqlar zanjiri shundan iborat.

Qishloq xo'jaligi mashinasozligi tarmog'ning asosiy yo'nalishlari

1) qishloq xo'jaligi texnikasiga bo'lgan talabni qo'llab-quvatlash, qishloq xo'jaligi texnikasi parkini yangilashga qaratilgan qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish:

- qishloq xo 'j aligi mashinasozligi korxonalari uchun mahalliy-lashtirish darajasini yiliga kamida 5% ga oshirish sharti bilan mavjud imtiyozlarni saqlab qolish;

- qishloq xo'jaligi texnikasini ishlab chiqarish sanasidan bosh -lab 7 yildan so'ng utilizatsiya qilish, uni takroran (ikkinchi marta) sotish bo'yicha ilg'or shkalani yuritishga qaratilgan me'yoriy-huqu-qiy hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish, shuningdek, to'plangan mablag'larni aylanma kapitalni to'ldirishni moliyalashtirish uchun yo'naltirish, qishloq xo'jaligi mashinasozligi korxonalarining investitsiyaviy dasturlarini amalga oshirish va ixtisoslashgan moliya-viy tashkilotlar orqali tayyor mahsulot sotilishini moliyalashtirish;

- tayyor mahsulotni import qilishda ekologik me'yorlarni joriy

etish;

- eksport savdolarini xorijiy mamlakatlardagi shaxsiy lizing kompaniyalari tarmog'i orqali moliyalashtirish imkonini beruvchi me'yoriy-huquqiy bazani yaratish;

2) qishloq xo'jaligi mashinasozligi tarmog'ini yanada rivojlantirish, uning investitsiyaviy va tijoriy jozibadorligini oshirish maqsadida shaxsiy va xorijiy kapital ishtirokida qishloq xo'jaligi texnikalari bo'yicha sanoat texnoparkini tashkil etish orqali qulay sharoitlar yaratish;

3) servis xizmatlari va dilerlik shoxobchalarini yanada rivojlantirish;

4) butlovchi qismlar, xomashyo va materiallarni markazlashgan xarid qilish tizimiga bosqichma-bosqich o'tish;

5) uskunalar parkini yangilash, xom ashyo va materiallar harajatlari me'yorini ko'rib chiqish, energiyani tejaydigan yangi texnologiyalarni joriy etish hisobiga tannarxni kamaytirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar qabul qilish;

6) xaridorlarga lizing asosida imtiyozli foiz stavkalarini taqdim etish orqali ishlab chiqarish va mahsulotni sotish hajmini oshirish;

7) tarmoqda mehnat qilayotgan xodimlar malakasini oshirish;

8) ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini rivojlantirish va yangi turdagi energiyani tejaydigan texnikalarni ishlab chiqarish-ga joriy etish.

Yangi mahsulot turlarini o'zlashtirish va ishlab chiqarilayotgan texnikalarni takomillashtirish

Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari qishloq xo'jaligi mashinasozligi korxonalariga yangi texnikalarni o'zlashtirishga yordam beradi.

Ilmiy-tadqiqot ishlari quyidagilarga yo'naltiriladi:

- mashina shleyfini ishlab chiqish yerga ishlov berish, ekin ekish va hosil yig'ish, uni transportirovka qilishda o'simliklarni yetishtirish bo'yicha agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish talablaridan kelib chiqqan holda, mashinalar shleyfini ishlab chiqish;

- yuqori samarali va energiyani tejaydigan texnikalarning yangi turlarini o'zlashtirish;

- bir paytning o'zida yerga ishlov berish, qishloq xo'jaligi ekinlarini ekish bo'yicha 4 ta operatsiyani amalga oshirish imkonini beradigan ko'p funksiyali texnikalarni yaratish;

- qishloq xo'jaligi texnikalari konstruksiyalarini birlashtirish;

- yuksak ergonomik ko'rsatgichlarga ega mahalliy universal-chopiq qiladigan traktor konstruksiyalarini ishlab chiqish. Ilmiy-tadqiqot ishlari uzoq vaqt va katta moliyaviy mablag'larni talab etgani bois, subsidiya ajratish ko'rinishida davlat ko'magi ko'rsa-tilishi. Ilmiy-tadqiqot ishlari agrotexnik amallar talablarini hisobga olgan holda, O'zbekiston Respublikasi iqlimi va yeriga moslashgan texnikani ishlab chiqarishga joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish, xorijiy hamkorlarga royalti va litsenziya to'lovlari singari to'lanadigan moliyaviy xarajatlardan ozod qilish imkonini beradi.

Ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mahalliylashtirishni chuqur-lashtirish uchun sarmoya

2018-2020-yillarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mahalliylashtirishni chuqurlashtirish uchun sarmoya yo'naltirish qishloq xo'jaligi texnikasining tarkibiy bazasini o'zlashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu tadbirlar konstruktorlik-texnologik markaz xodimlarining ilmiy-texnik salohiyatini yuksaltirish imkonini ham beradi.

2018-2020-yillar davomida qishloq xo'jaligi texnikalarini mahalliylashtirishni chuqurlashtirish uchun tarkibiy bazani ishlab chiqarishni o'zlashtirish taxmin qilinmoqda:

- osnastka, press-shakl va muhrlar;

- metall buyumlar va tayyorlanmalarni quyma ishlab chiqarish;

- traktor uchun va boshqa turdagi transmissiya tishli g'ildi-raklari;

- o'ziyurar qishloq xo'jaligi texnikasi kabinalari (ishlab chiqarishni kengaytirish);

- g'ildirak disklari;

- plastik va rezinli buyumlar;

- har xil turdagi metiz guruhi;

- elektr detallar.

Tayyor mahsulotni sotishni moliyalashtirish manbalari

- xaridorlarning shaxsiy mablag'lari;

- tijorat banklarining kredit mablag'lari;

- xorijiy moliya institutlarining qarz mablag'lari;

- xalqaro moliya tashkilotlarining mablag'lari;

- O'zbekiston Respublikasi moliya vazirligi huzuridagi qishloq xo'jaligiga davlat ko'magining pul mablag'lari;

- lizing kompaniyalari va turli moliya institutlarining pul mablag'lari;

- utilizatsiya to'lovlaridan yig'iladigan pul mablag'lari. Eksportni moliyalashtirish manbalari

- yaqin xorijiy mamlakatlar milliy banklari tomonidan qayta moliyalashtiriladigan mahalliy banklarning maqsadli eksport kreditlari;

- uzoq xorijiy mamlakatlarning rezidentlari bo'lgan xorijiy banklarning qarz mablag'larini jalb qilish;

- lizing kompaniyalarining pul mablag'lari;

- O'zbekiston Respublikasi moliya vazirligining qarzlari;

- utilizatsiya to'lovlaridan yig'iladigan pul mablag'lari. Aylanma kapitalni to'ldirish manbalari

- korxonalarning shaxsiy mablag'lari;

- qayta moliyalashtirishning foiz qiymati 50 % dan ortiq bo'lmagan qiymatdagi kreditlar;

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari:

- korxonalarning shaxsiy mablag'lari;

- qayta moliyalashtirishning foiz qiymati 50% dan ortiq bo'lmagan qiymatdagi kreditlar;

- shaxsiy investitsiyalar;

- to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar;

- xalqaro moliya tashkilotlarining mablag'lari;

- utilizatsiya to'lovlaridan yig'iladigan pul mablag'lari.

Strategik hamkorlar

- Kelgusida mahalliy korxonalarning rejalari ulkan bo'lib, ularning aksariyati xorijdan strategik hamkorlarni jalb qilish bilan bog'liq. Masalan, Rossiyaning «Rostselmash" kompaniyasi joriy yil yakuniga qadar o'z texnikalarini Chirchiq qishloq xo'jaligi zavodida yig'ishni yo'lga qo'yadi.

- Rossiya texnikasining O'zbekistonda ishlab chiqarilgan dastlabki partiyasi uch turdagi 20 ta xashak o'radigan o'ziyurar mashinalarni o'zi ichiga oladi. Tomonlar shuningdek, mamlakatda talab yuqori bo'lgan texnika — press-podborshchiklarni yig'ishni o'zlashtirish masalasini hal qilishga ham kirishdilar. Yiliga qariyb 200 dona ana shunday texnika ishlab chiqariladi. Umuman, O'zbekiston bozorida yiliga 300-400 donagacha bu texnikaga talab bo'lishi belgilangan.

- Loyiha Chirchiqda to'la ishga tushirilgach, Rossiyaning yuzlab qishloq xo'jaligi mashinalari ishlab chiqariladi. Yiliga xashak o'radigan kombaynlar va o'ziyurar o'roq mashinalarining 7 ta modeli ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, Rossiya tomoni respublikamizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mahalliylashtirish darajasini muntazam oshirib boradi.

- Yana bir muhim loyiha - metall quyish bo'yicha Belarus ilmiy-tadqiqotchilik va konstruktorlik-texnologik instituti va "O'zagrotexsanoatxolding" mamlakatimizda birinchi avtomatlash-gan metall quyish korxonasini tashkil qilish bo'yicha loyihani amalga oshirmoqda.

- Metall quyish chuqur mahalliylashtirishni ta'minlaydigan, qishloq xo'jaligi texnikasi tannarxini kamaytirish va qo'shimcha qiymatli mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradigan muhim komponentlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda BELNIILIT

mazkur loyihaning texnik hujjatlarini ustida ish olib bormoqda. Uni 2020-yil yakuniga qadar tugatish rejelashtirilmoqda.

- Bundan tashqari, metall quyish bo'yicha "O'zbekiston temir yo'llari" AK bilan ham hamkorlik munosabatlari rivojlanib bormoqda. Aksiyadorlik kompaniyasi 2013 yilda umumiy qiymati 150 mln. AQSH dollariga teng metall-mexanik zavodini ishshga tushirdi. Zavod nemis kompaniyalarining texnologik liniyalari bilan jihozlan-gan bo'lib, u temir yo'l transporti uchun metall mahsulotlarini ishlab chiqaradigan mintaqadagi yagona zavod hisoblanadi.

- "O'zavtosanoat" AJ O'zbekistonda butlovchi qismlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishda metall-mexanik zavodning quvvatla-ridan foydalanish maqsadida Italiya va Koreyaning qishloq xo'jaligi texnikasi ishlab chiqaradigan kompaniyalar vakillarini zavod sifati va texnologiyalarini baholash uchun taklif etdi.

2.2. "Agrégat zavodi" Aksiadorlik jamiy atining iqtisodiy ko'rsatkichlari, amaldagi holati

Milliy iqtisodiyotning qishloq xo'jaligi mashinasozlik sanoati-ning yetakchi korxonasi bo'lgan "Agregat zavodi" AJning zamona -viy holati, bugungi kunda jamiyatning traktor va qishloq xo'jaligi mashinasozligiga zarur bo'lgan traktorlarning yerga ishlov berish texnikalarini, ichki kooperatsiyasi bo'yicha tugunlar (uzellar), reduk-torlar va ularga ehtiyot qismlar ishlab chiqarish jarayonining iqtisodiy holati tahlil qilindi.

O'zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotida qishloq xo'jaligi mashinasozligi sanoati agrar va qishloq xo'jaligining texnik ehtiyoj-larini qondiruvchi tarmoq hisoblanib, agrar sektor va qishloq xo'jaligini rivojlantirish va mahsulot yetkazishida muhim texnika va texnik jihozlarni ishlab chiqarib uning rivojini ta'minlab beradi. Bundan tashqari mazkur sanoat tarmoqlarining yalpi talabini qondirish bilan bir qatorda eksport uchun ham mahsulot yetishtirib beradi. Shu bilan birga, aholi ehtiyojlar darajasining kundan-kun ortib borishi, lekin resurslarning cheklanganligi sharoitida qishloq

xo'jaligi mashinalari, traktorlari, uzellari va ularga ehtiyot qismlarini zamonaviy va yangicha asosda ta'minlash zarurati tug'iladi.

Iqtisodiy faoliyat turi bo'yicha respublika sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini o'rganish shuni ko'rsatmoqdaki, birgina 2021-yilning o'zida umumiy sanoat mahsuloti hajmining 9,3%i tog'-kon, 14,1%i oziq-ovqat, 12,4%i to'qimachilik, 6,9%i kimyo, 26,0%i metallurgiya, 10,7% mashinasozlik va qishloq xo'jaligi mashina-sozlik texnikasi, 11,7%i transport ishlab chiqarish sanoati kabi yetak-chi sanoat tarmoqlari mahsulotlariga to'g'ri keladi.

Bugungi kunda "Agrégat zavodi" AJ qishloq xo'jaligi mashina-sozligi texnikasi va uning ehtiyot qismlarini ishlab chiqarishda res-publikamizda yetakchi korxona hisoblanadi.

O'z tarixini 1955-yildan boshlagan korxonaning asosiy ishlab chiqarish mahsulotlari turlari quyidagilardan iborat: don ekish seyal-ka VM 24, don ekish seyalka "ANM 28", paxta chigitlarini ekish seyalka SCHX-4B, paxta chigitlarini ekish seyalka SCHX-4B 2 qatorli, pnevmatik seyalka PLANTER D4, pnevmatik seyalka PLANTER D4 2 qatorli, paxta purkagich OVX-600, tangalik purka-gich F600, universal paxta kultivator KXU-4V, rotorlik o't o'rish kosilka KIR-1,5, diskli borona WOD 280, mineral o'g'it sepish mos -lamasi GS2 600, mineral o'g'it sepish moslamasi RMU-0,5, lazerlik yer tekislagich DOZER 450, chuqur yumshatgich GRU-270/370, Kartoshka kavlagich KN-2, kartoshka ekish moslamasi ORD 2 qatorli, chuqur kavlagich NKYA-100, g'o'za chilpish moslamasi PChM-4, va boshqa yana 10 dan ortiq qishloq xo'jaligi mashinalari va texnikalarining agregat qismlarini ishlab chiqaradi.

2.2-jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, "Agregat zavodi" AJda tahlil qilingan yillar davomida mahsulot sotishdan tushgan sof tushum 2018-yilda 77 701 mln. so'mni tashkil etgan, 2019-yilda bu ko'rsatkich 31 295 mln.so'm, 2020-yilda 30 055 mln.so'mni tashkil etgan, 2021-yilda ko'rsatkich yanada pasayib 25 817 mln. so'mni tashkil etgan, ya'ni korxonada mahsulot sotishdan tushgan sof tushum 2021-yilda 2018-yilga nisbatan 66,8% ga kamayib ketgan, natijada 2021-yilda 2018-yilga nisbatan mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi ham 69,4% kamaygan.

2.2-jadval

"Agrégat zavodi" AJning moliya-xo'jalik faoliyati

ko' rsatkichlari27

20182021 Ko'rsatkich- 2014- 2015- 2016- 2017- 2018- 2019- 2020- 2021-lar nomi yil yil yil yil yil yil yil yil °ama yish) %

Mahsulotlar-ni sotishdan sof tushum, mln.so'm. 8 829,4 7 487,6 34 688,2 43 020 77 701 31 295 30 055 25 817 66,8

Sotilgan mahsulotlar-ning tannarxi, mln. so'm 7 367,5 5 709,3 25 347,5 35 364 63 376 24 718 25 301 18 034 71,5

Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi, mln. so'm 1 462,0 1 778,3 9 340,7 7 489 14 324 6 576 4 631 4 385 69,4

Davr xarajat-lari, jami, mln. so'm 1 982,9 2 392,4 5 321,2 4 840 8 149 6 527 5 384 6 527 19,9

Umumxo'ja-lik faoliyati-ning foydasi (zarari) (soliq to'lovi amal-ga oshirilgan-dan keyin), mln. so'm 2 081,8 -529,3 4 369,8 3 060 5 767 241 272 241 95,8

Hisobot dav-rining sof foydasi (zara-ri), mln. so'm 1 761,6 0 3 676,1 2 572 4 081 186 926 -2 676 100

Aktivlarning rentabelligi (umumxo'ja-lik faoliyati-ning foydasi-ning balans jamiga nisba-tan), % 12,4 -2,1 17,7 7,9 12,9 0,5 0,5 0,5

Aktivlarning balans qiy-mati, jami. mln. so'm 16 759,9 25 738,2 24 702,2 38 557 44 410 52 079 50 628 45 995 3,6

Debitorlik qarzlari, jami shundan: 2 377,6 3 503,2 3 810,4 2 120 22 681 2 009 6 731 14 258 59

Sof aktiv, mln. so'm 11 724,3 11 113,6 14 913,7 25 954 29 681 25 955 27 302,2 29 950,7 0,9

Davlat byud-jetiga jami to'lovlar, mln. so'm 174 0 2 229 11 236 12 017 5 536 4 822 1 286 89,3

Sho'ba kor- xonalariga investitsiyalar 1 027 1 005 777,2 777,2 777,2 777,2 777,2 913,6 17,5

2.3-jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, "Agregat zavodi" AJda tahlil qilingan yillar davomida joriy qarzlar miqdori oshgan. Byud-jetga to'lovlar bo'yicha qarz ham 2021-yilda 2019-yilga nisbatan oshgan.

Korxonada 2019-yilda 11 055 196 ming so'mlik joriy majburiyati bo'lgan bo'lsa, 2020-yilga kelib bu miqdor 13 922 393 ming so'mga yetgan. 2021-yilda esa 16 703 929 ming so'mni tashkil etgan. 2021-yilda "Agregat zavodi" AJda joriy majburiyati miqdori 2019-yilga nisbatan 5 648 760 ming so'mga oshgan. Korxonada joriy kreditorlik qarzlari miqdori 2019-yilda 6 755 196 ming so'm, 2020-yilda 10 931 542 ming so'm, 2021-yilga kelib 11 617 459 ming so'mni tashkil etgan. 2021-yilda 2019-yilga nisbatan 4 862 263 ming so'mga ko'paygan.

Korxonada byudjetga to'lovlar bo'yicha qarz miqdori ham joriy majburiyatlari orasida tahlil qilingan yillar davomida oz bo'lsada ko'paygan ko'rsatkich hisoblanadi. Bu ko'rsatkich 2019-yilda 421 858 ming so'm, 2020-yilda 913 563 ming so'mni tashkil etgan bo'lsa, 2021-yilga kelib 595 036 ming so'mga tushgan. 2021-yilda 2019-yilga nisbatan byudjetga to'lovlar bo'yicha qarz 173 178 ming so'mga oshgan lekin 2021-yilda 2020-yilga nibatan byudjetga to'lovlar bo'yicha qarz miqdori 318 527 ming so'mga kamaygan.

Korxonada maqsadli davlat jamg'armalariga to'lovlar bo'yicha qarz 2019-yilda 146 915 ming so'mni tashkil etgan bo'lsa, 2021-yilga kelib 536 722 ming so'mga yetgan. 2021-yilda ko'payish 2019-yilga nisbatan 389 807 ming so'mni tashkil qilgan.

51

2.3-jadval

"Agrégat zavodi" AJning joriy majburiyatlari holati tahlili

(ming so'm hisobida)28

2021-yil 2019- Ko'rsatkichlar nomi 2018-yil 2019-yil 2020-yil 2021-yil yilga farqi (+,-)

Joriy majburiyatlari, jami 15 261 855 11 055 196 13 922 393 16 703 929 5 648 760

shu jumladan, joriy kreditorlik qarzlari 10 911 855 6 755 196 10 931 542 11 617 459 4 862 263

Byudjetga to'lovlar bo'yicha qarz 2 099 355 421 858 913 562,63 595 036 173 178

Maqsadli davlat jam-g'armalariga to'lovlar bo'yicha qarz 960 025 146 915 482 771 536 722 389 807

Ta'sischilarga bo'lgan qarzlar 3 355 288 3 195 746 3 841 498 486 201

Mexnatga xaq to'lash bo'yicha qarz 1 031 416 1 058 178 625 048 630 632 -427 546

Qisqa muddatli bank kreditlari 3 000 000 3 000 000 1 986 000 -

Qisqa muddatli qarzlar 1 350 000 1 300 000 1 004 851 5 086 470 3 786 470

Boshqa kreditorlik qarzlar 3 123 280 15 157 645 421 65 060 49 903

Korxonaning qisqa muddatli qarzlari miqdori boshqa ko'rsat-kichlar qatori 2021-yilda 2019-yilga nisbatan 3 786 47G ming so'mga ortgan. 2019-yilda bu ko'rsatkich 1 300 00 ming so'mni tashkil etgan bo'lsa 2G2l-yilga kelib, 5 086 470 ming so'mga yetgan. Xulosa sifa-tida aytish kerakki, "Agregat zavodi" AJda moddiy resurslarni holati, ulardan foydalanish samaradorligi pasaygan. Korxonada resurslardan yanada samarali foydalanish yo'llari ishlab chiqish korxonaning kela-jakdagi faoliyatini yanada mustaxkamlash va rivojlantirishga sabab bo'ladi.

Nochorlik ijtimoiy-iqtisodiy inqirozning yuzaga kelishiga olib keladi, bu esa kreditorlar va qarzdor o'rtasida, birinchi navbatdagi kreditorlar o'rtasida, kreditorlar, qarzdor va boshqa shaxslar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarning keskinlashishiga olib keladi.

28 "Agregat zavodi" AJning hisobot ma'lumotlari asosida muallif ishlanmasi.

To'lovga layoqatsiz bo'lgan vaqtga kelib, kreditorlar, aksiyadorlar, korxona rahbariyati korxonaning moliyaviy holati va oldingi faoliyati natijalari to'g'risidagi mavjud ma'lumotlarga asoslanib, ushbu ko'r-satkichlarning kelajakdagi qiymatlarini bashorat qiladilar, ularning natijalari nafaqat mos kelmasligi, balki tubdan qarama-qarshi bo'lishi ham mumkin.

Muallif tomonidan ishlab chiqilgan nochorlik tartib-taomilini tanlash va dastlabki tizimi bu - boshlang'ich ma'lumotlar to'plami va mumkin bo'lgan yechimlar to'plami (nochorlik tartib-taomillari) o'rtasida aniq muvofiqlik o'rnatishi kerak bo'lgan mantiqiy ope-ratsiyalar va harakatlar ketma-ketligidir. Muayyan nochorlik tartib-taomilini tanlash qarzdorning to'lov qobiliyatini tiklash imkoniyatini (yoki mumkin emasligini) baholashga asoslanadi va qarzdorning resurslari, imkoniyatlari va majburiyatlari to'g'risidagi mavjud ma'lumotlarga asoslangan qaror qabul qilish jarayonini ifodalaydi. Shubhasiz, muayyan qarorning qabul qilinishi jarayonida dastlabki ma'lumotlar tizimi va qarorning shakllanishiga ta'sir qiluvchi ma'lum iqtisodiy sharoitlarning mavjudligi (yoki yo'qligi)ga bog'liq. Kuzatish tartib-taomillari bosqichida dastlabki ma'lumotlar tizimi 2.1-rasmda keltirilgan. Nochorlik tartib-taomillarini tanlashning asosiy ustuvorligi - tartib-taomillar uchun cheklangan muddatda kreditorlarning talablarini maksimal darajada qondirishdir.

Aniq afzallik shundaki, to'lov qobiliyatini tiklash mumkinligi yoki mumkin emasligini baholash va nochorlik tartib-taomillarini tanlash keyingi tartib-taomillarni (tashqi boshqaruv yoki moliyaviy sog'lomlashtirish, bozor sharoitlariga mo slashtirish) amalga oshirish rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.

с

Ei

В

С/2*

Е

PS

(Л -й-

Shu munosabat bilan, muallif tomonidan ishlab chiqilgan dastlabki ma'lumotlar tizimidan ho'jalik sudlari va korxonalar amaliyotida foydalanish nafaqat sifatli moliyaviy tahlilni o'tkazishga imkon beradi, balki nochorlik munosabatlari subyektlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal qilishning samarali mexanizmi bo'lib xizmat qiladi, nochorlik jarayonining barcha ishtirokchilarining manfaatlariga maksimal darajada rioya qilish, chunki bu sifatli, iqtisodiy asoslangan tahlil asosida nochor korxonaning kelajakdagi taqdiri bo'yicha to'g'ri qaror qabul qilish imkonini beradi.

2.3. Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tartibga solishning xorij tajribalari

Korxonalar bankrotligi orqali iqtisodiyotni sog'lomlashtirish boshqaruvning bozor tizimida eng muhim vositalardan biri hisob-lanadi. Ushbu mexanizm dunyoning barcha rivojlangan davlatlarida keng foydalaniladi. AQSH, Angliya, Germaniya, Yaponiya va bosh-qa mamlakatlarda bankrotlik instituti yoki inqirozga qarshi boshqa-ruv ko'p asrlik tarixga ega bo'lib, ma'lum bir tajriba to'plangan, o'ziga xos an'analar ishlab chiqilgan.

Rivojlangan mamlakatlarda bankrotlik (nochorlik) haqidagi qonun hujjatlari birinchi navbatda, raqobatga va uzluksiz tuzilmaviy o'zgarishlarga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo'lla-nadi. U bozor iqtisodiyotining yoxud o'tish davrida bo'lgan iqtisodi-yotning qonunchilik asoslari muhim tarkibiy qismi hisoblanadi hamda mahalliy va xorijiy investorlarga kafolatlarni ta'minlaydi, bu esa oxir-oqibatda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga xizmat qiladi.

Rivojlangan mamlakatlarning bankrotlik to'g'risidagi qonunla-rida nochorlik jarayonlarining turli bosqichlari ko'rib chiqiladi, biroq ularning barchasi, qoidaga ko'ra, qarzdor mulkining tashqi bos hqa-ruvidan boshlanadi. Ushbu boshlang'ich bosqichda tashqi boshqa -ruvchi unga yoxud sud tomonidan (Fransiya, Germaniya), yoxud suddan tashqari jarayonlarda kreditorlar tomonidan (Buyuk Britaniya va yana 70 ta ingliz-sakson huquqiy tizimi mamlakatlari) taqdim

еШ§ап, qarzdorning ши1к1п1 ши8оёага qilish уа 8о118И, qarzdor haqidagi axborotni o'rganish, kreditor1ar шanfaat1arini hisobga o1ish, qarzdor korxonani tugatish, tik1ash yoki musodaraga ke1tiruуchi bitiш tuzishga iшkon beradigan keng уako1at1arga ega bo'ladi (2.2-^ш)30.

Nochor1ik haqidagi qonunlar ^^т^а o'ziga xos iqtisodiy ho1atga ega Ьо'^ап когхопа1аг bankrotlik jarayonlarini tartibga soluvchi alohida qoidalardan iborat ЬоЧаёь

ВапюШк to'g'risidagi Rossiya qonunida qarzdorning ПО^ОГ -1igi haqidagi шasa1ani ha1 qi1ishda ba1ans tuzi1шasini baho1ashdan foydalanish ^^а tutilmaydi. Amerika Qo'shma Shtatlarida kredi-torlardan huquqiy himoya olish uchun qarzdorlar О^ nochorligini aslo namoyish qilmasligi lozim, biroq, g'arb tizimlarining ko'pchi-ligida а^а1о, р^ mablag'lari oqimi standartiga asoslangan по^ОГ^ шezon1ari be1gi1anadi. Ing1iz, fransuz va neшis tiziш1ari 1ikуid1ikning yetishшas1igiga asos1anadi, bu esa ba1ans tuzish uchun aktiу1ar уa passiу1ar buxga1teriya bahosi, shuningdek, ba1ans ishonchsiz1igi bi1an bog'liq qiyinchiliklardan qochishga imkon beradi31.

Xususan, shuni e'tiborga olish kerakki, ПО^ОГ, ba'zida esa noinsof (УО^'ОПСЫ) qarzdor hisobotida xuddi hamma narsa О^ joyida deb ko'rsatishi mumkin. Ма^ап holatda ham norшa1 ba1ans tuzilmasiga ega bo'lmagan qarzdorlar odatda likvidlikning pastligi шuaшшosini уaqtinchalik hal qilish uchun mablag'lar jalb qilishga qodir Ьо'1аё1, qarzdorning qarzlarni to'lashga qodir emasligi uning balansi qiyin vaziyatda ekanligini ko'rsatadi, shuningdek, pul mablag'lari oqimi bitta mezonining О^ yetarli ekanligidan dalolat beradi.

30 Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. - М.: Наука и экономика, 2004. - с. 10

31 Гришаев СП., Аленичева Т.Д. Банкротство. Законодательство и практика применения в России и за рубежом. - М., 2003. - 134 с.

2.2-rasm. Tashqi boshqaruvchining huquq va majburiyatlari32

Ko'pchilik huquqiy tizimlarda avvalo, naqd pul oqimi yoki likvidlikka yo'naltirilgan nochorlik standarti foydalaniladi. Fransuz qonunchiligi ham, o'z ibtidosini fransuz qonunchiligidan oladigan

32 Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. - М.: Наука и экономика, 2004. - с. 11

57

boshqa huquqiy tizimlar ham faqat to'lovlarning to'xtab qolishiga asoslanadi. Xuddi shu me'yor AQShning bankrotlik to'g'risidagi qonunidan ham o'rin olgan bo'lib, balans tekshiruvi nomuvofiq va qimmat tushadigan jarayon sifatida bekor qilingan.

Qoidaga ko'ra, qarzdorning unga nisbatan bunday choralar qo'llash borasida harakat qilish uchun to'lovga qobiliyatsizlikning isboti yoki nochorlik bo'yicha bironta tekshiruv o'tkazish zarurati yo'q. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ayrim maml akatlarda (Fransiya, Gollandiya, Ispaniya) to'laligicha bankrotlik jarayonini tashkil qilmaydigan alohida choralar haqida qoidalar joriy qilingan. Bu tashqi boshqaruvchi nazorati ostida aktivlarni vaqtinchalik himoya qilish bo'lib, bu paytda yakka tartibdagi kreditorlarga to'lovlarga moratoriy joriy qilinadi (lekin ularning sudga ariza berish imkoniyatiga emas).

G'arb mamlakatlari huquqshunoslari qarzdor nazorati ostida "yumshoq", yarim-yorti jarayonlar, xususan, «kuzatuv" jarayonidan foydalanishni tavsiya etmaydilar. Bunday jarayonlar qarzdorni boshqarish tizimida ko'plab salbiy oqibatlarga, masalan, korxona ustidan nazoratni saqlash, shuningdek, sudlarga bosimni oshirish maqsadida qarzdorning rahbariyati bilan taktik manevrlar qilishga olib keladi.

"Ko'plab xorijiy mamlakatlar (AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Shvetsiya, Niderlandiya va b.) amaliyoti tajribasi shuni ko'rsatadiki, nochorlik zamonaviy tizimi asosiy elementlaridan biri bankrotlik masalalari bo'yicha muayyan majburiyatlarga ega bo'lgan, qonun hujjatlari harakatlarini nazorat qilish va hukumatning ushbu sohadagi harakatlariga nisbatan mos keluvchi tavsiyalar tuzishga qodir bo'lgan maxsus hukumat muassasasi mavjudligi hisoblanadi (nochorlik tizimining boshqa asosiy elementlari qonun hujjatlari, mutaxassislar instituti, sud tizimi va jamiyatda bankrotlik zaruratini tushunib yetish hisoblanadi )"33.

33 Колиниченко Е.А. Защита должника при несостоятельности (банкротстве) в Великобритании, США, Германии, Франции и России (сравнительный анализ) // Вестник высшего арбитражного суда РФ. -2000.-№9.-С. 114-124.

Xorijiy mamlakatlarda bankrotlik bo'yicha Davlat organlarining eng ko'p uchraydigan funksiya va vakolatlarini ajratib ko'rsatish mumkin:

- bankrotlik bo'yicha qonun hujjatlari ishlab chiqish va ushbu sohada qonun tashabbuslari bilan chiqish;

- nochorlik haqida gi ishlar bo'yicha statistika axborotlari to'plash, tahlil qilish va Hukumatga taqdim etish;

- bankrotlik haqidagi ishlar bo'yicha turli qarorlarni amalga oshirish natijalari va oqibatlari haqida ma'lumot to'plash va tahlil qilish;

- nochorlik sohasida davlat siyosati bo'yicha Hukumat uchun tavsiyalar ishlab chiqish;

- bankrotlik bo'yicha mutaxassislar tayyorlash tizimini tashkil qilish, ularning kasbiy darajasini baholash va litsenziyalash.

Qoidaga ko'ra, bankrotlik bo'yicha Davlat oranlarning vakolatlari va funksiyalari qonun hujjatlarida belgilab qo'yiladi. Shu bilan birga, ko'plab mamlakatlarda bankrotlik bo'yicha Davlat organlari o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi.

Ayrim mamlakatlarda bankrotlik bo'yicha Davlat organlari funksiyalari va vakolatlarining solishtirma tahlili 2.4-jadvalda keltirilgan.

Oxirgi yillarda G'arb mamlakatlarida nochorlik haqidagi qonunchilikni isloh qilish tomon harakatlar, xususan, nochor korxonalarni qayta tashkil etish jarayonlari samaradorligini oshirish yo'llarini izlab topishga harakatlar kuzatilmoqda34.

Barcha nochorlik va bankrotlik tizimlarini ikkita guruhga ajratish mumkin: asosan kreditorlarga qarzlarni qaytarishga yo'naltirilgan ingliz-sakson guruhi (Buyuk Britaniya, Germaniya) va asosan kompaniyalarni moliyaviy sog'lomlashtirishga yo'naltirilgan amerikacha guruh (AQSH, Fransiya)35.

34 Кочуков И. Об опыте ФРГ по государственному регулированию процедур несостоятельности и контролю за деятельностью арбитражных управляющих // Вестник федеральной службы России по делам о несостоятельности и финансовому оздоровлению. - 2000. - №2. - С. 29-31.

35 Радыгин А.Д., Гонтмахер А.Е., Межераупс И.В., Турунцева М.Ю. Экономико-правовые факторы и ограничения в становлении моделей корпоративного управления. - М., ИЭПП, 2004.

59

2.4-]а^а1

БапкгоШк Ьо'у^а DaYlat organlarinning funksiya va

vakolatlari36

БапкгоШк haqidagi 1эЫаг Ьо'укЬа БауЫ organi funksiya va vakolatlari nomi Buyuk Britaniva AQSH Shvetsiya Rossiya

1. Бankгotlik Ьо'у1^а davlat о^аш уа ushbu sohada davlat siyosati

Bankrotlik to'g'risidagi qonun 1щ|айап уг^ ustidan davlat nazorati + + + +

Bankrotlik Ьо'у^а qonun 1щ|айап ishlab chiqish va qonunchilik tashabbusi huquqi + +

Mamlakat hukumati uchun nochorlik sohasida davlat siyosati borasida tavsiyalar ishlab chiqish + + +

ВапкшШк to'g'risidagi qonun 1щ|айапт qo'llash masalalari Ьо^ю1а izohlar berish + + +

Nochorlik haqidagi ishlar Ьо^ю1а tahlil qilish va hukumatga statistik axborotlar taqdim etish + +

Bankrotlik haqidagi ishlar Ьо^ю1а тиаууап qarorlarni amalga oshirish natijalarini Ю'р1аз1 va tahlil qilish hamda 1шкита^ sudlar va bankrotlik Ьо^ю1а mutaxassislar uchun tavsiyalar ishlab chiqish + + +

Davlat xizmatchilari, sudyalar, yuristlar va ЬапкгоШк Ьо^ю1а mutaxassislarga maslahatlar berish + + +

2. БапкгоШк Ьо'у^а davlat огяат уа когхопа1аг по^огНр

Moliyaviy jihatdan ko'ngildagidek bo'lmagan korxonalar haqida har qanday axborot olish, jumladan, bunday korxonalarga erkin kirish huquqi bilan + +

Qarzdorda auditorlik tekshiruvi o'tkazish, shuningdek, ак^ш" qiymatini baholash haqida ijro ей^Ы majburiy Ьо'^ап talablar bildirish + + +

Bankrotlik to'g'risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisobga olinishi lozim Ьо'^ап yuridik shaxslar ryestrini yuritish + + + +

Bankrotlikda noqonuniy hatti-harakatlar oldini olish, atayin qilingan va qalbaki bankrotlik alomatlarini aniqlash + + + +

Faoliyat yuritayotgan istalgan korxonada boshqaruvchilar (menejerlar) noqonuniy harakatlarini aniqlash + + +

36 Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. - М.: Наука и экономика, 2004. - с. 23.

60

Qarzdorning menejeriga bankrotlik to'g'risidagi qonun hujjatlari buzilishini bartaraf etish haqida talablar bildirish + + + +

Qarzdorning menejerini diskvalifikatsiya qilish haqida sudga murojaat qilish + + + +

3. Bankrotlik bo'yicha davlat organi va nochorlik jarayonlari

Qonunda ko'zda tutilgan hollarda qarzdorni nochor (bankrot) deb topish haqida sudga ariza bilan murojaat qilish + + +

Bankrotlik (nochorlik) haqidagi ishlar ekspertizasi + + + +

Tugatishga doir ish yuritishni amalga oshirish uchun mablag'lari yetarli bo'lmagan korxonada bankrotlik taomili amalga oshirilishini ta'minlash + + +

Bankrotlik taomilini amalga oshirishda mayda kreditorlar katta guruhlari manfaatlarini himoya qilish + + +

Konkurs massasi yetarli bo'lmagan va nochorlik holatida xodimlarga ish haqi va ishdan bo'shatishda qonunga muvofiq beriladigan pul to'lovi bo'yicha qarzlar to'lanishini ta'minlash +

4. Bankrotlik bo'yicha davlat organi va nochorlik bo'yicha mutaxassislar

Bankrotlik bo'yicha mutaxassislar tayyorlash tizimini tashkil qilish + +

Inqirozga qarshi boshqaruv sohasida professional faoliyat yurituvchi shaxslarga nisbatan talablarni tasdiqlash + + + +

Arbitraj va konkursli boshqaruvchilar faoliyati nazoratini tashkil qilish + + +

Arbitraj boshqaruvchilari sifatida bankrotlik bo'yicha mutaxassislar faoliyatini litsenziyalash + + +

Bankrotlik bo'yicha mutaxassislar faoliyati professional va etika standartlariga amal qilinishini nazorat qilish + + +

Arbitraj va konkursli boshqaruvchilarni mukofotlash qoidalari va shkalasi ishlab chiqish va rioya qilinishini nazorat qilish + + +

Xususan, Germaniyada vujudga kelgan model kreditorlaming talablarini qondirish samaradorligini oshirishga yo'naltiriladi, bunda reabilitatsiya jarayonlari qarzdorning aktivlarini keyinchalik kredi-torlar o'tasida taqsimlash uchun ularni maksimallashtirishga qara-tiladi.

Buyuk Britaniya uchun xos bo'lgan model kredit muomalasini himoya qilish, qarzdorning aktivlarini kreditorlar orasida taqsimlash-ning samarali va tezkor mexanizmlari yaratishga yo'naltiriladi. Bnkrotlik jarayoni davomida korxona ustidan nazoratni kreditorlar nomidan harakat qiladigan uchinchi tomon qo'lga kiritadi.

Bizning fikrimizcha, bu modelning ko'zga yaqqol tashlanib turadigan kamchiligi shundaki, uning doirasida korxonani sog'lom -lashtirish emas, balki uni tugatish yaqqol rag'batlantiriladi, chunki kreditorlar birinchi navbatda, og'ir ahvolga tushib qolgan kompaniya aktivlarini sotishdan manfaatdor bo'ladilar, uni qutqarishdan emas.

AQShda va ayniqsa, Fransiyada qabul qilingan modellar iqti-sodiyotning barqaror o'sishi va barqarorlikni ta'minlash bo'yicha makroiqtisodiy vazifalar va qarzdorning aktivlarini taqsimlashning samarali mexanizmlarini yaratish bo'yicha vazifalarni hal qilishning uyg'unlashuviga asoslanadi. Xususan, Fransiyada nochorlik instituti ko'p jihatdan qarzdor kompaniya manfaatlarini himoya qilishga, uni tarkibiy qayta qurishga yo'naltiriladi. AQSH qonunchiligi qarzdorga to'lovga qobiliyatsiz bo'lgan yuridik shaxs ustidan nazoratni saq -lashga imkon beradi va qarzdorning belgilangan vaqt muddati davomida kompaniyani qayta tashkil etish bo'yicha o'z rejasini taqdim etish imtiyozli huquqini ta'minlaydi. Qarzdor foydasiga huquqlarning taqsimlanishi ko'p jihatdan siyosiy tanlov hisoblanadi, chunki ularga nisbatan tugatish yo'li bilan faoliyatni to'xtatish emas, faoliyat yuritayotgan korxonalar sifatida bankrotlik haqida ish qo'zg'atilgan kompaniyalarni saqlab qolish ustuvor deb tan olinadi. Bu modelning jiddiy bir kamchiligi qarzdorning o'z huquqlarini suiiste'mol qilishi mumkinligi hisoblanadi.

Oxirgi o'n yillikda jamiyatning turli tabaqalarida ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni barqarorlashtirishga erishish maqsadida yuqorida tavsiflangan modellarning biznesni saqlash yo'nalishida yaqinlashuvi kuzatilmoqda. Buni BMT savdo va rivojlanish bo'yicha Konfe ren-siya (UNCTAD) himoyasida o'tkazilgan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida kompaniya mulkini sotish va olingan pul mablag'-larini kreditorlar o'rtasida taqsimlash vositasida uni tugatish kabi bankrotlik jarayoni qo'llanayotganligini ko'satgan tadqiqot ham

tasdiqlaydi. Biroq bunda yuzaga keladigan muammolar ko'pchilik mamlakatlarda tugatish jarayonlari o'rniga sekin harakat qiladigan qayta tashkil etish sxemalarini amalga oshirishga o'tilishini asoslab berdi37.

Barcha oraliq modellar avvalo, kreditorlar manfaatlarining kam-sitilish darajasi va faoliyat yuritayotgan korxonalarni saqlab qolish o'rtasida u yoki bu nisbat (muvozanat) nuqtai nazaridan farqlanadi.

Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasi nochorlikni tartibga solish faqat kreditorlar manfaatlarini ta'minlash ustuvorligidan kelib chiqib tuzilishi lozim deb uzil-kesil tasdiqlashga imkon bermaydi. Nochorlikni tartibga solish zamonaviy rivojlangan tizimlarining aksariyatiga xos bo'lgan jihat konkursli ishlab chiqarish davomida qarzdorning aktivlarini sotib yuborish kabi bankrotlik klassik mexanizmiga qo'shimcha ravishda biznesni asrab qolish bo'yicha reabilitatsiya jarayonlari mavjudligi va rivojlanishidan iborat.

YETTB baholariga ko'ra, o'tish davri iqtisodiyotiga ega bo'lgan mamlakatlarda bankrotlik jarayoniga bag'ishlangan qonun hujjatlari tijorat huquqining boshqa sohalariga oid qonun hujjatlaridan ko'ra sustroq rivojlangan. Shu bilan birga, rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega bo'lgan mamlakatlar sharoitlarida mavjud bo'lgan, ushbu mexanizmning samarali va ommaviy qo'llanishiga to'sqinlik qiladigan o'ziga xos obyektiv cheklovlar, bizning fikrimizcha, quyidagilar hisoblanadi:

- yangi tashkil qilingan korxonalarning ko'pchiligida moliya-viy holatning noqulayligi;

- yumshoq byudjet cheklovlari an'analari;

- davlat ulushiga ega bo'lgan ko'p sonli yirik korxonalar saqlanib qolganligi;

- mos keladigan va malakali sud va ijroiya infratuzilmasi zarurdigi;

- ziyon ko'rib ishlayotgan korxonalarda, ayniqsa, eng yirik yoki shaharni tashkil etuvchi korxonalarda bankrotlik real jarayonlari o'tkazish uchun ijtimoiy-siyosiy to'siqlar;

37 Lopez-de-Silanes F. The Politics of Legal Reform // G24 Discussion Paper Series. No 17, April 2007. United Nations Publication, 2017.

- potensial bankrotlar moliyaviy holatini obyektiv baholash bilan bog'liq bo'lgan ko'p sonli texnik qiyinchiliklar.

Qarzdorlarga yo'naltirilgan konkursli ishlab chiqarish O'zbe-kiston, Moldova, Litva, Ukraina uchun xos (garchi so'nggi holatda umumiy qarzdorlarga yo'nalganlik alohida kreditorlarga yo'nalgan-lik qoidalari bilan uyg'unlashadi). Ozarbayjon, Qozog'iston, Gruzi-yada konkursli huquq tizimi kreditorlarga yo'naltiril gan deb tavsif-lanishi mumkin. Latviya va Estoniya qonun hujjatlarida ham kreditorlarga yo'naltirilgan kuchli elementlar mavjud. Markaziy va Sharqiy Yevropa hamda MDH mamlakatlari oldida avvalboshdan bu ikki modeldan birini tanlash masalasi turgan.

Biroq, rivojlangan mamlakatlarning ko'pchiligi kreditorlar va qarzdorlar huquqlari o'rtasida muvozanat topish (masalan, bankrotlik jarayonida turgan korxonani boshqarish odatda kreditorlarga ham, qarzdorga ham nisbatan neytral bo'lgan boshqaruvchiga yuklatiladi) istagida ham amerikacha, ham ingliz modeli elementlarini o'z ichiga oladigan aralash modelni qo'llashi sababli o'tish davri iqtisodiyotiga ega bo'lgan ko'plab mamlakatlar ham xuddi shu yo'ldan borishga harakat qilib ko'rdi.

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bankrotlik insti-tutidan sezilarli miqyosda foydalaniladi degan keng tarqalgan fikrga qaramasdan, Jahon banki tomonidan 2017-yil 35 ta mamlakatdan iborat bo'lgan guruh bo'yicha o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'satdiki, ko'pchilik mamlakatlarda bankrot-firmalar salmog'i 0,23% atrofida ekan. Tadqiq etilgan mamlakatlarning deyarli barchasida kompaniyalarni tugatish jarayonlari ham, ularni sog'lomlashtirish (qayta tashkil etish) jarayonlari ham ko'zda tutilgan38.

Ilmiy-texnologik taraqqiyotni ta'minlaydigan, jami ishchi kuchining yarmidan to'rtdan uch qismigacha band bo'lgan va bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining yarmidan ortig'i ishlab chiqariladigan xizmatlar sohasi ulushining o'sishi, iqtisodiyotning yangidan yangi tarmoqlari tezroq rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan bankrotlikning tarmoq tuzilmasi namuna bo'la

38 Claessens S., Klapper L.F. Bankruptcy Around the World: Explanations of its Relative Use. World Bank Policy Research Working Paper 2865, July 2007

oladi. 2018 yil AQShda aktivlar qiymati bo'yicha ochiq turdagi kompaniyalarni qayta tashkil qilgan holda banrotliklar tuzilmasi 2.3-rasmda ko'rsatilgan.

□ telekommunikasiyalar □ sugurta kompaniyalari □ aviakompaniyalar

□ savdo tarmoklari □ yuridik kompaniyalar □ kimyo sanoati

□ boshqa tarmoqlar

2.3-rasm. AQShda 2021-yilda kompaniyalarni qayta tashkil qilgan holda

bankrotiiklar qiymat tuzilmasi39

Rossiya Federatsiyasida bozor islohotlari yillari davomida bankrotlik institutidan foydalanish tajribasi katta qiziqish uyg'otadi. Rossiyada bu davrda bankrotlik to'g'risidagi qonunning uchta tahriri qabul qilingan va amal qilgan. 1992-yil 19-noyabrda qabul qilingan, 1993-yilning 1-martidan boshlab kuchga kirgan qonun to'lab bo'l -maslik mezoniga asoslangan, ya'ni korxona qarzlari miqdori uning mulki qiymatidan katta ekanligini isbotlab berish zarur bo'lgan.

Ushbu qonun qarzdorni himoya qilish qonuni deb atalgan bo'lib, unga ko'ra hech kimni bankrot qilish mumkin bo'lmagan. 1998-yilning 8-yanvarida qabul qilingan ikkinchi qonun to'lovga qobiliyatsizlik mezoniga asoslangan, bunda bankrotlik jarayoni shunchalik soddalashtirilganki, 500 ta eng kam ish haqi (50 ming rubl

39 Pate C. The Phoenix Forecast: Bankruptcies Barometer 2022. February, 2022. P.6.

yoki 1,5 ming dollar) miqdorida 3 oydan ortiq qarzi bo'lgan har bir korxonaga nisbatan bankrotlik haqida ish qo'zg'atilishi mumkin bo'lgan. Bu qonun kreditorlarga yo'naltirilgan va mulkni qayta taqsimlash vositasiga aylangan. Ko'pincha kreditorlar qarzdorlarning qarzlarni to'lashi, korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar amalga oshirishga emas, balki ularning bankrot bo'lishi va ularning mulk komplekslariga ega bo'lib olish, ularning pul oqimlarini tasarruf etishga qiziqish bildirgan.

Umuman, sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tartibga solish borasida xorij tajribalari tahlili shunday xulosaga kelish imkonini beradiki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qarzdorlar va kreditorlar munosabatlarini tartibga solish tizimining rivojlanishi natijasida hozirgi paytga kelib, quyidagi tavsiflarga ega bo'lgan bankrotlik instituti shakllanib ulgurgan:

- jamiyat manfaatlarining qarzdorlar yoki alohida kreditorlar manfaatdorlari oldida ustuvorligi;

- kreditorlar, qarzdor, xodimlar va boshqa manfaatdor shaxslarning manfaatlarini himoya qilish muvozanatlanganligi;

- kompaniyani tugatish emas, balki ish o'rinlarini saqlash va investitsiyalarni himoya qilish maqsadida kompaniyaga kelgusi faoliyatni amalga oshirish imkoniyati taqdim etishga yo'nalganlik;

- qarzdorning aktivlari qiymatini himoya qilish va oshirishni ta'minlash;

- ularga nisbatan qayta tashkil etish va tugatish jarayonlari qo'llanadigan yuridik shaxslarga ham, qarzlar qayta strukturalan-ganidan keyin qarzlardan ozod qilinadigan jismoniy shaxslarga nisbatan ham bankrotlik institutidan foydalanish.

O'zbekistonga nisbatan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:

1. Bankrotlik (nochorlik) haqida qonun hujjatlari samarasiz korxonalarni qayta strukturalash yoki ularni bozordan sivilizatsiya qonunlariga muvofiq olib chiqishga ko'maklashish va ishbilarmonlik moliyaviy aylanma qoidalariga amal qilish va intizomni tarbiyalashga yo'naltirilgan bo'lishi lozim.

2. Kelajakda mamlakat iqtisodiyotiga o'zining hissasini qo'shishi uchun bankrotlik vositasida qayta tiklanishi mumkin

bo'lgan korxona yoki uning ayrim qismlarini «qutqarish"ning mavjud imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish zarur.

3. Shu bilan bir paytda, kreditorlar manfaatlarida qarzdor-korxonaning aktivlari himoyasini qo'llab-quvvatlash va bu aktivlarni kreditorlar talablarini maksimal darajada qondirish maqsadida qonunga muvofiq taqsimlash zarur.

4. Bankrot bo'lgan korxonalar boshqaruvida qonunbuzarliklar va suiiste'mollar haqidagi ishlarni ko'rib chiqish va g'ayriqonuniy bitimlarni bekor qilish mexanizmini qonun hujjatlari asosida ta'minlash zarur.

Qo'llanayotgan bankrotlik konsepsiyasiga muvofiq, bu vazifa-larni amalga oshiruvchi jarayonlar qarzdorlarning ham, kreditorlar-ning ham mafaatlarini ta'minlashi lozim. Qarzdor yoki uning biznesi ziyon keltiradigan xo'jalik faoliyati oqibatida yuzaga kelgan qarzlardan, shuningdek, tashqi boshqaruv strategiyasi amalga oshirishni davom ettirishdan ozod qilinishi mumkin. Kreditorlar esa qarzdorning ishlari ustidan mas'uliyatli nazorat yoki kuzatuv o'rnatish, u ko'radigan zararlarni qisqartirish va agarda qarzdorning biznesini saqlab qolishning uddasidan chiqilsa, kelajakda qarzdor bilan ishbilarmonlik munosabatlarini saqlab qolishdan manfaatdor bo'ladi.

III BOB. SANOAT KORXONALARINI IQTISODIY NOCHORLIK SHAROITLARIDA RIVOJLANTIRISHGA

STRATEGIK YONDASHUV

3.1. Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar optimal ti/imini tanlash jarayoni

Korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish maqsadida tahlil uslubiyatiga yondashuvlar ishlab chiqishga risk darajasining yuqo-riligi, tovar va xizmatlar sifatiga va xavfsizligiga talablar qattiqligi, moliyaviy natijalarning tashqi jahon va ichki davlat omillariga kuchli bog'liqligi kabi omillar jiddiy ta'sir ko'rsatadi.

Ko'p jihatdan moliyaviy-iqtisodiy holat umumiy bahosining obyektivligini belgilab beradigan, turli tarmoqlar korxonalari faoliya-tining eng muhim o'ziga xos tavsiflari, qoidaga ko'ra, an'anaviy uslubiyatlarda o'z aksini topmaydi.

Shu boisdan iqtisodiyotning turli sektorlarida moliyaviy sog' -lomlashtirish dasturlarini asoslash va nazorat qilishga yo'nalti rilgan, tahlilga differensiatsiyalangan yondashuv ishlab chiqish zaruratga aylanadi. Bundan kelib chiqib, moliyaviy-iqtisodiy vaziyatlarni baho-lashning mos keladigan usullari hamda uning subyektlarini moliyaviy sog'lomlashtirish vositalarini tanlash dolzarb sanaladi, uni amalga oshirish esa - amalda korxonaning barqaror rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

Bu esa, o'z navbatida, nochor va muammoli tashkilotlar faoliyatini yanada asoslangan tarzda rejalashtirish va bashorat qilish uchun tahliliy vositalarni tanlash; ularning afzallik va kamchiliklarini hisobga olgan holda inqirozga qarshi tahlilni tashkil qilish va uslubiyatlarga turlicha yondashuvlarni aniqlash va taqqoslash bo'yicha munozarali muammolarni hal etishni talab qiladi.

Sanoat korxonalarini moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar samaradorligini baholash uchun avvalo, moliyaviy sog'lomlashtirish biznes-rejasini ishlab chiqish zarur.

Moliyaviy sog'lomlashtirish biznes-rejasi doirasida quyidagi choralar ko'rish zarur:

- korxona faoliyat yuritayotgan tarmoqni o'rganish;

- maqsadli bozorlar va segmentlarning rivojlanish tendensiya-larini tahlil qilish;

- korxona chiqarayotgan mahsulot yoki ko'rsatayotgan xizmatlarga talab dinamikasini tahlil qilish.

Korxonada barqaror daromad manbalari, mijozlar bazasi, shuningdek, yangi mijozlar jalb qilish va yangi bozorlarga chiqish bo'yicha imkoniyatlar mavjudligini tahlil qilishga alohida e'tibor qaratish zarur.

Daromadlilikni oshirishning turli yo'nalishlarini taqqoslash hamda korxonaning moddiy-texnik bazasi, xodimlar malakasi va qo'llanayotgan texnologiyalar darajasiga eng yaxshi tarzda mos keladigan optimal rivojlanish yo'nalishini tanlash korxonani sog'lomlashtirish biznes-rejasiga kiritiladi. Korxona marketing strategiyasi mavjud sotuv kanallari va iste'molchilar maqsadli guruhi xohish-istaklarini tadqiq etish natijalariga asoslanib ishlab chiqiladi.

Moliyaviy sog'lomlashtirish biznes-rejasi doirasida korxonaning joriy moddiy-texnik bazasi, jumladan, korxonaga tegishli bo'lgan bino va inshootlar, asbob-uskunalar, shuningdek, o'ziga xos texnologiyalar, ta'minotchilar va iste'molchilar bilan kelishuvlar hamda ko'rib chiqilayotgan bozorda korxonaga raqobatli ustunliklar ta'minlashi mumkin bo'lgan boshqa omillarning batafsil tavsifi keltiriladi. Shuningdek, xarajatlar dinamikasi va tuzilmaasi bo'yicha tahlil o'tkazilib, uning natijalari bo'yicha sanatsiya davrida va keyingi faoliyat yuritish davomida xarajatlarni pasaytirish mumkin bo'lgan yo'nalishlar asoslab beriladi. Bundan tashqari, debitorlik qarzlari va ularni undirish imkoniyatlari tahlil qilinadi.

Sog'lomlashtirish dasturini bajarish davrida korxona faoliyati samaradorligi asosiy ko'rsatkichlarini tahlil qilish va taklif etilayotgan biznes-rejani amalga oshirish moliyaviy natijalarini hisob-kitob qilish biznes-rejaning muhim qismi hisoblanadi.

Biznes-rejani ishlab chiqishda sog'lomlashtirish dasturini bajarish boshlangan paytda o'z mablag'lari bilan ta'minlanganlik va joriy likvidlik koeffitsiyentlari hamda dasturni amalga oshirish yakunlangandan so'ng kutilayotgan qiymatlarni hisob -kitob qilish

amalga oshiriladi. Shuningdek, korxona uchun faoliyat yuritilgan har bir oy uchun sof pul oqimi hajmi hisoblab chiqiladi va foyda va zarar haqida hisobot tuziladi.

Bizning nuqtai nazarimizdan, moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlarning korxona moliyaviy holatini baholay-digan ko'rsatkichlarga ta'siriga va kelgusida bu chora-tadbirlarni rang bo'yicha ajratishga asoslangan korxonani moliyaviy sog'lom -lashtirishni boshqarish usulini taklif etish mumkin.

Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirishni boshqarishning taklif etilayotgan usuli mohiyati moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlarning korxona moliyaviy holatini kompleksli baholash xususiy ko'rsatkichlariga ta'sirini modellashti rishdan iborat. Xususiy ko'rsatkichlar bu korxonaning moliyaviy holatini kompleksli baholashga kiradigan korxona moliyaviy holatini tavsiflaydigan ko'rsatkichlardir.

Xususiy ko'rsatkichlar korxona to'lov qobiliyatini, uning barqarorligi va investitsion samaradorligini, faoliyat samaradorligini baholash zaruratidan kelib chiqib tanlanishi mumkin.

Korxona moliyaviy holati bo'yicha xususiy ko'rsatkichlariga misol qilib quyidagilarni ko'rsatish mumkin:

- joriy likvidlik ko'rsatkichi;

- qarz mablag'larining o'z mablag'lariga nisbati ko'rsatkichi (moliyaviy dastak «yelka" si);

- aktivlar va tushum nisbati ko'rsatkichi va b.

Uslubiyat ikkita jarayondan iborat:

1. Moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar tizimi-ning moliyaviy holatni baholash ko'rsatkichlariga ta'sirini baholash j arayoni (3.1 -rasm).

2. Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar optimal tizimini tanlash jarayoni (3.2-rasm).

Dastlab moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar hisobga olinmagan holda kompleksli baholash xususiy ko'rsatkich-lari qiymati hisoblab chiqiladi. Xususiy ko'rsatkichlar qiymati tashqi buxgalteriya hisoboti ma'lumotlari bo'yicha hisoblab chiqiladi.

3.1-rasm. Moliyaviy sog'lomlashtirish bo 'yicha chora-tadbirlar tizimining moliyaviy holatni baholash ko 'rsatkichlariga ta Sirini baholash jarayoni40

Chora-tadbirlarning har biri uchun moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha muayyan chora-tadbirning moliyaviy holatni baholash xususiy ko'rsatkichiga ta'sir hajmi aniqlanadi. Ya'ni taqdim etilgan chora-tadbirlardan har biri korxona moliyaviy holatini baholash mos keluvchi xususiy ko'rsatkichining surat va maxrajiga ta'sir ko'rsatadi.

Shundan keyin har bir xususiy ko'rsatkich qiymati unga moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha ko'rib chiqilayotgan chora-tadbirlar ta'sirini hisobga olgan holda hisoblab chiqiladi.

Shunday qilib, biz xususiy ko'rsatkichning o'zgarish qiymatini belgilangan chora-tadbirni qo'llash natijasi deb belgilaymiz. Xususiy

ko'rsatkichlarni taqqoslash va kompleksli ko'rsatkichni aniqlashda biz kompleksli ko'rib chiqining mos keluvchi o'zgarishlarini qo'lga kiritamiz.

3.2-rasm. Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish bo 'yicha chora-tadbirlar

optimal tizimini tanlash jarayoni41

Chora-tadbirlardan har biri uchun yuqorida tavsiflangan jarayon bo'yicha hisob-kitob natijalariga ko'ra biz chora-tadbirlarni ularning kompleksli ko'rsatkichga maksimal ta'siri mezoni bo'yicha ranglarga ajratishni amalga oshiramiz.

Uslubiyatning joriy likvidlik koeffitsiyenti (Ktl) v bitta xususiy ko'rsatkichi va moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha ikkita chora -tadbirdan iborat bo'lgan kompleksli ko'rsatkichni baholash uchun qo'llanishini ko'rib chiqamiz:

- aylanmadan tashqari aktivlarni sotish;

- debitorlik qarzlari darajasini pasaytirish.

Shuni e'tiborga olish kerakki, taklif etilgan usulning mohiyati muayyan chora-tadbirlar muayyan kompleksli ko'rsatkichini tanlashdan emas, balki muayyan korxonani sog'lomlashtirish uchun qo'llash ko'zda tutilgan moliyaviy holat ko'rsatkichlariga chora-tadbirlar ta'sirini aniqlashdan iborat. Bunda ko'rsatkichlarning o'zini korxona muayyan sharoitlaridan kelib chiqib tanlash mumkin.

Shunday qilib, sanoat korxonasini moliyaviy sog'lomlashtirish chora-tadbirlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyati quyidagi asosiy ko'rsatkichlar bilan belgilanadi:

1. Korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyati va boshqa faoliyat turlaridan olinadigan moliyaviy natija (foyda) musbatligi.

2. Moliyaviy sog'lomlashtirish rejasida ko'zda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish natijasida daromadlarning xarajatlardan katta bo'lishi (mablag'lar ortiqchaligi - musbat pul oqimi).

3. To'lov qobiliyati va moliyaviy barqarorlikning tiklanishi.

4. Barcha kreditorlar oldidagi qarzlarning to'lanishi hamda pul majburiyatlari va majburiy to'ovlar bo'yicha to'liq hajmda hisob-kitob qilish qobiliyati.

5. Jalb qilingan investitsiyalar miqdori va ular bo'yicha foizlarning qaytarib berilishi.

6. Xo'jalik faoliyati samaradorligi - aylanma vositalar bilan yetarli darajada ta'minlanganlik, mablag'lar aylanishining tezlashuvi, shartnoma intizomining kuchayishi, byuurtmalar portfeli bilan ta'minlanganlik, yangi bozor «nisha" lari izlab topish, innovatsiyalar rivojlanishi va h.k.

7. Korxonaning raqobatli ustunliklari, mahsulotning raqobatbardoshlik darajasi, bozorda joylashtirilishi va unga talab yuqoriligining o ' sishi.

8. Iqtisodiy va ijtimoiy samara. Bu ishlab chiqarish hajmi (yalpi mahsulot) o'sishi, barcha darajadagi byudjetlar va davlat byudjetdan tashqari fondlariga tushumlar o'sishi va barqarorligi, ishlab chiqarishda band bo'gan xodimlar sonining o'sishi va barqarorligi, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashdir.

Taklif etilayotgan uslubiyat quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

- foydalilik darajasi yuqori bo'lgan tahliliy axborot shakllan -tirish hisobiga samarali moliyaviy sog'lomlashtirishga yo'nalganlik. Axborot foydaliligi bu - bizningcha, uning yordamida eng kam harakatlar bilan belgilangan maqsadlarga erishish, ushbu holatda -moliyaviy sog'lomlashtirish chora-tadbirlarini asoslab berish imkoniyati hisoblanadi. Bu maqsadlarda buxgalteriya hisoboti ma'lumotlarini MHXS bo'yicha tayyorlash amalga oshiriladi, aktvillarni likvidlik darajasi bo'yicha, majburiyatlarni esa - tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda to'lovlar shoshilinchligi darajasi bo'yicha batafsil ochib berish va qayta guruhlagan holda boshqaruv balansi tuziladi, boshqaruv hisoboti formatlari yaratiladi;

- tashkilot faoliyat ko'rsatishining real moliyaviy-iqtisodiy sharoitlariga yo'nalganlik (tashqi omillarni hisobga olish tam oyili). Ushbu tamoyil uslubiyatda iqtisodiy kon'yunktura o'zgarishini, ya'ni tashkilot barqarorligiga kuchli ta'sir etuvchi tashqi muhit ko'rsat-kichlari o'zgarishini hisobga olish vositasida amalga oshiriladi;

- nochorlik darajasi haqida professional mulohazalarni asoslab berish. Muayyan tashkilotda bankrotlik ehtimolini baholash bu -tahlil bilan shug'ullanuvchi mutaxassisning muayyan holatlar, korxonaga ta'sir etuvchi ichki va tashqi omillar, tashkiliy tuzilma xususiyatlari, joylashuvni hisobga olishga asoslangan, aniq ifodalangan professional mulohazalaridir;

- o'z xarajatlari va muddati o'tkazib yuborilgan qarzlarni qisqartirish, daromadlilikning o'sishi uchun stimullar ishlab chiqish. Ushbu tamoyil baholash ko'rsatkichlari tizimiga mos keluvchi tavsifnomalar: marjinal daromad va o'zgaruvchan xarajatlar miqdori o'tasidagi nisbat, kreditorlik qarzlari aylanuvchanligi, rentabellik va b. kiritish yordamida amalga oshirilgan.

Bizningcha, korxonaning to'lovga qobiliyatsizlik, nochorlik va bankrotlik tushunchalarining sabab-oqibat aloqasi quyidagicha (3.3-rasm):

Nochor korxonani sog'lomlashtirish yo'nalishlari, uni amalga oshirish usullari haqida gapirganda shuni ta'kidlash joizki, u iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqlik va samaradorlikdan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. Korxonalar iqtisodiy nochorligini

tiklash mumkin bo'lgan yo'nalishlar tahlili yaqqol ko'rsatadiki, sanatsiya jarayoni turli ko'rinishlarda ishlab chiqarish tizimlarini qayta strukturalash bilan uzviy va chambarchas bog'liq.

3.3-rasm. To 'lovga qobiliyatsizlik, nochorlik va bankrotlik tushunchalarining

sabab-oqibat aloqasi42

Shu munosabat bilan ushbu tushunchalarni farqlash maqsadga muvofiqdir va buni birinchi navbatda, bankrotlik to'g'risidagi amal -dagi qonun hujjatlariga tegishli o'zgartirishlar kiritish orqali qonun-chilik darajasida amalga oshirish zarur, chunki ushbu tushunchalarni qonunchilik darajasida belgilangan tarzda farqlash nochor qarzdorlar va bankrotlar uchun turli xil huquqiy oqibatlarga olib keladi, ularga, shu jumladan kontragentlar tomonidan, ayniqsa, ularning ishchanlik obro'si bilan bog'liq masalalarda, shuningdek, ularning ishlab chiqarish faoliyatini davom ettirish borasida nisbatan boshqacha munosabatga olib keladi. Amaldagi qonunchilikda "nochorlik" va "bankrotlik" tushunchalarini bir xil ma'noli emas deb hisoblash nafaqat terminologik nuqtai nazardan, balki nochorlik oqibatlarini huquqiy tartibga solishning mohiyatini o'zgartirish nuqtai nazaridan ham to'g'riroq ko'rinadi.

Davlatning mamlakat iqtisodiyotida korxonalaming nochorlik (ba'zi hollarda bankrotlik) jarayonlarini tartibga solishdagi roli muddati o'tgan qarzlaming hozirgi strukturasi va davlatning ushbu tartib-taomillarda ishtirok etish potensial imkoniyatlari bilan bog'liq. Hozirgi sharoitda korxonalarning nochorlik tartib-taomillarini amalga oshirishda fiskal manfaatlarga rioya qilishning maksimal samaradorligiga erishish nuqtai nazaridan davlatning nochorlik munosabatlarida ishtirokini kuchaytirish obyektiv zarurat hisoblanadi.

Monografiyada asosiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish va baholash jarayoni asosida korxonalar nochorligini diagnostika qilishning uch pog'onali tizimi ishlab chiqildi (3.4-rasm).

Korxonalarning nochorlik tartib-taomillarini amalga oshirishda davlat manfaatlari mohiyatini aniqlashga mualliflik yondashuvining mohiyati shundan iboratki, davlat tomonidan qo'riqlanadigan o'zining manfaatlari xilma-xilligi va ijtimoiy ahamiyati fiskal manfaatlarning ko'p qirrali murakkab xususiyatini oldindan belgilab beradi, bu esa davlat xazinasini to'ldirishdan bevosita manfaatdorlik bilan bir qatorda ijtimoiy manfaatlarni ham o'z ichiga oladi.

Korxonaning to'lovga qobiliyatsiz va uning balans tuzilmasi qoniqarsiz deb tan olinishi uning avtomatik ravishda nochor deb olinishini anglatmaydi. Bu korxona moliyaviy beqarorligining qayd qilingan holati, xolos. Mezonlar tizimi qiymati korxona moliyaviy holatini o'z vaqtida nazorat qilishni ta'minlash hamda nochorlik va bankrotlikning oldini olish bo'yicha o'z vaqtida choralar ko'rish mumkin bo'lgan tarzda belgilanadi. Dastlabki bosqichda korxonalar nochorligini baholash uch pog'onali tizimini joriy qilish maqsadga muvofiq bo'lib, uning umumiy sxemasi 3.4 -rasmda aks ettirilgan.

3.4-rasm. Korxonalar nochorligini diagnostika qilishning

uch pog'onali tizimi43

Korxona holatini baholashning taklif etilayotgan tizimi rasman belgilangan alomatlarni ham, yaqinlashib kelayotgan inqiroz alomat-larini o'z vaqtida ko'rish va korxona moliyaviy holati nochorlikning keyingi pog'onasiga o'tishiga yo'l qo'ymaslik uchun tegishli choralar qo'llash imkonini beradigan alomatlarni ham qamrab oladi.

Uslubiyatning mohiyati korxonaning moliyaviy holatiga qarab, qator belgilar va ularga mos keladigan mezonlarni taqsimlashdan iborat, xususan:

- moliyaviy beqarorlik;

- nisbiy nochorlik;

- mutlaq nochorlik (bankrotlik).

Ikkinchi bosqichda diagnostika qaror qabul qilish nazariyasi usullarini amalga oshirish asosida o'tkaziladi. Korxona holatini ekspertlar yo'li bilan tavsiflash. Asosiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish va ularga ball baholari berish jarayoni 3.1-jadval ma'lumotlariga muvofiq amalga oshiriladi.

Shunday qilib, sanoat korxonasi iqtisodiy nochorligini baholashga uslubiy yondashuvni ishlab chiqishda quyidagilarni hisobga olish zarur degan xulosaga kelish mumkin:

1. mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichi xususiyatlari;

2. muayyan korxona mansub bo'lgan tarmoqning rivojlanish xususiyatlari;

3. korxona holati xususiyatlari.

3.1-jadval

Korxona holati diagnostikasi44_

N integral ko'rsatkich qiymati Korxona holati

N<1 inqiroz

1<N<2 pasayish

2<N<3 jonlanish

3< N o'sish

Sanoat korxonasi iqtisodiy nochorligini baholash uchun ko'rsatkichlar tizimini shakllantirishda, shuningdek, quyidagi talablarni ham hisobga olish zarur:

1. ko'rsatkichlar tizimiga tuzatishlar kiritish imkoniyati;

2. korxona asosiy quyitizimlarining har biri faoliyat yuritish samaradorligini baholash imkoniyati.

Jahon hisob-tahliliy amaliyotida to'lov qobiliyatiga egalik koef-fitsiyentlari normativ qiymatlari tarmoqlar va quyitarmoqlar bo'yicha tabaqalanadi. Nazarimizda, bunday amaliyotdan O'zbekistonda foy -dalanish ijobiy natijalar bergan bo'lardi. Aytib o'tilgan ko'rsatkich-larni hisob-kitob qilish mahalliy amaliyoti ularning tarmoqlar bo'yicha tabaqalanmasligi va ulardan kelgusida foydalanish ko'plab k or-xonalar orasida bankrotlik jarayoni tahdid solib turgan korxonalarni ajratishga imkon bermaydi.

Shunday qilib, amaldagi qonun hujjatlari va nochorlik masalalari bo'yicha o'tkazilgan tadqiqotlar tahlili, jumladan, inqirozli vaziyatda turgan tashkilotlar moliyaviy holati tahlili birinchi navbatda, moliyaviy holatni tahlil qilish bo'yicha qonun hujjatlarida mustahkamlab qo'yilgan yoniq uslubiyatlar yo'qligi bilan bog'liq ko'p sonli kamchiliklar borligini ko'rsatadi. Bankrotlikni bashorat qilish uchun omilli modellar qiyosiy tahlili shuni ko'rsatadiki, turli modellar bo'yicha xulosalar umuman qarama-qarshi bo'lishi mumkin.

Xo'jalik yurituvchi subyekt turgan bosqichni aniqlash uchun turli mezonlarni qo'llash masalasi bilan ishlash natijasida ilk bosqichlardayoq beqarorlikni ko'ra olish, korxonada vaziyatni yaxshilash va uni o'ta jiddiy holatga yetkazmaslik imkonini beradigan korxona nochorligini diagnostika qilishning uch pog'onali tizimi taklif etildi. Bunda qonun hujjatlarida belgilab qo'yilgan mezonlarga (koeffitsiyentlar tizimiga) ham, butun korxonani tavsiflaydigan mezon va belgilarga ham tayanish lozim. Bizning nuqtai nazarimizdan, korxonalar nochorligining taklif etilgan diagnostika tizimi yaqinlashib kelayotgan inqiroz alomatlarini oldindan ko'ra olish, o'z vaqtida zarur choralar ko'rish va korxona moliyaviy holatining keyingi pog'onaga o'tishiga yo'l qo'ymaslikka yordam berishi mumkin. bankrotlik alomatlari kuzatilgan holatda esa

moliyaviy sog'lomlashtirishga vaqt va pul mablag'lari sarflab o'tir -masdan, konkursli ishlab chiqarishga puxta tayyorlanish va korxona-ni yangi mulkdor uchun saqlab qolishga harakat qilishga ko'mak -lashadi.

3.5-rasm. Nochorlik jarayonini amalga oshirishda davlat manfaatlarining tarkibi45

Davlatning nochorlik jarayoni va tartib-taomillarida ishtirok etish shakllarining xilma-xilligi (qonun chiqaruvchi, nazorat qiluvchi organ, kreditor, mulk egasi sifatida) davlat manfaatlarining keng doirasini oldindan belgilab beradi, ularning tarkibi 3.5-rasmda aks ettirilgan.

Korxonaning nochorlik jarayonlarida davlat uchun ham, boshqa kreditorlar uchun ham uning talablarini, barcha manfaatlarini qondi-rish ustunlik qiladi. Biroq, bu manfaatlar shundan iboratki, nochorlik tartib-taomillari natijasida tegishli soliqlarni to'la shga va ish bilan ta'minlashga qodir bo'lgan moliyaviy barqaror soliq to'lovchi paydo bo'lishi kerak. Bu, o'z navbatida, byudjet mablag'larini to'ldirishni ta'minlaydi, korxonalarning soliq to'lash bo'yicha majburiyatlarini o'z vaqtida bajarishi, shuningdek, boshqa qarzlarni to'lashi uchun rag'batlar yaratadi. Bundan tashqari, davlat byudjet tizimiga daromad keltiruvchi resurs sifatida biznes va ish o'rinlarining saqlanishini

ta'minlashdan va nochorlik tartib-taomillarini amalga oshirish jarayonida ishsizlarni ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan manfaatdor. Shunday qilib, davlatning korxona nochorlik tartib-taomillarini amalga oshirishdagi manfaatlarini byudjetga va byudjetdan tashqari jamg'armalarga majburiy to'lovlar bo'yicha qarzdorga qo'yiladigan talablarni qondirish va nochorlik tartib-taomillari natijasida moliyaviy barqaror soliq to'lovchiga ega bo'lishdan iborat bo'lgan davlat manfaatlari sifatida aniqlash mumkin.

Buni hisob kitoblarda keltirish uchun to'lovga layoqatlilik qobiliyatining tiklanish koeffitsiyenti asosida hisoblash mumkin.

"Agrégat zavodi"AJning to'lovga layoqatlilik qobiliyatining tiklanish koeffitsiyenti (Ktqtk) qo'yidagicha hisoblanadi:

Ktqtk = (Ktqfakt + 6/t x (Ktqfakt - Ktqnorm)) / 2

Bunda

Ktqfakt - to'lovga layoqatlilik qobiliyati koeffitsiyenti;

Ktqnorm - to'lovga layoqatlilik qobiliyatining normativ koeffitsiyenti (=2);

6 - tiklanish muddati;

T - hisobot taqdim etilayotgan davr

3.2-jadval

To'lovga layoqatlilik qobiliyatini tiklanish koeffitsiyentinrng

dinamikasi46

Ko'rstakich nomi 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

To'lovga layoqatlilik qobiliyati koeffitsiyenti 4,71 4,92 2,42 2,84 2,04 2,56 2,76 2,49 2,59

To'lovga layoqatlilik-ning tiklanish koeffitsiyenti 3,03 3,19 1,31 1,63 1,03 1,42 1,57 1,37 1,44

Xulosa qilib shuni ta'kidlaymizki, nochor korxonalarni moliya -viy sog'lomlashtirish imkoniyatini baholash o'z vaqtida moliyaviy -iqtisodiy sog'lomlashtirishni ta'minlash uchun bozor muhitida tizimli tarzda uzluksiz amalga oshiriladigan korxona barqarorligini tadqiq etish jarayonini ifodalaydi va buning natijasida to'lovga layoqatlilik qobiliyatini tiklanish koeffitsiyenti 2022-yilda 0,07 birlikka ko'taril-gan. Uning mohiyatli (muhim) xislatlari nafaqat korxona barqarorligini bashorat qilish, baholash va monitoring, balki sog'lomlashtirish variantlarini ishlab chiqish ham hisoblanadi, bu esa korxonada tahliliy ishlar uzluksiz yopiq siklini hosil qiladi.

3.2. Sanoat korxonalarini ularning iqtisodiy nochorlik sharoitlarida rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi

Iqtisodiy jihatdan nochor bo'lgan sanoat korxonalarining bozor sharoitlariga moslashish tajribasini o'rganish va umumlashtirish hamda muallif tomonidan o'tkazilgan tadqiqot umumiy qonuniyatlarni aniqlash, shuningdek, sanoat korxonalarini ularning iqtisodiy nochorlik sharoitlarida rivojlantirish tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini ishlab chiqishga imkon beradi. Yuqorida bayon qilingan muammolar asosida (negizida) quyidagi metodologiya ishlab chiqilgan bo'lib, u yettita bosqichga taqsimlanadi (3.6-rasm):

1-bosqich - korxona moliyaviy-xo'jalik faoliyatini kompleksli diagnostika qilish;

2-bosqich - korxonani rivojlantirish strategiyasi ishlab chiqish (strategik rejalashtirish);

3-bosqich - moliyaviy sog'lomlashtirish dasturi (MSD) ishlab chiqish (taktik rejalashtirish);

4-bosqich - joriy qilish (dasturiy chora-tadbirlarga hamrohlik qilish);

5-bosqich - MSD amalga oshirish natijalarini baholash;

6-bosqich - amalga oshirilgan MSD natijalari bo'yicha tuzatishlarni hisobga olgan holda korxonani rivojlantirish strategiyasiga tuzatishlar kiritish;

с Ei

В

СЛ

Е

PS

1-4

ё-

СГ

щ

I

В. о

>-4

X

о у

с й-

р

й-

сд i—» •

Р

о

1-4

I*

•g I—» •

^ 1-Н

р О

CTQ рэ Р

В &

г **

О

Cn

N

ЦГ О

tí. сд

CTQ XI

Р g-

О ЕГ

р

1-4

О)

О 1-4

я

к

О) р

CTQ Р

сд

tr

С р

р

р

сд

п>

р

i—» •

CTQ g

сд

tr

О

tr

U> on

è

Oi

ÍP

3. §

г:

«Я Б4

s

Oi

I

Ö

s

o s

Ö &

>¡

S- s

^ S ^ §

к.

^ IS

ъ Grq §

^ << S §

^ й-5-í С!'

Ö ^

S

S

o o

o

Ö

a¡

% &

PS

I'

к §

— N

I Ü Й

-1 c.

CÜ

n и

¡•3

er с о

о' ïï

я-о

я

о в

PS* g

в.

m

er

го

JQ

PS

сл

íq'

ps

er tr1

В'. с.

сл О

ÏQ PS

3.

g. H

PS*

з. В. с

PS

PS

3.

n

PS <—■ •

& о 3s 3.

SÍ'"*

PS

~Î El; rq Cr

en ¡=*

7Г D

>"4 О

I—».

о tr

CTQ С

о

Cn

-J

О

tr

Eû tí ° ^ hQ

CT нг

I—» • ^

^ I

a 1

sr ?r

M

er

ë-

й-

р

о ста tr

СП ^

^ е-

СП

tr

- korxona mutaxassislari;

- maslahatchilar guruhi rahbari;

- maslahatchilar (moliyaviya sohasida tahlil bilan shug'ullanuvchi mutaxassislar, yuristlar va b.).

Ishchi guruh vazifalari qatoriga 3-5 yillik davr uchun quyidagi axborotlarni to'plash va tahlil qilish kiradi:

- korxonani rivojlantirish strategiyasi, uning missiyasi va maqsadlari;

- mavjud marketing tizimi;

- iqtisodiy salohiyat;

- mulkiy holat va kapital tuzilmasi;

- korxonaning moliyaviy holati;

- korxonaning moliyaviy-xo'jalik faoliyati va h.k.

Korxona moliyaviy-xo'jalik faoliyatini kompleksli diagnostika qilish usullari, shakllari va vositalari tadqiqot obyektining tabiatiga qarab, bir-biridan jiddiy farq qilishi mumkin. Inqirozga qarshi chora-tadbirlarni kuzatib borish va hamkorlik qilishni korxonada kontrolling tizimi joriy qilgan va foydalangan holda samaraliroq amalga oshirish mumkin. Kelajakdagi inqirozli vaziyatlarni bashorat qilish va inqirozga qarshi boshqaruv maqsadida ikkita tizim -strategik va tezkor kontrolling ishlab chiqish va joriy qilish maqsadga muvofiq. Strategik kontrolling ro'y berishi mumkin bo'lgan inqirozli vaziyatlarni bashorat qilish va ularning oldini olishga yo'naltiriladi. Uning maqsadi korxona yashamoqligini ta'minlash va inqirozli vaziyatlarning oldini olish bo'yicha o'ylab chiqilgan harakatlar tizimini yaratish hisoblanadi. Strategik inqirozga qarshi kontrolling vazifalari qatoriga quyidagilar kiradi: korxona uchun ma'qul keladigan "risk-daromadlilik" nisbatini ta'minlaydigan bozor xulq-atvori modelini ishlab chiqish; moliyaviy qiyinchiliklar xavfi kelib chiqishi mumkin bo'lgan korxona ichki va tashqi muhiti monitoring hududlarini belgilash; korxona moliyaviy nochorligi vujudga kelish mezonlarini (moliyaviy inqirozni tavsiflaydigan ko'rsatkichlar miqdoriy darajasini) aniqlash; moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha stnadart algoritmlar to'plamini shakllantirish, barcha darajadagi rahbarlar uchun axborot oqimlari tizimini yaratish, ichki (boshqaruv)

hisobi tuzishni qamrab oladigan moliyaviy noxushlik belgilariga javob qaytarish vositalari, inqirozga qarshi hamrohlik, inqirozga qarshi oldini olish (profilaktika) tizimi ishlab chiqish; maqsadi boshqa bozor qatnashchilarining ushbu korxonaga qarshi yo'naltirilgan yoki uning uchun qiziqish uyg'otadigan bozor sektorini egallab olishga qaratilgan faol dasturlariga putur yetkazish va qarshilik ko'rsatish bo'lgan raqobatli muhitda xulq-atvor dasturlari yaratish.

Inqirozga qarshi strategik kontrollingning ko'rib chiqilgan vazifalari faol nazorat dasturlariga - inqirozli jarayonlarning rivojlanishini kuzatish va yuzaga kelgan salbiy vaziyatlarni sifat jihatidan o'zgartirish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishga yo'naltirilgan texnologiyalarga mansubdir.

Strategik kontrolling tizimini optimal tashkil etish "xarajatlar-natija" eng yaxshi nisbatini ta'minlashi lozim, ya'ni bir tomondan, tejamkorlik maqsadida barcha o'zgarishlarni kuzatib borishdan ma'no yo'q, faqat xavf-xatar hududlariga diqqat-e'tibor qaratish lozim; boshqa tomondan esa biron-bir potensial xavf-xatar o'choqlari (inqirozning vujudga kelishi) kuzatuv sohasidan chetda qolib ketmasligi juda muhim.

Masalan, ko'plab yirik sanoat obyektlari ulkan hududlarga ega. Mashinasozlik korxonalari - 10 gektardan 70 gektargacha, kimyoviy ishlab chiqarish - yuzlab gektar maydonlarni egallaydi. Bu respublikada yer resurslaridan noratsional foydalanishdan tashqari yer solig'i stavkalarining yuqoriligi tufayli mahsulotning sezilarli darajada qimmatlashuviga ham olib keladi.

Bunday sharoitlarda bankrotlik sohasida respublika iqtisodiy strategiyasi ko'p o'lchamli vazifalar hal etilishini ko'zda tutishi lozim: iqtisodiyotni istiqbolsiz korxonalardan uzil-kesil ozod qilishni tiklanish salohiyatiga ega bo'lgan ishlab chiqarishlarni tarkibiy qayta qurish, shuningdek, strategik va istiqbolli ishlab chiqarishlar bankrotligining oldini oladigan iqtisodiy muhit yaratish bilan birga amalga oshirish zarur48.

Inqirozga qarshi boshqaruvda tezkor kontrolling ichki va tashqi muhitning salbiy o'zgarishlariga tezda javob qaytarish bo'yicha qarorlar tayyorlashni nazarda tutadi. U strategik kontrolling jarayonida ifodalangan faoliyat standartlaridagi izdan chiqishlarni aniqlash va standart algoritmlarni muayyan vaziyatga moslashtirish yo'li bilan tuzatish kirituvchi qarorlar qabul qilish uchun axborot tayyorlashga imkon beradi.

Inqirozga qarshi tezkor kontrollingda asosiy e'tiborni quyida -gilarga qaratish maqsadga muvofiq: moliyaviy-iqtisodiy holat moni-toringi; aylanma kapitalni boshqarish; yer maydonlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish; investitsiyalar va xarajatlarni boshqarish.

Yuqorida keltirilgan iqtisodiy mexanizmni qo'llash natijasida "Agrégat zavodi" AJning Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashi-nasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida klasterlarga va boshqa sho'ba korxonalarga investitsiya kiritish yo'nalishi samarali rivojlan -tirildi. 2021 yilda 17%dan ko'proqqa o'sdi. Xususan, 2021- yilning boshida bu ko'rsatkich 777 180,28 ming so'mga teng bo'lgan bo'lsa, amaliy takliflar asosida bu qiymat 913 549,78 ming. so'mga yetkazildi.

Moliyaviy sog'lomlashtirish rejasi (MSR) bu - belgilangan vaqt davomida inqiroz holatidagi korxonani suddan tashqari sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar kompleksli rejasi bo'lib, korxona, boshqaruvchi/konsalting kompaniya yoki maxsus ekspertlar guruhi tomonidan qarzdor korxona ta'sischilari/mulkdorlari ehtimoliy ishtirokida tayyorlanadi, suddan tashqari moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadi va uni rivojlantirish, bozorda barqaror raqobatli holatga erishish va samarali xo'jalik faoliyati yuritish, kreditorlarning talablarini to'liq, zarur hollarda qarzlarni to'lash belgilangan jadvaliga muvofiq qondirish uchun yetarli bo'lgan hajmda mablag'lar bilan ta'minlanganlik va moliyaviy barqarorlik darajasiga erishish maqsadida inqiroz holatidagi korxona biznesini o'zgartirish va qo'llab-quvvatlash usullarini ko'zda tutadi.

Tahlil natijalariga ko'ra korxona bankrotligiga yo'l qo'ymaslik va uni ichki va tashqi zaxiralardan kompleksli yo'li bilan "xavfli hudud"dan chiqarish maqsadida korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish biznes-rejasi tuzilishi va dasturi ishlab chiqilishi lozim.

Korxonani inqirozli moliyaviy holatdan olib chiqishning muayyan yo'llari uning nochorligi sabablriga bog'liq bo'ladi. hozirgi paytda ziyon ko'rib ishlayotgan korxonani inqirozli holatdan olib chiqishni faqat uni modernizatsiyalash, qayta strukturalash, ishlab chiqarishni tashkil qilish va tex nologiyalarni o'zgartirish, shuningdek, uni diversifikatsiyalash, ishlab chiqarish va moliyaviy boshqaruv sifatini oshirish vositasida amalga oshirish mumkin.

Bankrotlik sharoitlarida korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish mexanizmi yakuniy maqsadga erishish - bozor sharoitlarida uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikka yo'naltirilgan ketma-ketlikdagi qadamlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq. Ushbu mexanizmni yaqqolroq namoyish etish uchun uni sxema ko'rinishida aks ettirish mumkin (3.7-rasm). Korxonalar mustaqil ravishda (jumladan, qarz mablag'lari jalb etgan holda) amalga oshirishi mumkin bo'lgan, sog'lomlashtirishga yo'naltirilgan asosiy chora-tadbirlar qatoriga quyidagilar kiradi:

- mavjud ishlab chiqarish omillari samarasini (foydalanish sifatini) oshirish va bozor kon'yunkturasini (ishlab chiq arish omillari bozorini) hisobga olgan holda ularni yangilashning ustuvor yo'nalishlarini tanlash;

- mahsulot rentabelligi va ishlab chiqarish umumiy hajmidagi salmoq ko'rsatkichlari bo'yicha assortiment tuzilmasini ratsionallashtirish maqsadida assortiment siyosatini qayta ko'rib chiqish;

- mavjud ijtimoiy salohiyatdan to'laqonli foydalanish va tashkiliy salohiyatni oshirish (sinergizm samarasi asosida);

- bozor strategiyasini optimallash va bozorda raqobatli pozitsiyalar tanlash.

Korxonaning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini kompleksli tahlil qilish

M

Umumiy tahliliy xulosa shakllantirish, korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish istiqbollarini baholash, moliyaviy sog'lomlashtirish chora-tadbirlari va strategiyasi ishlab chiqish

3.7-rasm. Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish dasturining tarkibi49

Tashkilot nochorligi sabablariga qarab, qo'llanayotgan inqirozga qarshi tahlil yo'nalishlarini asoslashni keltirib o'tamiz (3.3.-jadval).

Moliyaviy sog'lomlashtirish dasturi quyidagi shartlar bajarilgan hollarda muvaffaqiyatli yakunlangan deb hisoblanadi:

- kreditorlik qarzlari qayta strukturalangan (to'langan, uzoqroq muddatga kechiktirilgan va h.k.);

49 Tadqiqotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi

- sof pul oqimlari o'sgan;

- korxona kapitallashuvi o'sgan;

- korxonani qayta strukturalash o'tkazilgan (rentabelsiz ishlab chiqarishlar tugatilgan, noprofilli aktiv lar sotib yuborilgan, qo'shib olish yoki birlashtirish jarayonlari amalga oshirilgan, tugallanmagan qurilish va ijtimoiy infratuzilma obyektlari balansdan chiqarilgan va h.k.);

- boshqaruv tizimini qayta strukturalash o'tkazilgan, kontrolling tizimlari joriy qilingan;

- byudjetlashni joriy qilish hisobiga rejalashtirish tizimi yaxshilangan;

- korxona tuzilmasi optimallashtirilgan, ortiqcha xodimlar qisqartirilgan va h.k.

Qo'yilgan maqsadlarga erishilmagan hollarda korxona oldida ikkita yo'l qoladi:

- belgilangan shart-sharoitlar mavjudligida, tashkilotning moliyaviy jihatdan musthakamligi sifatida - strategiyaga tuzatishlar kiritish va moliyaviy barqarorlashtirish yangi dasturini ishlab chiqish;

- korxona tashqi boshqaruv jarayoni ostida ekanligi shartida tashqi boshqaruv rejasini bajarmaslik konkursli ishlab chiqarish va korxonaning tugatilishiga olib keladi.

Korxonada inqirozli holatlar paydo bo'lishiga olib keladigan omillarni kuzatib borish, ko'ngilsiz holatlarni yumshatish va oldini olish bo'yicha tezkor choralar ko'rish bilan odatda korxonaning nafaqat moliyaviy xizmati, balki boshqa xizmat ko'plab xizmatlari -moliyalashtirish bo'linmasi, sotuv-ta'minot bo'limi, xodimlarni boshqarish bo'limi, reja bo'limi ham shug'ullanadi. Biroq xo'jalik yuritishning yangicha sharoitlari, tashqi muhit dinamikasi shunga olib keladiki, an'anaviy menejment hozirgi kunda zamnoaviy korxonalar hisoblangan murakkab tizimlar boshqariluvchanligini ta'minlay olmaydi.

3.3-jadval

Ayrim inqiroz omillari va ularni pasaytirishning tahliliy

usullari50

Inqiroz omillari Tahlil yo'nalishlari

Sotuv hajmining pastligi Marketing tahlili, maqsadli bozorlar tanlash bo'yicha tahliliy ishlar

Kontragentning shartnoma shartlarini qoniqarsiz bajarishi Hamkorlar tanlashni tahliliy asoslash, shartnoma bo'yicha ishlar sifatini baholash

Iqtisodiyotdagi davriy o'zgarishlar Ishbilarmonlik faolligi, kon'yunktura davriy o'zgarishlari tahlili, joriy va uzoq muddatli likvidlik tahlili, hayotiylik davri joriy bosqichini baholash

Tovarlar ishlab chiqa-rishni rejalashtirishda moliyaviy resurslarning nooptimal taqsimlanishi Tashkilot faoliyati ustuvor yo'nalishlarini belgilashda puxta tahliliy ishlar, ishlab chiqarilgan tovarlar rentabelligini dastlabki baholashni chuqurroq o'tkazish

Yetkazib berilgan tovarlar uchun to'lovlarning kechikishi Shartnomalar va shartnoma intizomini tahlil qilish. Shartnoma shartlariga bo'nak to'lovi kiritilishi, hisob-kitoblarning akkreditiv shakli qo'llanishi, to'lov talab qilish huquqini faktoring firmasiga bepul berib yuborilishini asoslab berish

Rentabelli mahsulot ulushining pasayishi Chuqurlashtirilgan (pog'ona-pog'onali) marjinal tahlil

Sotuv tannarxining o'sishi Xarajatlar omilli tahlili, obyektlar va operatsiyalar bo'yicha tahlil

Keng miqyosli loyihalarga katta miqdordagi investitsiyalar Risk-tahlil, shartnomadan oldingi davrda chuqur tahliliy ishlar, loyihaga boshqa firmalarni jalb qilish hisobiga risklarni taqsimlash imkoniyatlarini ko'rib chiqish va h.k.

Xorijiy mamlakatlar amaliyoti va ayrim mahalliy kompaniyalar tajribasi shuni ko'rsatadiki, strategik va tezkor kontrolling tizimlarini joriy qilish menejerlarning ichki va tashqi muhit o'zgarishlariga javob qaytarish tezligini oshirish, korxona moslashuvchanligini

kuchaytirish, diqqat-e'tiborni o'tmishni nazorat qilishdan kelajakni tahlil va bashorat qilishga o'tkazish imkonini beradi. Kontrolling kelajakda vujudga kelishi mumkin bo'lgan inqirozli vaziyatlarni bashorat qilish va korxonada inqirozga qarshi boshqaruvning «yetakchi konstruksiyasi» bo'lishi mumkin.

Inqirozli vaziyatdan chiqish dasturini ishlab chiqishda inqirozga qarshi oldini oluvchi boshqaruvga va inqirozning oldini olish, uning oqibatlarini bartaraf kilish yoki yumshatishga imkon beradigan kelajakdagi inqirozli vaziyatlarni bashorat qilishga alohida e'tibor qaratish lozim.

Moliyaviy sog'lomlashtirish strategiyasini shakllantirishning ushbu umumiy mazmuni doirasida korxonaning o'ziga xos xususiyatlari, muayyan holatlar va korxona faoliyatidagi boshqa amaliy shart-sharoitlar tavsifini aks ettiradigan xilma-xil ta'sir variantlari bo'lishi mumkin. Shunga muvofiq jarayon maksimal samaradorlik, resurslardan foydalanish, vaqt tejash va ratsionallik mezonlari bo'yicha tuziladi. Umuman olganda, quyidagicha xulosalar chiqarish mumkin:

- agar yuzaga kelgan muammolarga mos keladigan, ularning hal etilishini ta'minlaydigan chora-tadbirlar kompleksli tizimini ishlab chiqilsa va amalga oshirilsa, korxonani nochorlik vaziyatidan olib chiqish yo'lini topish mumkin;

- tashqi muhit ta'sirini maksimal darajada hisobga olish muhimligi va zarurligiga qaramay, moliyaviy sog'lomlashtirishning har qanday modelida asosiysi - korxona miqyosida ro'y beradigan tub o'zgarishlarga alohida e'tibor qaratishdir;

- har qanday sog'lomlashtirish dasturi keskin xarakterga ega bo'lmagan alohida, xususiy boshqaruv qarorlariga asoslanishi mumkin emas. Bu ijobiy natijaga olib kelmaydi. Yagona yo'l -barcha ko'rilayotgan chora-tadbirlar tizimli xarakterga, umumiy reja asosidagi mexanizmga ega bo'lishi, bunda barcha tarkibiy qismlar yaxshilab sozlangan, «moylangan» va bir-biri bilan a'lo darajada mos kela oladigan bo'lishi lozim, bu esa to'laqonli o'zaro aloqalarni ta'minlaydi. Bunda barcha qarorlar innovatsion, nostandart, hattoki revolyutsion xarakterga ega bo'lishi lozim, chunki inqirozli holatda odatiy, standart shakllar, usullar va qarorlar samara bermaydi;

- moliyaviy sog'lomlashtirish dasturini shakllantirishdan oldin albatta, o'zaro aloqalari va o'zaro bog'lanishlari bilan korxonaning barcha kuchsiz tomonlari va qiyinchiliklarini aniqlashga imkon beradigan korxona butun iqtisodiyotining ichki auditi o'tkazilishi, puxta tahlil amalga oshirilishi zarur.

Sanoat korxonalarini ularning nochorlik sharoitida rivojlantirish tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi bu - nochorlik vaziyatidan ogohlantirish, uning oldini olish, bartaraf qilish bo'yicha ketma-ketlikda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. Sanoat korxonalarini ularning nochorlik sharoitida rivojlantirish tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi jihatidan eng dolzarb vazifalar qatoriga quyidagilar kiradi:

- asosiy faoliyat ko'rsatkichlari bo'yicha moliyaviy boylik ekspress-diagnostikasi;

- moliyaviy boylik va moliyaviy barqarorlik batafsil tahlili;

- rivojlanish strategiyalarini tanlash va asoslab berish;

- moliyaviy sog'lomlashtirish, qayta tashkil etish siyosatlari parametrizatsiyasi;

- moliyaviy natijalar va ulardan foydalanish yo'nalishlarini bashorat qilish;

- ishlab chiqarish-xo'jalik va moliyaviy faoliyatni boshqarish samarali joriy siyosatlarini shakllantirish;

- boshqaruv qarorlarini optimallashtirish.

Kompleksdagi vazifalarning dastlabkisi - moliyaviy boylik ekspress-diagnostikasini amalga oshirish - korxonaning inqiroz arafasidagi holati uchun xos bo'lgan «zaif сигнал» larni aniqlash, ehtimoliy bankrotlikning tezkor oldini olish bilan erishiladi, bu esa muhit omillarining shakllanayotgan moliyaviy boylik darajasiga ta'sirini, shuningdek, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining iqtisodiy oqibatlarini o'z vaqtida baholash va ularga tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Moliyaviy boylik va moliyaviy barqarorlikni batafsil tahlil qilish vazifasida strategik boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun bashoratdan oldingi hisoblangan, joriy davr faoliyatini tahlil qilishga alohida e'tibor qaratiladi. Bunda retrospektiv tahlil xulosalari joriy kuzatuvlar bilan mujassamlantiriladi va umumlashtirilgan ko'rinishda bashorat va reja vazifalari kompleksini hal qilish uchun foydalaniladi.

Korxonani rivojlantirish strategiyalarini shakllantirish vazifalari korxonaning asosiy maqsadi va uning doirasidagi kichik maqsadlarni amalga oshirish bilan bog'lanadi. Qabul qilingan maqsadning prinsipial xarakteri va uni amalga oshirish muddatlariga qarab, uning ko'rsatkichlari bu maqsadlarga ajratilgan investitsiyalar samaradorligi talablari, shuningdek, investitsiya resurslari manbalari va ulardan foydalanish o'rtasida yo'l qo'yiladigan nisbat shartalri bilan asoslanadigan korxona faoliyati mos keluvchi strategiyasi tanlab olinadi. Shakllantirilgan strategiyalar ularni amalga oshiruvchi joriy faoliyat siyosati yo'nalishlarini belgilab beradi.

Navbatdagi vazifalar kompleksi - moliyaviy sog'lomlashtirish qayta tashkil etish siyosatlarini parametrlashtirishdir. Ularga erishish yoki ortish moliyaviy boylikni anglatadigan yo'l qo'yish mumkin bo'lgan minimal faoliyat ko'rsatkichlari belgilagan holda korxonani inqirozoldi holati yoki inqiroz holatidan olib chiqish bo'yicha eng real imkoniyatlar tadqiq etiladi va baholanadi. Moliyaviy barqaror korxonalar uchun joriy siyosatni tanlash yangi sotuv bozorlari, mahsulot turlarini o'zlashtirish, raqobatbardosh mahsulot taklif etish, ishlab chiqarish-sotuv salohiyatini oshirish hisobiga, faoliyat va ishlab chiqarishni texnik rivojlantirish, diversifikatsiyalash va (yoki) moslab qayta yo'naltirish maqsadlariga uzoq muddatli va o'rta muddatli kredit qarzlari olish imkoniyatlari va yo'l qo'yish mumkin bo'lgan shartlari bilan belgilanadi. Moliyaviy natijalar va ulardan foydalanish yo'nalishlarini bashorat qilish vazifalari kompleksida korxonaning qayta tashkil etish siyosatlari va shakllantirilgan strategiyalari uning faoliyatida qabul qilingan maqsadlar bilan bog'lanadi va ularni amalga oshirishda erishiladigan faoliyat ko'rsatkichlari bashorati bilan asoslanadi. Ishlab chiqarish-xo'jalik va moliyaviy faoliyatni boshqarish samarali joriy siyosatlarini shakllantirishda korxonaning joriy aktivlari va joriy passivlarini boshqarishga borib taqaladigan moliyaviy va ishlab chiqarish menejmenti keng doiradagi vazifalari hal etiladi. Bu yerda imitatsion dinamik modellashtirishdan foydalangan holda elementlar bo'yicha aniqlangan joriy aktivlar qiymati moliyaviy barqarorligi yo'l qo'yish mumkin bo'lgan shartlarni bosqichma-bosqich taqsimlash ko'zda tutiladi.

3.S-rasm. Qishloq xojaligi mashinasozligi korxonalari bankrotligini oldini

olish algoritmi51

Joriy aktivlarning taqsimlangan qiymatlari ishlab chiqarish zaxiralarini stoxastik boshqarish, tezkor ishlab chiqarish rejalari tuzish va sotuv faoliyatini bashoratli modellashtirishda eng chetki sifatida qabul qilinadi. Moliyaviy holatning aniqlangan bosqichiga qarab, har bir ssenariy uchun o'z kapitali, foyda, aylanma mablag'lar, investitsiyalar va moliyaviy munosabatlarning boshqa qismlarini shakllantirish uchun o'ziga xos moliyaviy siyosat ishlab chiqiladi. Bu korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha tegishli rejalarda ko'rsatilgan. Monografiyada bankrotlikning oldini olishning iqtisodiy mexanizmini shakllantirish bevosita qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining xususiyatlariga bog'liqligi aniqlandi.

Algoritmni amaliyotga qo'llash natijasida "Agregat zavodi" AJning sof aktivlari hajmi 2021-yilda 29950,7 mln. so'mga yetib, 2020-yildagi 27302,2 mln.so'mga nisbatan qariyb 9,7 %ga ortgan.

Qarorlarni qabul qilishda sof aktiv miqdorining oshishi korxonaning moliyaviy sog'lomlashuviga olib keladi.

Sof aktiv rentabelligi = 29950,7/27302,2 = 1,097 * 100%= 109,7%

Amaliy amalga oshirishning turli bosqichlarida Bankrotlikning oldini olish mexanizmi, ular o'zlarini quyidagi tarzda namoyon qiladi: ishlab chiqarish va aloqa samaradorligi bilan bog'liq diagnostika bosqichlari qishloq xo'jaligida barcha analitik va prognozli hisob-kitoblarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir kalendar yili uchun umumiy; moliyaviy barqarorlik, nochorlik yoki bankrotlik bosqichlarini aniqlashda - o'z ishlab chiqarish zaxiralari bo'yicha o'z aylanma mablag'larini shakllantirishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o'z aylanma mablag'lari va manevrlik koeffitsiyentlarining yuqori qiymatlari; moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda taktik chora-tadbirlar majmuini yakunlash va ularni strategiya bilan bog'lashda korxonalar alohida e'tibor qaratishi lozim.

3.3. "Agrégat zavodi" aksiyadorlik jamiyati faoliyatining

ekonometrik modeli va uni rivojlantirishning istiqbolli

yo'nalishlari

Mamlakatimizda mashinasozlik sanoati qishloq xo'jaligi mashinalari agregatlari ishlab chiqarish faoliyati ko'rsatkichlarini ekonometrik modellashtirish mazkur tarmoqni tahlil qilish va kelgusida rivojlantirish yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Ekonometrik modellar mashinasozlik sanoatining rivojlanish ko'rsatkichlarini miqdoriy tahlil qilibgina qolmacdan, balki unga ta'sir etuvchi omillar tapkibi hamda har bir omilning ulushini aniqlab berishga ham imkon beradi. Pecpublikamizda "Agrégat zavodi" aksiyadorlik jamiyatining samarali rivojlanish ko'rsatkichlarini ekonometrik modellashtirish - mazkur korxonada ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga ta'sir etuvchi omillarni miqdoriy aniqlash hamda ularni rivojlantirish bo'yicha optimal qarorlar ishlab chiqarishga imkon beradi.

O'zbekiston Pecpublikacidagi "Agrégat zavodi" aksiyadorlik jamiyatining samarali rivojlanishini aniqlashda quyidagi omillardan foydalanish mumkin:

- natijaviy omil "Agrégat zavodi" AJning mahsulot tannarxi , mln. so'm, (Y);

- ta'sir etuvchi omillar sifatida "Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda, mln. so'm (Xi);

-"Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daromad, mln. so'm (X2);

-"Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan yalpi daromad, mln. so'm (X3);

- "Agrégat zavodi" AJning asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati, mln. so'm (X4);

- "Agrégat zavodi" AJning investitsiyalar, mln. so'm (X5);

Avvalo, "Agrégat zavodi" AJda yalpi daromad bo'yicha ko'p

omilli ekonometrik model tuzishdan oldin, ushbu modelga kiritilayot-gan omillar o'rtasida bog'liqlik zichligini aniqlash zarur. Buning uchun omillar o'rtasida korrelyatsiya koeffitsiyentlari hisoblanadi. Omillar o'rtasida korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblanadi.

Keyin ushbu omillar o'rtasida bog'lanishlapni aniqlash uchun koppelyatsion tahlil o'tkazamiz (3.5-jadval).

3.5-jadval

"Agrégat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi va unga ta'sir etuvchi omillar o'rtasida hisoblangan korrelyatsiya

koeffitsiyentlari matritsasi52

Ishlab chiqaril-gan mahsulot tan-narxi (to-var, ish va xizmatlar) Y Sof foyda (za-rar) X1 Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va xiz-matlar) X2 Mahsulot sotishdan tushgan yalpi daromad (tovar, ish va xizmat-lar) X3 Asosiy fondlar- ning boshlang'ich qiymati X4 In-ves-titsi-yalar X5

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) Y 1

Sof foyda (zarar) X1 0,544691 1

Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va xizmatlar) X2 0,995642 0,565628 1

Mahsulot sotishdan tushgan yalpi daromad (tovar, ish va xizmatlar) X3 0,846535 0,594168 0,892490 1

Asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati X4 -0,097979 0,487164 -0,111833 -0,164463 1

Investitsiyalar X5 0,436124 0,506955 0,444574 0,428282 0,45806 5 1

Demak, omillar o'rtasida bog'lanish zichliklari, ya'ni xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlari qiymatlari quyidagicha tavsiflanadi.

Ya'ni ko'rishimiz mumkinki, 3-omilning 2-omil bilan o'zaro bo'g'liqlik darajasi 0,89 ga teng va biz bu omilni ta'sir etuvchi omillar qatoridan chiqaramiz. So'ng yana bir bor xususiy korrelyatsiya koeffîtsiyentlarini hisoblab chiqamiz.

3.6-jadval

"Agrégat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi va unga ta'sir etuvchi omillar o'rtasida hisoblangan korrelyatsiya

koeffîtsiyentlari matritsasi53

Ko'rsatkich Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) Y Sof foyda (zarar) X1 Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va xizmatlar) X2 Asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati X4 Investit-siya-lar X5

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) Y 1

Sof foyda (zarar) X1 0,544691 1

Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va xizmatlar) X2 0,995641 0,565628 1

Asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati X4 -0,097979 -0,487164 -0,111833 1

Investitsiyalar X5 0,436124 0,506955 0,444574 0,458065 1

Excel elektpon jadvalidan foydalanib, omillar o'rtasida korrelyatsiya koeffîtsiyentlarini qaytadan hisoblaymiz (3.6-jadval).

Demak, omillar o'rtasida bog'lanish zichliklari, ya'ni xususiy korrelyasiya koeffitsientlari qiymatlari quyidagicha:

ryXl = 0,545, ryX2 = 0,996, ryx4 = -0,098 7^5 = 0,436

Omillar o'rtasida xususiy korrelyatsiya koeffîtsiyentlari shuni ko'pcatadiki, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot

tannarxi, mln. so'm (Y) va "Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda, mln. so'm (Xi) o'rtasida kuchli to'g'pi bog'lanish mavjud ekan. "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi, mln. so'm (Y) va "Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daromad, mln. so'm (X2) o'rtasida ham kuchli to'g'pi bog'lanish mavjud. "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi, mln. so'm (Y) va "Agrégat zavodi" AJning asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati, mln. so'm (X4) o'rtasida zich bog'lanish mavjud ekan. "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi, mln. so'm (Y) hamda "Agrégat zavodi" AJning inves-titsiyalari, mln. so'm (X5) o'rtasida kuchli to'g'pi bog'lanish mavjud.

Bundan tashqari shuni ta'kidlash képakki, omillar o'rtasida juft koppélyasion bog'lanishlap o'rtasida zich bog'lanishlapni ko'pish mumkin, ya'ni omillar o'rtasida multikolleniarlik mavjud ekan. Bu shuni anglatadiki, mazkur omillardan birini tuziladigan ekonometrik modelga kipitmaclik lozim. Ushbu muammoni omillar bo'yicha ko'p omilli ekonometrik model tuzish opqali hal qilish mumkin.

Endi yuqopida keltipilgan omillar bo'yicha "Agregat zavodi" AJ yalpi daromadi va unga ta'sir etuvchi omillar bo'yicha ko'p omilli ekonometrik modél tuzamiz. U quyidagi ko'pinishga éga:

P = -781166,45 + 0,084x1 + 0,856x2 + 0,108x4 + 0,099x5

R2 = 0,9959; F^HCo6 = 637,141.

Modeldagi - 781166,45 koeffitsiyenti hisobga olinmagan omillar ta'sirini ko'pcatadi, ya'ni agap yuqopidagi omillarni inkop qiladigan bo'lsak, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi - 781166,45 mln. so'm tashkil qilgan bo'lap édi.

Mazkur modeldan shuni aytish mumkinki, "Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda, (Xi) o'ptacha 1 birlikka oshca, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi, mln. so'm (Y) o'ptacha 0,084 mln. so'mga ortishiga olib kelishi mumkin ekan. "Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daroad (X2) o'ptacha 1 birlikka ortishi, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi, mln. so'm (Y) o'ptacha 0,084 mln. so'mga

ortishiga olib kelishi mumkin. "Agrégat zavodi" AJning asosiy

99

fondlaming boshlang'ich qiymati, (X4), o'ptacha 1 birlikka ortishi, "Agrégat zavodi" AJning sof tushumi, mln. so'm (Y) o'ptacha 0,108 mln. so'mga ortishiga olib kelishi mumkin ekanligini ko'pish mumkin. "Agrégat zavodi" AJning investitsiyalari, (X5) 1 birlikka ortsa, "Agrégat zavodi" AJning sof tushumi, mln. so'm (Y) o'ptacha 1,099 mln. so'mga ortishiga olib keladi.

= 0,9959 - detepminasiya koeffitsiyenti shuni ko'pcatadiki, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxining 99,59 foizi ko'p omilli ekonometrik modelga kiritilgan omillarga bog'liq ekanligini namoyon etadi. Qolgan 0,61 foizi esa hisobga olinmagan boshqa omillar ta'siridip. Tuzilgan ko'p omilli ekonometrik modelning o'rganilayotgan jarayonga mos kelishini yoki statistik ahamiyatliligini tekshirish uchun Fisherning F-mezonidan foydalaniladi.

Hisoblangan Fisher mezoni jadvaldagi qiymati bilan solish-tiriladi. Jadvaldagi Fisher koeffitsiyentini topish uchun k qator va k2 ustunni aniqlash zarur: k = n - m -1 va k2 = m. Agap fhco6 > f^ bo'lsa, tuzilgan ekonometrik model statistik ahamiyatli yoki o'rganilayotgan jarayonga mos (adekvat) deyiladi. Agap < bo'lsa, tuzilgan ekonometrik model statistik ahamiyatsiz yoki o'rganilayotgan jarayonga mos emas, deyiladi. Bunday holda chiziqli ekonometrik model o'rniga, chiziqsiz ekonometrik model tanlanadi.

Model uchun = n - m — 1 = 26- 4 — 1 = 21 va fc2=4 ekanligini hisobga olib, uning jadvaldagi qiymati 5,8 ga teng ekanligini aniqlash mumkin. Bundan esa fmco6 > ekanligi ma'lum bo'ldi, ya'ni

^hisob = 637,14 > ^jadval = 5,8.

Demak, tuzilgan ekonometrik model statistik ahamiyatli bo'lib, u "Agregat zavodi" AJning sof tushumi holatini bevosita aniqlab berar ekan. Bundan tashqari, mazkur model yordamida temir yo'l tarmog'i yalpi daromadini kelgusi davrlarga prognoz qilish mumkin. Demak, yuqorida koppelyatsion tahlilda aniqlangan multikolleniarlik natijasida biz adekvat ko'p omilli ekonometrik modelga ega bo'ldik.

Olingan ko'p omilli ekonometrik model statistik ahamiyatli, model parametplari ishonchli ekanligi aniqlandi.

Model asosida "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxining hisoblangan va haqiqiy qiymatlari quyidagi 3.9-rasmda keltirilgan.

70 000 000,0 60 000 000,0 50 000 000,0 40 000 000,0 30 000 000,0 20 000 000,0 10 000 000,0 0,0

2016_2 2016 2017_2 2017 2018_2 2018 2019_2 2019 2020_2 2020 2021_2 2021 2022_2

> Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) Y

> Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) hisoblangan qiymatlar Y

3.9-pacm. "Agrégat zavodi " AJning mahsulot tannarxining hisoblangan va

haqiqiy qiymatlari grafigi(mln.so'm)54

3.9-pacmdan ko'rish mumkinki, 2016-2022-yillar davomida "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxining hisoblangan va haqiqiy qiymatlari deyapli bir xil qiymatlarga ega ekan. Ya'ni, ular o'rtasida fapqlar unchalik katta emas.

Demak, (2) model asosida "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini kelgusi davrlarga prognoz qilish mumkin ekan.

Buning uchun, eng avvalo, "Agrégat zavodi" AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga ta'sir etuvchi omillar bo'lgan "Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda (Xi), "Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (X2), "Agrégat zavodi"

AJning asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati (X4), "Agrégat zavodi" AJning investitsiyalar (X5) omillar bo'yicha tpénd modellarini tuzamiz.

"Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda bo'yicha trend modeli:

y = -1E+06ln(x) + 4E+06 R2 = 0,8279

"Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daromad bo'yicha trend modeli:

y = -2E+06ln(x) + 3E+07

R2 = 0,8550

"Agrégat zavodi" AJning asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati bo'yicha trend modeli:

y = 0,426x6 - 43,282x5 + 1716,7x4 - 33991x3 + 345809x2 - 1E+06x

+1E+07 R2 = 0,7356

"Agrégat zavodi" AJning investitsiyalar bo'yicha tpénd modéli:

y = 359144ln(x) + 1E+07 R2 = 0,8202

"Agrégat zavodi" AJdagi sof foyda (X1), "Agrégat zavodi" AJdagi mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (X2), "Agrégat zavodi" AJning asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati (X4), "Agrégat zavodi" AJning investitsiyalari (X5) tpend modellari bo'yicha olib bopilgan hisob-kitoblarning prognoz natijalari quyidagi 3.7-jadvalda keltipilgan.

3.7-jadval

"Agrégat zavodi" AJning 2023-2026-yillardagi prognoz _ko'rsatkichlari, ming so'm hisobida55 _

T/r Yil-lar Ishlab chiqa-rilgan mahsulot tannarxi (tovar, ish va xizmatlar) Y Sof foyda (zarar) X1 Mahsulot so-tishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va xizmatlar) X2 Asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati X3 Invéstitsi-yalar X4

1. 201б 2 21 571 290,0 2 171 735,В 2б 915 53В,0 В 17б 37В,7 10 34В 114,5

2. 201б 25 347 4Вб,б 3 б7б 124,1 34 бВВ 177,В 7 433 4б3,0 11 109 5В7,1

3. 2017 2 23 7В4 359,5 б70 007,4 2б В74 5б2,5 В 452 042,0 9 122 049,4

4. 2017 35 3б3 795,б 2 571 бВ1,б 43 020 742,5 В 507 543,1 11 079 224,7

5. 201В 2 45 539 31В,7 954 110,1 50 б2В 312,5 В 575 В97,4 9 530 007,5

б. 201В б3 37б В44,б 4 0В1 994,5 77 701 111,0 12 1б1 974,2 1б 243 9бВ,7

7. 2019 2 13 В9б В33,б 39В ВВ2,5 15 В0В б4В,5 9 б1В б57,7 10 017 540,1

В. 2019 24 71В б29,0 1Вб 455,0 31 295 429,0 9 б27 477,7 9 б23 594,2

9. 2020 2 17 В29 597,б В95 б72,б 21 540 035,б 13 52В 911,4 14 424 5В4,0

10. 2020 25 301 57б,0 92б 11В,4 30 055 бб5,9 12 2В1 307,б 10 00б 942,5

11. 2021 2 13 112 5бб,2 -5 35б 7В4,б 1б 247 5В5,3 12 27В 22В,5 б 921 443,9

12. 2021 1В 179 300,1 -2 б7б 224, В 25 В17 В74,0 12 2В0 Вб7,0 9 б04 б42,1

13. 2022 2 б 123 539,0 -2 391 334,0 В 001 239,0 12 572 32В,б 10 1В0 994,б

14. 2022 1В 034 25В,В бб7 795,5 23 335 591,0 22 509 900,9 11 19б 741,3

15. 2023 2 17 919 513,В 59В В02,б 23 197 б05,2 22 799 500,0 11 221 519,б

1б. 2023 17 В12 17б,9 534 2б4,1 23 0бВ 52В,2 23 492 В3В,4 11 244 б9В,3

17. 2024 2 17 711 349,5 493 б39,5 22 947 279,0 24 411 б10,В 11 2бб 471,2

1В. 2024 17 б1б 2Вб,9 47б 4В1,1 22 В32 9б2,1 25 В93 400,7 11 2Вб 999,3

19. 2025 2 17 52б 3б5,3 4б2 413,В 22 724 В27,7 27 949 373,4 11 30б 417,2

20. 2025 17 441 057,2 411 120,5 22 б22 241,1 29 441 б00,0 11 324 В3В,9

21. 202б 2 17 359 912,2 3В2 330,4 22 524 бб0,В 31 2В0 010,7 11 342 3б1,б

22. 202б 17 2В2 542,7 375 В10,4 22 431 б20,7 33 б3В 97В,7 11 359 0б9,0

3.7-jadval ma'lumotlaridan foydalanib, "Agrégat zavodi" AJ Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga ta'sir etuvchi omillar ta'si-rida prognoz davrida o'zgapishi grafigini shakllantiramiz. Undagi dinamikani tasvirlash maqsadida 3.6-rasmda grafik keltirilgan.

70 000 000,0 60 000 000,0 50 000 000,0 40 000 000,0

30 000 000,0

3.10-rasm. "Agrégat zavodi " AJning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiningprognoz ko 'rsatkichlari, ming so 'm hisobida 56

3.10-rasmdagi "Agrégat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxining 2023-2026-yillardagi prognoz ko'rsatkichlariga ko'ra, 2022-yilda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 18 179 300,1 ming so'mga teng bo'lib, 2025-yil yakuniga kelib 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, 2022-yilga nisbatan mahsulot tannarxini 4.06%ga kamaytirish imkonini beradi.

Shuni ta'kidlash lozimki, ishlab chiqilgan model asosida "Agrégat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 2025 -yilda 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'ladi. Bu ko'rsatkich 2026-yilda 2025-yilga nisbatan yana 158 514,5 ming so'mga kamayishi kutilmoqda.

Sof foyda (zarar) X1

6 000 000,0

3.11-rasm. "Agrégatzavodi" AJsof foyda (zarar)ining 2023-2026 yillardagi prognoz ko 'rsatkichlari ming so 'm57

3.11-rasmdagi "Agregat zavodi" AJ sof foyda (zarar)ining 2023-2026 yillardagi prognoz ko'rsatkichlari shundan dalolat beradiki, bu ko'rsatkich 2025 yil 411 120,5 ming so'm, 2026 yilga kelib 375 810,4 ming so'mga teng bo'lib, 2021 yil yakunigacha bo'lgan ko'rsakichlar bilan solishtiradigan bo'lsak, korxonaning sof foydasi barqarorlashganini ko'rishimiz mumkin.

Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad (tovar, ish va

xizmatlar) X2

90 000 000,0 80 000 000,0 70 000 000,0 60 000 000,0 50 000 000,0 40 000 000,0 30 000 000,0 20 000 000,0 10 000 000,0 0,0

, 'V A T, A

s>' & r&'r&s „9>w\ov ¿>v A>' 4<&

-v

0?

-v

^ T? "p? »v3 ^ 'V3 T*

3.12-rasm. "Agregat zavodi" AJ mahsulot sotishdan tushgan sof daromadning prognoz ko 'rsatkichlari ming so 'm58

3.12-rasmdagi "Agrégat zavodi" AJ mahsulot sotishdan tushgan sof daromadining 2026-yilgacha ishlab chiqilgan prognoz ko'rsat-kichlariga ko'ra, zaxira hajmi 2026-yilda 22 431 620,7 ming. so'mni tashkil qiladi. Bunda ushbu ko'rsatkich 2021-yilga nisbatan 903 970 ming so'mga kamayishi kutilmoqda. Buning asosiy sababchisi sifatida esa ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan asosiy vositalar va moddiy aktivlarning muddati uzaytirib turilishi hamda yangilarini jalb qilinishini keltirib o'tish mumkin.

Asosiy fondlarning boshlang'ich qiymati X3

40 000 000,0 35 000 000,0 30 000 000,0 25 000 000,0 20 000 000,0 15 000 000,0 10 000 000,0 5 000 000,0 0,0

A A 'V /A 'V A 'V rÇ> 'V r/V ^ -{y 'Vrft 'V 'V <£> 'V

& <$>'-¿V' -¿V -¿V'

3.13-rasm. "Agrégat zavodi " AJ Asosiy fondlarning boshlang 'ich qiymatining 2023-2026yillardagi prognoz ko 'rsatkichlari ming so 'm59

3.13-rasmdagi "Agrégat zavodi" AJning Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida 2023-2026-yillardagi prognoz ko'rsatkichlariga ko'ra, 2022-yilda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 18 179 300,1 ming so'ga teng bo'lib, 2025-yil yakuniga kelib 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'ladi. Bu esa o'z navbatida 2022-yilga nisbatan mahsulot tannarxini 4.06% ga kamaytirish imkonini beradi. Shuni ta'kidlash lozimki, ishlab chiqilgan model asosida "Agregat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 2025-yilda 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'lib, bu ko'rsatkich 2026-yilda esa 2025-yilga nisbatan yana 158 514,5 ming so'mga kamayishi kutilmoqda.

Investitsiyalar X4

18 000 000,0 16 000 000,0 14 000 000,0 12 000 000,0 10 000 000,0 8 000 000,0 6 000 000,0 4 000 000,0 2 000 000,0 0,0

'V ¿0

V

, - ^ O 'v *3> 'V'S» 'V & 'V \ A, «V A 'Vn* «V A , «V

3.14-rasm. "Agrégat zavodi " AJ Investitsiyalarning 2022-2026 yillardagi

prognoz ko 'rsatkichlari ming so 'm60

3.14-rasmdagi investitsiyalarning 2026-yilga kelib 11 359 069 ming so'mga yetishi mumkin. Bunga asosiy sabab yuqori malakali kadrlarni boshqaruv jarayoniga jalb qilinishi bo'lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda hozipgi kundagi eng katta muammolardan biri bo'lgan pentabellik darajasi past loyihalardan ba'zilarining o'rniga korxonani moliyaviy sog'lomlashtiri uchun zamin yaratadigan investitsion loyihalarni ishga tushirish maqsadga muvofiq bo'ladi.

XULOSA

Monografiyaning natijasi sifatida quyidagi ilmiy takliflar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi:

1. Moliyaviy nochor korxona faoliyatini inqirozga qarshi boshqarish choralar tizimini qurish algoritmi umumiy konsepsiyaning quyidagi elementlarini o'z ichiga olishi kerak: nochorlik vaziyatni bartaraf etish bo'yicha bosqichli vazifalar va strategik maqsadli ko'rsatmalarni aniqlash; korxonaning ishlab chiqarish va marketing faoliyati tamoyillarini va uning nochorlik holatini oldini olish bo'yicha boshqaruv tizimini takomillashtirish; samarali qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo'lgan axborot bazasini yaratish kabilar.

2. Sanoat korxonalarini moliyaviy sog'lomlashtirish va bozor sharoitlariga moslashtirish maqsadida investitsiya siyosatining nochorlikka qarshi chora-tadbirlarini hal qilish va zarur resurslarni safarbar qilish uchun moliyaviy texnologiyalarning samaradorligi bilan chambarchas bog'liq.

3. Sanoat korxonalarning asosiy yo'nalishlari, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, eskirgan uskunalarni almashtirish (yoki kapital ta'mirlash) va zamonaviy uskunalarni sotib olishdir. Ushbu chora-tadbirlarning maqsadi korxonaning nochorlik (yoki bankrotlik)dan oldingi holatini bartaraf etishdir.

4. Rivojlanish strategiyasining taklif etilgan varianlari qarzdor korxonaning nochorligini bartaraf etish bo'yicha inqirozga qarshi choralar tizimining asosidir. Uni amalga oshirish mexanizmi quyidagi usul va uslublar, vositalar va texnologiyalarni o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish hajmini bozor "nishasi" sig'imiga muvofiq tartibga solish, mahsulotni tanlab (segmentlar bo'yicha) farqlash, sifatni sertifikatlash va mahsulotlarni bozorda joylashtirish, vositachilarni yo'q qilish orqali xarajatlarni kamaytirish, yetkazib beruvchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqalar o'rnatish, tannarxni tarkibiy qismlarini arzonlashtirish, funksional-qiymat tahlili uslubiyatini joriy etish va boshqalar.

5. Sanoat korxonalarining moliyaviy holatini monitoring qilishning umumiy avtomatlashtirilgan tizimini yaratish zarur, bu ularning iqtisodiy va moliyaviy ahvolini tahlil qilish asosida to'lovga layoqatsizlik xavfi darajasini baholashga imkon beradi, ularning har biri uchun standart qarshi choralar aniqlanadi va bunda davlat siyosatini takomillashtirish

borasida nochorlik holatini oldini olish, moliyaviy sog'lomlashtirish va bozor sharoitlariga qayta moslashtirishda faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi.

6. Algoritmni amaliyotga qo'llash natijasida "Agrégat zavodi" AJning Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida klasterlarga va boshqa sho'ba korxonalariga investitsiya kiritish yo'nalishi samarali rivojlantirildi va 2021 yilda 17% dan ko'proqqa o'sdi.

7. "Agrégat zavodi" AJ Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida asosiy fondlarning balans qiymatining 2023-2026 yillardagi prognoz ko'rsatkichlari shundan dalolat beradiki, bu ko'rsatkich 2026-yilga kelib 33 638 978,7 ming so'mga teng bo'lib, 2021-yilga nisbatan 1,5 barobarga ortishi mumkin. Bunda agregatlarga bo'lgan talab va zamonaviy ishlab chiqarish texnikalarining qishloq xo'jaligi agregatlari ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinishi asosiy omil bo'lishi mumkin.

8. "Agregat zavodi" AJning Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida investitsiyalar hajmi 2026-yilga kelib 11 359 069 ming so'mga yetishi mumkin. Bunga asosiy sabab yuqori malakali kadrlarni boshqaruv jarayoniga jalb qilinishi bo'lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda hozipgi kundagi eng katta muammolardan biri bo'lgan pentabellik darajasi past loyihalardan ba'zilarining o'rniga korxonani moliyaviy sog'lomlashtiri uchun zamin yaratadigan investitsion loyihalarni ishga tushirish maqsadga muvofiq bo'ladi.

9. "Agregat zavodi" AJning Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozligi klasteri tarkibiga kirish davrida sof tushumining 2023-2026-yillardagi prognoz ko'rsatkichlariga ko'ra 2022-yilda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 18 179 300,1 ming so'ga teng bo'lib, 2025-yil yakuniga kelib 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'ladi. Bu esa o'z navbatida 2022-yilga nisbatan mahsulot tannarxini 4.06% ga kamaytirish imkonini beradi. Shuni ta'kidlash lozimki, ishlab chiqilgan model asosida "Agregat zavodi" AJ ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 2025-yilda 17 441 057,2 ming so'mga teng bo'lib, bu ko'rsatkich 2026-yilda esa 2025-yilga nisbatan yana 158 514,5 ming so'mga kamayishi kutilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. O'zbekiston Respublikasi Qonunlari. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, 2003.

2. O'zbekiston Respublikasining 2022-yil 12-apreldagi "To'lovga qobiliyatsizlik to'g'risida" gi O'RQ-763-son O'zbekiston Respublikasi Qonuni

3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni. http://www.lex.uz/

4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 9-iyundagi PF-6244-son "Hududlar sanoat salohiyatini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi Farmoni. http://www.lex.uz/

5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 11 noyabrdagi PQ-7-sonli "Chirchiq shahrida qishloq xo'jaligi mashinasozlik klasterini tashkil qilish chora-tadbirlari to'g'risida"ra Qarori. http://www.lex.uz/

6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 -yil 25-dekabrdagi PQ-4077-son "Ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, sanoat tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash jarayonini jadallashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarori. http://www.lex.uz/

7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4477-son "2019-2030-yillar davrida O'zbekiston Respublikasining "yashil" iqtisodiyotga o'tish strategiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi Qarori. http://www.lex.uz/

8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-iyundagi PQ-4765-son "Qishloq xo'jaligi mashinasozligi sohasini boshqarish tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to'g'risida"ra Qarori. http : //www .lex.uz/

9. 2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini "Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o'rganish bo'yicha ilmiy-uslubiy risola. // O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti. - T.: "Ma'naviyat" nashriyoti, 2017. - B. 206-207.

10. Г.К.Саидова. Кое-что о банкротстве. // Экономическое обозрение. - 2003. - №° 2. - С. 32-40.

11. G.A. Samatov. Loyihalami moliyalashtirish, Darslik 2014, Fan va ta'lim;

12. М.А. Махкамова Формирование организационно-экономического механизма управления инновационной деятельностью на предприятиях машиностроения Республики Узбекистан., дисс.д.э.н., Ташкент 2004 г.

13. Аллаева Г.Ж. Эффективное развитие предприятий топливно-энергетического комплекса Республики Узбекистан., автореферат дисс. докт. философии, Т.: 2018г.

14. Burxanov A.U. O'zbekistonda sanoat tarmoqlarini rivojlanti-rishning asosiy yo'nalishlari // "Biznes-ekspert" jurnali.-Toshkent, 2016. №3. - B.3-8.

15. Burxanov A.U. Sanoat korxonalari moliyaviy barqarorligini baholash usuli // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2018 yil.

16. Xodiyev B.Yu., Maxmudov N.M., Fayzullayev Yo.Sh., Yusupov M.S, Xomidov S.O. Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini barqaror rivojlantirish omillari va tendensiyalari (sanoat va agrar tarmoq misolida). Monografiya. - T.: "IQTISODIYOT", 2018. - B. 140.

17. Kambarov J.X. Sanoat korxonalarida inqirozga qarshi boshqaruvning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish. // dis. iqt. fanlari nomzodi. - T.: TDIU.

18. Vaxabov A.V., Jumayev N.X., Xoshimov E.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta'sirini yumshatish yo'llari. Monografiya. - T.: "Akademnashr", 2009.

19. Короткова Э.М, Александровой O.H., Беляева А.А. Антикризисное управление: учебник /Под ред. М.: Инфра-М. 2008. -620 с.

20. Федотова М.А. Как оценить финансовую устойчивость предприятия // Финансы. 2005. Научный журнал - № 6. С. 13-16.

21. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. М.: Инфра-М, 2006.

22. Прыкина Л.В. Экономический анализ предприятия: Учеб. для вузов. - М.: ЮНИТИ, 2001.

23. Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. - М.: Наука и экономика, 2004. - с. 10.

24. Красаченкова Н.П. Эффективность управления несостоятельными промышленными предприятиями как условие обеспечения фискальных интересов государства. Автореферат на соис.ст.к.э.н., М.:, 2008.

25. Бирюкова Л.В. Планирование реструктуризации промышленных предприятий в процедурах несостоятельности (банкротства) Автореферат на соис.ст.к.э.н., Х.:, 2007.

26. Валиахматова Н.З. Эффективные модели антикризисного управления в сельскохозяйственных организациях. Автореферат на соис.ст.к.э.н., И.:, 2009.

27. Ижко А.Ю. Организационно-экономические основы формирования и развития региональной системы антикризисного управления несостоятельными предприятиями. Автореферат на соис.ст.к.э.н., Х.:, 2007.

28. Байтуганов З.А. Организационно-экономические механизмы санации финансово несостоятельных предприятий. Автореферат на соис.ст.к.э.н., Р.:, 2000.

29. Абдуллаева З.З. Механизм банкротства и санации несостоятельных предприятий Автореферат на соис.ст.к.э.н., М.:, 2003.

30. Некрасова Е.В. Формирование эффективной системы устойчивого развития предприятия. Автореферат на соис.ст.к.э.н., И.:, 2009.

31. Медведева Ю.П. Управление эффективным развитием промышленных предприятий на основе использования международного инжиниринга. Автореферат на соис.ст.к.э.н., С.:, 2009.

32. Слепцова Н.С. Модель адаптации промышленного

предприятия в рыночной среде // Вестник ОГУ. - 2005. -№8.-С. 104.

^ ___

33. Шумпетер И. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, кредита, процента и цикла конъюнктуры), Пер. с нем.- М.: Изд-во "Прогресс", 2002. с. 158; Кондратьев Н.Д. Проблемы экономической динамики/ Л.И. Абалкин (отв.ред.) и др. - М.: Экономика, 2004г. С. 199-205.

34. Чемберлин Э. Теория монополистической конкуренции.- М.:

Экономика, 2006. 256 с.

^ ___

35. Шумпетер И. Теория экономического развития (Исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры), Пер. с нем.- М.: Изд-во "Прогресс", 2002. с. 148-157

36. Шаститко А.Г. Новая институциональная экономическая теория. - 3-е изд., перераб. и доп.. М.; ГИМС, 2003 - 591 с; Мильнер Б.3. Теория организации: Учебник. - М.: Инфра-М, 2008. - 797 с.

37. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности: Учебное пособие. - М.: Инфра-М. 2007. 288 с.

38. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С, Негашев Е.В. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРА-М, 2000. 208 с.

39. Зайцева О.П. Антикризисный менеджмент в российской фирме //' Аваль. (Сибирская финансовая школа). -2005. -№ М- -12.

40. Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики.

- М.: Наука и экономика, 2004. - с. 10

41. Бандурин В.В., Ларицкий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики.

- М.: Наука и экономика, 2004. - с. 11

42. Гришаев СП., Аленичева Т.Д. Банкротство. Законодательство и практика применения в России и за рубежом. - М., 2003. - 134 с.

43. Колиниченко Е.А. Защита должника при несостоятельности (банкротстве) в Великобритании, США, Германии, Франции и России (сравнительный анализ) // Вестник высшего арбитражного суда РФ. -2000.-№9.-С. 114-124.

44. Кочуков И. Об опыте ФРГ по государственному регулированию процедур несостоятельности и контролю за деятельностью арбитражных управляющих // Вестник федеральной службы России по делам о несостоятельности и финансовому оздоровлению. - 2000. - №2. - С. 29-31.

45. Радыгин А.Д., Гонтмахер А.Е., Межераупс И.В., Турунцева М.Ю. Экономико-правовые факторы и ограничения в становлении моделей корпоративного управления. - М., ИЭПП, 2004.

46. Bescos P.L. Défaillance et redressement des P.M.I.: Recherche des indices et des causes de defaillance, Cahier dc Recherche du CEREG.-Universite de Paris - Dauphine, 1987.- P. 27-44.

47. Cohen E., Analyse financiers 3-е ed.-Paris: Ed. Economica, 1994.35-39.

48. Koenig G., Entreprises en difficultes: Des symptoms aux remedes// Rrevue Francaise de Gestion.-1985.— P. 84-91.

49. Ooghe, Van Wymeerch. Traitd d'analyse financiere-Namur: Presses Universitaires de Namur, 1990-P. 17-23.

50. Casta J.F. et Zerbib J.P. Prevoir la defaillance des entreprises // Revue Francaise de Comptabilite.- 1979 - n* 97-P.506-527.

51. Edmister R. A. An Empirical Test of Financial Ratio Analysis for Small Business Failure Prediction / Journal of Pjpnnriaj ^r) Qiisptitat've Analysis.- 1972.- Vol. 7.- P. 1477-1493.

52. Collongues Y. Ratios financiers el prevision H<>< faillites des petites et moyennes entreprises // Revue Banque.- 1977.- nc 365.- P. 963-970

53. Conan I., Holder M.Variables explicatives de performances et controle de gestion dans les PM1: These d' Etat.- Universite de Paris-Dauphine, 1979,- P.37-59/

54. Altman E.I. et al. Statistical Credit Analysis in the Textile Industry: A French Experience '/Journal of Financial and Quantitative Analysis- 1974 .-Vol.9, n° 2.- P. 195-211.

55. Lopez-de-Silanes F. The Politics of Legal Reform // G24 Discussion Paper Series. No 17, April 2007. United Nations Publication, 2017.

56. Claessens S., Klapper L.F. Bankruptcy Around the World: Explanations of its Relative Use. World Bank Policy Research Working Paper 2865, July 2007

57. Pate C. The Phoenix Forecast: Bankruptcies Barometer 2008. February, 2008. P.6.

58. Begmullayev O.I. Iqtisodiy nochor sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirish samaradorligini oshirish. Dissertatsiya. -Toshkent 2023., B 130

59. Begmullayev O.I. Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish ularni bozor sharoitlariga moslashtirishga yondashuv sifatida // Biznes-3KcnepT. - Toshkent, 2022. №3. - B 54-57. (08.00.00. №3)

60. Begmullayev O.I. Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish hamda sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga samarali moslashtirishning o'zaro aloqasi // Biznes^KcnepT. - Toshkent, 2021. №3. - B 60-62. (08.00.00. №3)

61. Begmullayev O.I. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat korxonalarining nochorligi muammolariga uslubiy yondashuv // Iqtisodiyot va ta'lim. - Toshkent, 2008. №1. - B 33-36. (08.00.00. №11)

62. Begmullayev O.I. Korxonalar nochorligini tartibga solishning xuquqiy-me'yoriy asoslari // "Korporativ boshqaruv va sanoat iqtisodiyoti", 2016. №1-2 - B 55-59

63. Begmullayev O.I. Sanoat korxonalarining iqtisodiy nochorligini baholashga metodik yondashuv // "Birja Ekspert" -Toshkent. 2009 -B 18-20

64. Бегмуллаев О.И. Сущность и содержание экономической несостоятельности предприятий // "Журнал налогоплательщика" -Тошкент 2010 №1 -Б 39-40

65. Бегмуллаев О.И. Повышение эффективности развития промышленных предприятий // XXVIII Междyнaрoдные плехaнoвcкие чтения мaтериaлы междyнaрoднoй таучш-прaктичеcкoй кoнференции - Мocквa. 2015. -C 342-343

66. Begmullayev O.I. Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish ularni bozor sharoitlariga moslashtirishga yondashuv sifatida // Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar. Xalqaro ilmiy amaliy konferensiya, TDTU, Toshkent 2021. -B 612-613

67. Begmullayev O.I. O'zbekiston Respublikasida institutsional islohotlar va ularning sanoat korxonalari zamonaviy holatiga ta'siri // "Zamonaviy korporativ boshqaruv: muammo va yechimlar" mavzusida respublika ilmiy- amaliy anjumani, TDTU, Toshkent, 2020, 79-84 b.

68. Begmullayev O.I. Korxonalar iqtisodiy nochorligining mohiyati va mazmuni // "Korporativ moliyani boshqarishning zamonaviy usullari: qo'llanilishi va rivojlantirish masalalari" respublika ilmiy anjumani, TMI, Toshkent, 2016, 137-139 b.

69. Бегмуллаев О.И. Теоретические подходы к адаптации промышленных предприятий к рыночным условиям // РСС VII международная научно-техническая конференция студентов, аспирантов и молодых специалистов государств участников регио -нального содружества в области связи. Алматы, 2009. стр. 20 -21.

70. Бегмуллаев О.И. Реструктуризация промышленных предприятий в условиях переходной экономики // "Таълим, техно -логиялар ва миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлиги" республика илмий-амалий анжумани. ТДТУ Тошкент, 2005, 52-53 б.

71. Бегмуллаев О.И. Разработка целевых ориентиров стратегии развития предприятий // "Образование и социально-экономическое

развитие в начале третьего тысячелетия" Девятнадцатые международные Плехановские чтения. Москва, 2006.стр. 299-300

72. Begmullayev O.I., Kadirov A.M. Интеграционная стратегия промышленных предприятий в условиях рыночной экономики // "Xalqaro iqtisodiy integratsiyalarning qonuniyatlari va tendensiyalari: tajriba va muammolar." Respublika ilmiy-amaliy anjumani Toshkent, 2007, 44-45 b.

73. Begmullayev O.I. Стратегия реализации процесса реинженеринга в промышленных предприятиях // "O'zbekiston milliy iqtisodiyotini modernizatsiya qilish: muammolar, ustuvor yo'nalishlar, yechish yo'llari" Respublika ilmiy-amaliy anjumani Toshkent, 2007, 257-259 b.

74. Begmullayev O.I. Исследования проблем несостоятельности промышленных предприятий // "Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharotida mintaqani barqaror rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish muammolari." Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani, Urganch, 2007, 145-146 b.

75. Begmullayev O.I., Xaydarov Sh. Структура источников финансирования акционерного общества // "Yangi iqtisodiy tizim sharoitida xalq xo'jaligi tarmoqlarining iqtisodiy samaradoligini oshirish muammolari." Respublika ilmiy amaliy anjumanii, Qarshi, 2003, 140-141 b.

76. Begmullayev O.I. Sanoat korxonalarini bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslashishi// Mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning innovatsion muammolari Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani, Urgench, 2008, 14-15 b.

77. Begmullayev O.I. Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tartibga solishning xorij tajribalari // "O'zbekistonda inson taraqqiyotining dolzarb masalalari" Respublika ilmiy-amaliy anjumani Toshkent, TDIU, 2013, 100-102 b.

78. Begmullayev O.I., Korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish imkoniyatini iqtisodiy baholash // "O'zbekistonda moliyaviy sektorning rolini oshirish va unda ilg'or xorij tajribasidan foydalanish" Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani, Toshkent, 2015, 418-419 b.

79. Begmullayev O.I., Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirishning nazariy yondashuvlari // "Barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish: ustuvor yo'nalishlar, muammolar va

istiqbollar" Respublika ilmiy-amaliy konferensiya JIDU, Toshkent, 2015, 82-84 b.

80. Бегмуллаев О.И., Якубова Д.М. Повышение эффективности развития промышленных предприятий // Двадцать восьмые международные Плехановские чтения, Москва, 2015, стр. 342.

81. Begmullayev O.I., Soatov F.Y. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida sanoat korxonalarining iqtisodiy nochorligining asosiy omillari // "Agrar soxani boshqarishning moliya kredit mexanizmini takomil -lashtirish" Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani, Toshkent, 2014, 111-113 b.

82. Begmullayev O.I., Yusubjanova G.O. Korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishning asosiy omillari // "O'zbekistonning investitsion salohiyati: shakllanish mexanizmlari va qo'llanilishi" Respublika ilmiy -amaliy anjumani, Toshkent, 2014, 122-123 b.

83. Бегмуллаев, O., Мирсаидова, Ш., Ибрагимова, К., & Ирисалиев, А. (2024). АНАЛИЗ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРЕДПРИЯТИИ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ ОТРАСЛИ УЗБЕКИСТАНА. Interpretation and researches, 2(24).

84. Otabek, A., & Otabek, B. (2023, January). Alternative energy and its place in ensuring the energy balance of the Republic of Uzbekistan. In AIP Conference Proceedings (Vol. 2552, No. 1). AIP Publishing.

85. Бегмуллаев, О., & Мирсаитов, Н. (2024). "УЗБЕККУМИР" АЖ Корхоналарида инновацион фаолиятни амалга оширишнинг замонавий хрлати. Interpretation and researches, 2(5 (27)).

86. Akhmedov, O., & Begmullaev, O. (2020). The ways ensuring energy balance in Uzbekistan. In E3S Web of Conferences (Vol. 216, p. 01137). EDP Sciences.

87. Begmullayev, O. I., Soatov, F. Y., & Irisaliyev, A. O. (2024) O'zbe-kistonda issiqlik energetikasi korxonalari rivojlanishining tashkiliy-iqtisodiy xususiyatlari. Educational Research in Universal Sciences, 3(1), 84-92.

88. Бегмуллаев, О. И., & Ирисалиев, А. О. (2024). Организационно-экономический механизм повышения эффективности деятельности предприятий энергетической отрасли и ее основные элементы. Scholar, 2(3), 129-134.

89. Qodirov AM, G'. G., Ahmedieva, A. T., & Alimova, N. R. (2013). Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida sanoat korxonalarining raqobatbardoshligini oshirish. Monografiya

90. Бегмуллаев, О. И. (2008). Оценка финансово-экономического состояния промышленного предприятия. Вопросы экономических наук, (5), 25-26.

91. Бегмуллаев, О. И. (2017). Факторы экономической несостоятельности промышленных предприятий и эффективность их функционирования в рыночных условиях. Евразийский научный журнал, (3), 151-152.

92. Соатов, Ф. И., & Бегмуллаев, О. И. (2016). Прямые иностранные инвестиции в узбекистане: необходимостьи целесообразность. Евразийский научный журнал, (6), 92-94.

93. Бегмуллаев, О. И. (2015). Организационно-экономический механизм развития промышленных предприятий в условиях их экономической несостоятельности. in кластерные инициативы в формировании прогрессивной структуры национальной экономики (pp. 48-51).

94. Бегмуллаев, О. И., & Муратова, О. М. (2014). Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tartibga solishning xorij tajribalari. Экономика и финансы (Узбекистан), (4), 20-26.

95. Begmullaev, O. I. Economic evaluation of the possibility of financial restoration of industrial enterprises. gwalior management academy, 5. 2022

96. Irisalievich, B. O., & Sunnatullaevich, M. N. (2024). The Current State of Innovation and Investment Activity at Mining Enterprises of Uzbekistan. Excellencia: International Multi-disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(4), 556-560.

97. "Agregat zavodi" AJ ma'lumotlari

98. www.stat.uz

99. www.lex.uz

100. www.natlib.uz

101. www.Invest.gov.uz

MUNDARIJA

KIRISH..................................................................... 3

I BOB. SANOAT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA

MOSLASHTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 5

1.1. Sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga moslashtirishga nazariy yondashuvlar............................................................... 5

1.2. Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligining mohiyati va mazmuni........................................................................................... 17

1.3. Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini ta'riflashga uslubiy yondashuvlar.................................................................. 29

II BOB. "AGREGAT ZAVODI" AKSIYADORLIK JAMIYATINING IQTISODIY FAOLIYATINING TAXLILI VA UNI ZAMONAVIY

SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH IMKONIYATLARINI

BAHOLASH 37

2.1. O'zbekiston Respublikasida mashinasozlik sanoati va unda "Agrégat zavodi" Aksiyadorlik jamiyatining o'rni.................... 37

2.2. "Agrégat zavodi" Aksiadorlik jamiyatining iqtisodiy ko'rsatkichlari, amaldagi holati.................................................. 48

2.3. Sanoat korxonalari iqtisodiy nochorligini tartibga solishning xorij tajribalari.................................................................... 55

III BOB. SANOAT KORXONALARINI IQTISODIY NOCHORLIK

SHAROITLARIDA RIVOJLANTIRISHGA STRATEGIK

YONDASHUV 68

3.1. Korxonani moliyaviy sog'lomlashtirish bo'yicha chora-tadbirlar optimal tizimini tanlash jarayoni................................................. 68

3.2. Sanoat korxonalarini ularning iqtisodiy nochorlik sharoitlarida rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi...................... 82

3.3. "Agrégat zavodi" aksiyadorlik jamiyati faoliyatining ekonometrik modeli va uni rivojlantirishning istiqbolli yo'nalishlari................. 96

XULOSA.................................................................... 108

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................. 110

O. I. BEGMULLAYEV

SANOAT KORXONALARINI BOZOR SHAROITLARIGA MOSLASHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH

Toshkent - «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi» - 2024

Muharrir: Tex. muharrir: Rassom: Kompyuterda sahifalovchi:

Sh. Kusherbayeva Sh. Mirqosimova U. Ortiqov

D. Bakirova

E-mail: tipografiyacnt@mail.ru Tel: 97-450-11-14, 93-381-22-07.

Bosishga ruxsat etildi 26.06.2024. Bichimi 60x84 V16. «Times New Roman» garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi. Shartli bosma tabog'i 7,25. Nashriyot bosma tabog'i 7,5. Tiraji 100. Buyurtma № 70.

«Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi» bosmaxonasida chop etildi. Toshkent sh., Foziltepa ko'chasi, 22 b uy.