CC BY
14INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND
SOLUTIONS
JUNE 6-7, 2023
SAMARQAND VILOYATI GIDROMORF TUPROQLARI FOSFAT INTENSIVLIGI VA
POTENTSIALIGA FOSFOR SAQLOVCHI O G ITLARNING TASIRI 1Xayitov Mamadiyar Allayarovich, 2Miyzamov Dostonbek Jo'rabek o'g'li, 3Pirnazarova
Maxzuna Shavkat qizi
1Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Agrobiotexnologiyalar va oziq-ovqat
xavfsizligi institute, q.x.f.n.,dosent 2'3Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Agrobiotexnologiyalar va oziq-
ovqat xavfsizligi instituti, magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.8004091
Annotasiya. Maqolada Zarafshon vodiysi karbonatli otloq-boz tuproqlari sharoitida Qizilqum fosforitlari asosida olingan fosfor saqlovchi ogitlarni shirin qalampir yetishtirishda yuqori va sifatli hosili olishni ta'minlaydigan fosfor saqlovchi Ammofos ogitlarni 100 kg/ga N200K90 fonida P2O5 me yorda tavsiya qilingan. Bu me syor shirin qalampirni yetishtirishda iqtiodiy samaradorlikni taminlaydi, tuproqqa fosfat rejimini maqbullashtirib, fosfat potentsiali yaxshilanishga olib keldi.
Kalit so^zlar: Zarafshon vodiysi, gidromorf, tuproq fosfat, potentsiali, fosfat intensivligi, fosforli o g itlar.
Kirish. Qishloq xo'jalik rivojlanishining bugungi rivojlanish darajasida oziq - ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni oshirishning asosiy omillaridan biri - qollaniladigan mineral o'g'itlardan samarali foydalanishdir. Ishlab chiqarilayotgan mineral o'g'itlar turlarini kengaytirish, xom-ashyo zahiralaridan samarali foydalanish orqali mahsulot ishlab chiqarishning iqtisodiy tejamkor va ekologik samarador texnologiyalarini yaratish, ishlab chiqarishga tadbiq etish muhimdir.
Sabzavot ekinlarini yetishtirish bo'yicha Markaziy Osiyoda Ozbekiston yetakchi orinni egallaydi.
Sabzavotchilikning Ozbekistondagi oziga xos hususiyati ekin turlarini to'g'ri tanlash orqali bir yilda bir yerdan ikki marta hatto uch martagacha ortiq hosil olish hamda kop ekinlar hosilini juda barvaqt yetishtirish imkoniyatlarining mavjudligidir.
Almashlab ekish tizimida eng kop ekiladigan sabzavot ekinlardan biri chuchuk qalampir hisoblanadi.
A.A.Xristenko [15; 60 - 68 b.] bu holatni Kirsanov va Chirikov usullarida harakatchan fosfor miqdorini aniqlashning takomillashmaganligidan deb hisoblaydi. Mualliflar fikricha, harakatchan fosforni aniqlash uchun ishlatiladigan ekstragentning muhiti neytrallikdan qancha uzoqlashsa (nordonlik va ishqoriylikka) va muhitning buferligi kamaysa, olingan malumotlarning xatoligi shuncha ortadi.
Unumdorlik darajasi mineral o'g'itlarni jumladan fosforli o'g'itlarni rasional qo'llashga bog'liqdir. Fosfor saqlovchi o'g'itlarning yuqori samarasi tuproqning harakatchan fosfor bilan taminlanganlik darajasining pastligidandir. Koplab tadqiqotchilarning malumotlarida fosforli o'g'itlarni ijobiy balansda qollash haydov qatlamida fosfor miqdoriningoshirilishiga olib kelgan [13; 3 - 14 b., 3; 30 - 37 b., 6; 32 - 36 b., 11; 9 - 18b.].
M.G.Melnikova, O.A.Minakova, A.L.Mazlumovalarning [10; 5 - 7 b.] izlanishlarida tuproq 0-20 sm qatlamidagi harakatchan fosfor miqdori 25 t/ga go'ng fonida 120 kg/ga P2O5
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND
SOLUTIONS
JUNE 6-7, 2023
hisobida o g it qollanilganda 134 mg/kg bo lishi, bu esa faqat mineral o'g'itlarni 190 kg/ga me'yorda qollanilgani bilan statistik teng bo lishi, yani 137 mg/kg ekanligi aniqlaganlar.
Tadqiqot usublari. Samarqand viloyati gigromorf tuproqlari sharoitida fosfor saqlovchi o'g'itlarning sabzavot almashlab ekish tizimida shirin qalampir ekini uchun rasional o'g'itlash me'yorlarini tuproq fosfat intensivligi va potensialiga tasirini aniqlash bo'yicha ilmiy tadqiqotlar Samarqand viloyati karbonatli otloq- boz tuproqlar sharoitida otkazildi.
Tajribada besh variant to'rt takrorlikda olib borildi. Dalaning uzunligi 20 m, eni 2,8 m, bitta paykalning maydoni 56 m2, hisobga olinadigan maydon esa 28 m2, paykallar to'rt yarus qilib joylashtirildi.
Tajriba obyekti - Tadqiqot obyekti sifatida fosfor saqlovchi o'g'itlardan ammofos (Pam) 11-12 % N, 46 % - P2O5, NKFU (Pnkfu) 6-8 % N, 16 % P2O5, Ps-agro (Pps-agro) 4-6 % N, 41-44 %, P2O5, 5-7 % SO3 saqlaydi.
Azotli o'g'it sifatida NH4NO3 va kaliyli o'g'it sifatida KCl (K2O - 60 %) ishlatildi. Samarqand viloyati Bulungur tumani karbonatli otloq - boz tuproqlari.
Dala tajribasi sxemasi
№ Variantlar Yillik meyori
N P2O5 K2O
1. Ogitsiz - nazorat 0 0 0
2. N200K90 - fon 200 0 90
3. Fon + P100 (Ammofos) 200 100 90
4. Fon + P100 (NKFU) 200 100 90
5. Fon + P100 (PS-agro) 200 100 90
Tajribalar umumqabul qilingan "Биологический контроль в сельском хозяйстве" [8; 44 - 48 b.], «Sabzavotchilik, polizchilik va kartoshkachilikda tajribalar otkazish metodikasi» [2; 224 b.], « Методика полевого опыта в овощеводстве » [9; 650 b], « asosida olib borildi. Olingan malumotlar B.A.Dospexov [5; 351 b] bo'yicha dispersion, korrelyasion, resression va V.G.Mineyev [12; 710 - 714 b.] bo'yicha bioenergetik samaradorlik tahlil qilindi.
Tuproq va osimlik tahlillari « Агрохимические методы исследования почв » [1; 94 -645 b.], « Практикум по агрохимии » [14; 688 b.], «Tuproqning tarkibi xossalari va analizi» [4; 189 b.] kabi ilmiy qollanmalar asosida bajarildi.
Olingan natijalari va ularning muhokamasi.
O tkazilgan ko plab tadqiqot natijalariga ko ra bevosita o zlashtiruluvchan fosfatlarni tuproqdan turli tuzlarning kuchsiz eritmalari, ya'ni tuproq eritmasiga yaqin konsentrlangan erituvchilar olindi.
Boz tuproqli mintaqalarda bunday yertiuvchi sifatida Machigin uslubi bo'yicha hisobga olinishi mukin. Ayni vaqtda fosforning bu miqdorini hajmiy omil deb hisoblash qabul qilingan.
Tuproq fosfat rejimi shakllanishida qollanilgan o'g'itlarni kengroq yoritishda hajmiy omil bilan birga fosfatlarining intensiveligini aniqlashning Skofild -uslublari qo'llanilib kelmoqda.
Buning tajribamizda fosfatlarning intensivligi Skofild uslubida P2O5 mg/l miqdori aniqlandi. Shirin qalampirning "Dar Tashkenta" navning gullash fazasida fosfatlar intensivligi 0,12- 0,17 mg/l P2O5 interval oralig'ida o'zgarishi aniqlandi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND
SOLUTIONS
JUNE 6-7, 2023
Vegetasiyaning barcha fazalarida ammofos qollanilgan varintlarda tuproq fosfatlari intensivligi yuqori bo lisi aniqlandi.
Shirin qalmpirning o'suv davrida ohiriga kelib tuproq fosfatlari intensivligi bo'yicha o'gitlar quyidagicha joylashdi.
Tuproq fosfatlari intensivligiga fosforli o'g'itlarning ta'siri, mg/l. P2O5
№ Variantlar Fosfatlari intensivligi, mg/l. P2O5
I* II III IV
1. Ogitsiz - nazorat 0,13 0,12 0,11 0,09
2. N200K90 - fon 0,12 0,10 0,11 0,10
3. Fon + P100 (Ammofos) 0,17 0,16 0,16 0,15
4. Fon + P100 (NKFU) 0,16 0,15 0,15 0,15
5. Fon + P100 (PS-agro) 0,15 0,14 0,13 0,12
I* - takrorliklar
Gidromorf tuproqlarning fosfat rejimi shakllanishini o'zgarishiga fosfotlarning hajmiy omili Machigin usubida aniqlanadi, fosfat intensivligi Skofild bo'yicha hisoblandi. Gidromorf tuproqlarining fosfat potentsiali shaklanishida Ulrix, Asling uslublaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Gidromorf tuproqlarning fasfot potensialini hisoblashda Ulrix bo'yicha quyidagicha formuladan foydalandik:
Fp = 0,5 pCa + (a H2PO4 + 0,5 HPO4)
Ushbu formula bo'yicha tuproq fosfot potensialini aniqlashda, tuproq pH muhitning 7,28,1 intervalida tuproq monofosfatlarga nisbatan ustunligi kuzatildi.
Madaniylashgan tuproqlar fosfat potensiyali qo'ruq, ozlashtirilmagan maydonlarga nisbatan 0,4-1,0 gr/mol/1*10-7 ga kam bo lishi kuzatilgan.Tadqiqotlar natijasida tuproq genetik tipiga kora qollanilgan o'g'itlarning ta'siri yaqqol kuzatlish aniqlangan.
Gidromorf tuproqlar fosfat potentsialiga fosforli o'g'itlar ta'siri.
Faollik darajasi gr-mol/l 10-7
№ Variantlar
a H2PO4 a H2PO4 Fosfat potensiali
1. Ogitsiz - nazorat 4,0 26,1 6,6
2. N200K90 - fon 7,0 39,5 6,8
3. Fon + P100 (Ammofos) 7,2 38,7 6,0
4. Fon + P100 (NKFU) 7,1 38,0 6,2
5. Fon + P100 (PS-agro) 7,2 37,9 6,4
Tuproq fosfatlarining bevosita o' simliklar tomonidan ozlashtirilishi daraja
belgilashda, fosfatlar intensivligi bilan bir vaqtda fosfat potensialini o'lchash ham zarur. Bu ko'rsatkich ya'ni tuproq fosfatlari potensialini o'g'itlar qollash bilan ortishi kuzatildi.
Xulosa: Tuproq fosfat potensiali ammofos (6,7 g*mol/l 10-7) va Ps-agro qollanilgan variantda nisbatan yuqori (6,6 g*mol/l 10-7) bo lishi aniqlandi, bu oz navbatida tuproq fosfat potensialining yaxshilanishidan dalolat berdi.
REFERENCES
1. Агрохимические методы исследования почв. - М.: Наука, 1975. - С. 94 - 645.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND
SOLUTIONS
JUNE 6-7, 2023
2. Азимов Б.Ж., Азимов Б.Б. Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар утказиш методикаси. - Тошкент. 2002. - 224 б
3. Афанасьев Р.А. Содержание подвижного фосфора в почвах при длительном применения удобрений / Р.А.Афансьев, Г.Е.Мерзлая // Агрохимия. - 2013. - № 2. - С. 30-37.
4. 4.Бобохужаев И. Узоров П., Тупрокнинг таркиби, хоссалари ва анализи. Т.: "Мех,нат", 1990. 189 б
5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М., Агропромиздат. 1985. - 351 с.
6. Крюков А.Г. Динамика содержания подвижного фосфора в черноземе обыкновенном под посевом яровой пшеницы в длительном стационарном опыте / А.Г.Крючок,
7. Елизаров. В.И., Абдурашитов. Р.Р. // Агрохимия. - 2013. - № 3. - С. 32-36.
8. Куперман Ф .М. Биологический контроль в сельском хо зяйстве. М:. 1962. - С. 44-48.
9. Литвинов С.С. Методика полевого опыта в овощеводстве. М:. Россельхозакадемия, 2011. - 650 с.
10. Мельникова М.Г., Минакова О.А., Мазлумова А.Л. Влияние длительного примен ения удобрений на динамику подвижных форм фосфора и калия чернозема выщелоченного // Плодородие. - №2. 2013. - С. 5-7.
11. Минакова О.А. Динамика фосфатного режима чернозема выщелоченного при длительном применении удобрений в зернопропашном севообороте лесостепи ЦЧР /
12. Минакова. О.А., Александрова. Л.В., М.Г.Мельникова // Агрохимия. - 2013. - №5. -С. 9-17.
13. Минеев В.Г. Агрохимия. М.: МГУ, 2004. - С 710-714.
14. Носко Б.С. Последействие удобрений на физико-химические и агрохимические свойства чернозема типичного / Б.С.Носко, В.И.Бабынин, Е.Ю.Гладких // Агрохимия. - 2012 - №4. - С. 3-14.69
15. Практикум по агрохимии (под ред. В.Г.Минеева). - Москва: МГУ Колос, 2001. - 688 с.
16. Христенко А.А. Использование национальных стандартов для диагностики азотного фосфатного и калийного состояния почв Украины // Агрохимия, 2014. - № 7. - С. 6068.91
