Научная статья на тему 'САҲНАДА ҚАЙТА ТУҒИЛГАН ОПЕРА'

САҲНАДА ҚАЙТА ТУҒИЛГАН ОПЕРА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
76
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / актриса / спектакль / сахна / оркестр / образ / музыка / драма

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ж.Хожанов, M.Хожанова

Қорақолпоқ халқининг буюк шоири, таниқли сўз ўстоси Ажиниёз Қўсибой ўғлининг ҳаёти ва ижодига бағишланган Н.Мухаммеддиновнинг “Ажиниёз”операсини Бердақ номидаги қорақалпоқ давлат академик мусиқали театри қайтадан сахналаштирди. Мазкур операнинг қайта сахналаштирилиши қорақолпоқ маданияти ва саьнатидаги катта бир янгилик бўлиши билан бирга, мусиқа йўналишида ҳам профессионализимга йўл очиб, янада бир баланд чўққига кўтарилди десак адашмаган бўламиз албатта.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САҲНАДА ҚАЙТА ТУҒИЛГАН ОПЕРА»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

СА^НАДА КАЙТЛ ТУГИЛГАН ОПЕРА

Ж.Хожанов М.Хожанова

Узбекистан Давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Кораколпок халкининг буюк шоири, таникли суз устоси Ажиниёз Кусибой углининг хаёти ва ижодига багишланган Н.Мухаммеддиновнинг "Ажиниёз"операсини Бердак номидаги коракалпок давлат академик мусикали театри кайтадан сахналаштирди. Мазкур операнинг кайта сахналаштирилиши кораколпок маданияти ва саьнатидаги катта бир янгилик булиши билан бирга, мусика йуналишида хам профессионализимга йул очиб, янада бир баланд чуккига кутарилди десак адашмаган буламиз албатта.

Калит сузлар: театр, актриса, спектакль, сахна, оркестр, образ, музыка, драма.

RE-BORN OPERA ON STAGE

J.Xojanov M.Xojanova

Nukus branch of Uzbekшкефт State Institute of Arts and Culture

Abstract: The Karakalpak State Academic Musical Theater named after Berdakh re-staged the opera "Ajiniyaz" by N.Muhammeddinov, dedicated to the life and work of the great poet of the Karakalpak people, famous master of words Ajiniyaz Kosiboy oglu. While the re-enactment of this opera is a great innovation in Karakalpak culture and art, it is safe to say that it has opened the way to professionalism in the field of music and reached another height.

Keywords: theater, actress, play, stage, orchestra, image, music, drama.

Театр сахнасида узок тарихий утмишни, утган асрдаги давлатчилик тизими, халк хаёти, расм-русмлари, одатлари ва уша даврга хос колоритни гавдалантириш кийин вазифа хисобланади. Бунинг устига, кайд килинган даврга театримиз тарихида биринчи марта мурожаат килинаётганлиги, вазифани янада мураккаблаштиради. Театр жамоаси бу муаммони хал килишга астойдил киришган.

"Ажиниёз"операсининг яратилиши Узбекистон ва Коракалпогистон саньат арбоби, Узбекистон давлат мукофоти лауреати композитор Нажиматдин Мухаммеддинов томонидан факат тарихий мавзунинг курсатилиши билангина

эмас, балки миллий опера яратилишининг тузилиши ва ривожланиши йулидаги дадил кадам булди. Композиторнинг халк мусика интонатцияларидан пухталик билан фойдалана билиши хам диккатга сазовордир. Тарихий мавзуда опера яратишнинг кийин томонларидан бири, асарнинг мусика тилини тарихий мавзуга хос овозда мослаштира билиш булиб топилади. Бу вазифа эса биз каламга олиб турган операда натижали ечимини топган. Опера кахрамонларининг ария ва дуэтларида, хор ва ракс булимларида халк кушикларидан пухталик билан фойдаланилган. Асар мусикасини тинглаб утирганимизда, хакикатдан хам уша давр рухини курсатувчи интонациялар овозини эшитамиз. Бу эса тингловчи эьтиборини мавзу ва давр чегарасидан четга чикишга йул куймайди. Асарнинг маьно мазмунлиги хам ана шунда булиб топилади.

"Ажиниёз"операсининг ютукларидан яна бири шунда, композитор коракалпок халк мусикасининг оммавий, енгил турларидан устамонлик билан фойдалана олган. Операнинг мусика тили оддий булибгина колмасдан деярли барча чикишлар оригинал ва халк кушиклари рухида ёзилган. Арияларнинг ашула формасида ёзилиши эса тингловчининг кабул килиш кобилиятини узига тортади. Арияларнинг бир шакл ва улчовда яратилиши опера жанрининг имкониятларини хар томонлама орттириб боради. Операда хар бир ария ёки ариоза образларни характерлашда катта урин тутишига хам композитор асосий этъиборини каратганлар.

Композитор халк сахналарига асосий этъиборини каратиб, унинг мусибатини тасвирловчи бирмунча таъсирчан хорлар яратган. Халк катта куч-кудрат ва шу билан бирга монолит куркам образ булган ва барча сахналарда уз урнини топган.

Операнинг либреттосини Узбекистон ва ^оракалпогистон халк шоири Иброим Юсупов ёзган. Либретто муалифи шоирнинг хаёт йулларини курсатиш билан бирга унинг ички туйгулари, узида замон окимига карши тура оладиган куч топиб, халк мавкеин, халкнинг кувончи билан кайгусига шерик булиш, уларни ёркин келажак сари мустахкам кадам билан тугри йулдан бошлаб борганини аник драматик штрихлар билан таърифлаб бера олган. Бу эса асарнинг ютукларидан бири булиб топилади. Асар композицияси пишик, вокеа баёни ва персонажлар муносабатларининг гавдаланишида хам муалиф махорати кузга ташланади.

Шу билан бирга операнинг бу янги талкинида Узбекистон халк артисти, Бердак номидаги давлат мукофоти совриндори, режиссер Нажиматдин Ансатбоев сунги авлод ёш актёрларни купрок жалб килганлар. Натижада катта бир актёрлик ансамбли юзага келган. Режиссёр одамлар хукуки ва фазилатларини озодлик учун кураш мавзусини, кучли ва мехрли одамлар

образини кахрамонлик романтик рух билан сугорилган ёркин театрал формада тасвирлаб беришни уз олдига максад килиб куйган. Образлар галереясини яратишда хар бир образнинг гоявий характери ва ички кечирмаларининг очилиши билан унинг театраллиги орасида тулик гармония булишига эришган.

Режиссер асарни тугри сахналаштирганлиги аник куриниб турибди. Образларнинг талкиланишида хакконий ва уринли воситалар топа олганлар. Жумладан Ажиниёз (артист Д.Хожабергенов) образининг яратилишини олайлик. Айрим сахналарда уз гояларини содда ва таьсирчан ифодалар билан аник англата олган. Масалан, Ажиниёзнинг (артист Д.Хожабергенов) Хонзодага (актриса Р.Кутекеева) булган мухаббати билан калбидаги пинхон сезимларини максадга мувофик, ишонарли ва таьсирчан воситаларда берилади. Образлар талкини хам содда ижодий тадбирлар билан берилади. Саньатнинг кудрати шундаки, у тарихни курсата олиши билан бирга истикбол режаларини равшан чизиб беради. Бу максадига режиссёр ушбу постановкасида тулалигича эришган деб айта оламиз.

Операда оркестрнинг роли жуда катта. Бу уринда оркестрнинг аник ва жушкин эшитилишини алохида кайд килмок керак. Вокал партиялари билан оркестр орасидаги уйгунлик ёки раксларни бурттириб беришдаги мусиканинг ролини очиб беришда оркестрнинг вазифаси тингловчини завклантиради. Оркестрнинг бу самарали ишида Коракалпогистон халк артисти дирижер Аида Абдуллаеванинг хиссаси катта. Балетмейстер Коракалпогистонда хизмат курсатган ёшлар мураббийи Зийбаш Пирлепесова томонидан сахналаштирилган ракслар постановканинг катта муваффакияти булиб топилади. Барча ракс сахналаридаги оригиналлик ва жозиба театрда ракс ижрочилигининг камолотга етиб бораётганлигидан дарак беради. Раккосларнинг сахнада ижод этиш жараёнида нозиклик, миллий колоритларнинг хусусиятларини тобора махорат билан эгаллаб бораётганлиги аник кузга ташланади.

Сахна очилганда Бузатовда эрта бахор куриниши.Таллик дарёсининг буйи. Йигит-кизлар Навруз байрамида сайилга чикишган. Хевадаги мадрасани тугатиб, кишлокка кайтган Ажиниёз шоирни халк кутиб олмокда. Ажиниёз "Жойида эллар бормикан" арияси билан согинчини билдиради. Халк шоирнинг ариясини завкланиб тинглайди.

Х,ар бир ижодкор учун уз халкининг кайгу-дартларига шерик, давр рухига хамоханг, уларнинг орзу-умидларига фикрдош одамларнинг умри ва чукур образларини яратишдан ортикрок бахт борми? Буниг учун халкнинг юрагида яшай олиш, уларнинг орзую армонларини сеза билиш керак булади. Мана коракалпок халкининг суюкли фарзанди шоир Ажиниёз образини Кораколпогистонда хизмат курсатган артист Дарибой Хожабергенов ана

myHgafi HyKTafiu Ha3apgaH TanKHH этган. A^HHHe3 oöpa3H ^opuöofi Xo^aöepreHoBHHHr u^pocuga Tearp fiyHanumuga KaTTa öup öypunum öyngu. Caöaöu oöpa3 MaF3HHu onumga aKTep gpaMaruK fiyHanumuHH öupuHHH nnaHra onuö HHKKaH. fflyHHHr ynyH xaM A®HHue3 o6pa3H ^.Xo^aöepreHoBHHHr u^pocuga öomKa oöpa3napHHHr xen öupuHH TaKupopnaMafigu.

Y36eKHCTOHga Ba KopaKonnoFucTOHga xu3Mar KypcarraH apTucTKa Po3a KyTeKeeBa XoH3oga o6pa3HHH KaTTa Maxopar öunaH u^po этgнnap. Ho3HKnHK, эpкceвapnнк, gagunnuK Ba coguKnuK 6y nepcoHa® $a3HnaraapugaH caHanagu. AKTpHca o6pa3HH ho3hk, okhh Ba mapK aennapura xoc naro^ar öunaH ohhö öepagu. 06pa3HHHr BH^goH эpкннnнгнгa HHTunyBHu Kynu KaHnanuK $aon öynMacuH, öapuöup Metep HH3UFugaH HeTra HHKMafigu. ffloupra öynraH xuccueT Ba TyfiFynap rye yHHHr roparuga KafiHafigu. By xonar Toöopa aB^ onaBepagu Ba erruHHu KypuHumga cyHru HyKTara eTagu. XoH3oga ceBrucura epumagu. By MamaKKaTnu fiyngaru yHHHr öomugaH yTraH KaHHagaH KaHHa a3oö yKyöarnapHH, hhkh gyHecugaru KeHHHMa Ba KHfiuHHunuKnapHH aKTpuca 3yp MaxopaT öunaH aHHK TanKHH этa onraH. YHHHr öaxrra эpнmн6 öufinapHHHr ok ^oTuxacuHH onraH BaKTuga HHugaH KaHgafigup öup onoB noynnaö TamKapura rye oTunuö HHKKaHgeK öynagu, 6y KyBoHH Ba öaxTHHHr hcchk Ta^TH эgн. AKTpucaHHHr TeHru fiyK obo3h THHrnoBHunapHu öupgaH y3ura öoFnaö onuö MycuKaHHHr unoxufi gyHecura eTaKnaö KeTaBepagu.

Y36eKHcToHga Ba KopaKannoFucTOHga xH3MaT KypcaTraH apTucT 3nu3a AfiTHHfl3oBa aparraH AfiöopeK oöpa3H «Ha öup KaTTa u^ogufi roTyK öyngu, gecaK aHrnumMaraH öynaMH3. AKTpuca y3 KaxpaMoHHHH H^oguHUHr xaeTöaxm cyBnapu öunaH cyFopa onraH. Y aparraH AfiöopeK xap ToMoHnaMa Tyran oöpa3gup. AfiöopeK moupHH ®;oh gunu öunaH ceBuö y ynyH xaTToKH y3HHH yTra xaM cyBra xaM Tamnamra Tafiep TypMacuH öapuöup y moupHHHr KanöugaH ^ofi Tona onMafigu. Ymöy öup hhkh TyfiFynapuHH TamKapura HHKapuö, y3 gapguHH moupra omKop KHnraH BaKTnapu xaM A^HHHe3 yHHHr H3xopnapuHu Kaöyn KunMafigu. By BaKTnapga aKTpucaHHHr HHugaru Myxaööar TyfiFynapu onoBra afinaHagu, энgн öy onoB yn onum onoBura afinaHagu.

AKTpuca y3 ycnyÖHHHHr KypKaMnuru öunaH эмac öanKH TyfiFynapHH HaMofium этa onumu, yHHHr ry3annuru, afipuM mapournapga TaHr KonaguraH gapa^aga KH3FHH öynumu öunaH THHrnoBHucuHH y3ura ®;anö Kunagu, yfinaHTupagu, yHH 3aBKra öenafigu. Ohthhhh KypuHumga y KaMoKga eTraH A^HHue3HHHr eHura Kenuö öupra kohhö KeTumHH TaKnu^ этagн. By öunaH y y3 KyHrnuHHHr apMoHura eTMoKHH öynagu. BupoK moup KyHrnu yHra ucuMafigu. Ahhhfh HHKKaH AfiöopeK(aKTpuca 3.AfiTHua3oBa) moupHH öomKa KypMacnuK ynyH yHH o3og KunumHH öyropagu. KaHHa ypuHMacuH AfiöopeK moupHHHr KyHrnugaH ®;ofi Tona onMafigu, geMaK ropaK aMpura Kapmu HHKum MyMKHH эмac экaнnнгннн aKTpuca

хар тарафлама узининг ички кечинмалари оркали аник далиллаб ва курсатиб бера олган. Актриса Э.Айтниязова дикцияси жарангли ва соф булиб, эшитувчига аник етиб боради ва уларга алохида кучли завк багишлайди.

Операдаги кузга ташланадиган образлардан яна бири бу Пирим бий образидир. Пирим бий образини ёш актёр Бахтиёр Абденов ижро этган. Халк вакили Пирим бийга улкан юк юкланган, у халкга бийлик этиб колмасдан уз халкининг мушкулини осон килишда, максадларини руёбга чикаришдаги жонкуяр хам булиб топилади. Керак вактда халкни мустакиллик йулидаги курашга бирлиштира оладиган фаол йулбошчидир. Уз юртига булган чексиз мухаббати унинг хар бир кадамидан хам аник куринади. Элим деб, халким деб ёниб турган эл фарзандининг характерини актёр бор махорати билан очиб беришга харакат килган. Актёр Бахтиёр Абденовнинг Пирим бийида самиймилик, образнинг ички магзини тулик очиб бериш махорати ошиб келаётгандек туйилади. Ария билан образни богловчи мотивлари ёш актёрдан мохирлик талаб этиб тургандек сезилади.

Рассом Узбекистон ва Коракалпогистон халк рассоми, Бердак номидаги давлат мукофоти совриндори Ислом Алибековнинг ишлаган декорациялари шу бир тарихий даврни образли таърифлашда ва вокеаларни жонландиришда асосий воситалардан бири булди. Сахнадаги саройларнинг куринишлари ва юкори тоифа вакиллирининг кийинишидаги узига хослик жонли тикланганлиги бу ижодкорнинг ютуги албатта. Бу уринда рассомнинг хизматини алохида эьтироф этиб утган уринли. Куринишларда тарихий деталлар очик ойдин куриниб туради. Бунинг узи тамошабинларни олис-олисларда колиб кетган тарихий дунёга олиб киргандек булади гуё. Бундек сахнада образлар яратиш хам ишончли чикади.

Умуман олганда кайта сахналаштирилган (интерпретация) бу "Ажиниёз" операси коракалпок мусика саньатининг ривожланишида катта хисса булиб хисобланади. Шунинг билан бирга театр актёрларининг ижодкорлиги профессионал даражага кутарилганини хам очик таьрифлаб, колаверса бутун театр жамоасининг хам унумли, гайрат билан мехнат этгани куриниб турибди.

Фойдаланилган адабиётлар

Баяндиев Т. «Коракалпок театр тарихи» Т., УзДСИ, 2009.

Баяндиев Т. «Санъат масалалари - театршунос нигохида». Т., УзДСИ, 2009.

Баяндиев Т. «Театр и время». Т., ГИИУз, 2010.

Баяндиев Т. «Современные проблемы театра». Т., ГИИУз, 2008.

Алланазаров Т. «Каракалпак театрында миллий режиссураньщ кэлиплесиуи». Н., Билим. 1996.

TypcyHOB E. «KapaKannaK gpaMaTypraacbi x,SM TeaTptiHtiH, paya^naHbiybrna aygapMa ntecanapgbiH Tscnpn». H. , KapaKannaKCTaH. 1984.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.