CC BY
2ЕТАМР: 68.35.53.
У.З. САГЫНДЫКОВ1, М.Ж. СУЛТАНОВА2, Н. АКЖАНОВ2*, Э. СЭДУА^АС2,
А. НУРЫШ2, КО. ДОДАЕВ3 1Л. Н. Гумилёв атындагы Еуразия улттык университетi, Астана, ^азакстан 2^азак кайта ецдеу жэне тамак eнеркэсiбi гылыми-зерттеу институты, Астана, ^азакстан 3Ташкент химия-технологиялык институты, Ташкент каласы, Эзбекстан *е-шаП: nurtore0308@gmail.com
СYТK;ЫШЦЫЛ БАКТЕРИЯЛАРЫ НЕГВШДЕГ1 ПРОБИОТИКАЛЫЩ СУСЫН САПАСЫНА ГРЕК ЖАЦГАГЫ ЦАБЫГЫНАН АЛЫНГАН СУЛЫ -ЭТАНОЛДЫ
ЭКСТРАКТТЬЩ ЭСЕР1Н ЗЕРТТЕУ
ао1: 10.53729/МУ-Л8.2023.03.09
ТYЙiн
Ка^рп элемде гылым, тамак технологиялары мен медицина дамыган сайын кептеген аурулардыц алдын алуга, етмдшкп арттыруга, эл-аукатты жаксартуга багытталган барган сайын тшмд^ гылыми непзделген утымды жэне сонымен б1рге функционалды тамактануды куру кажеттшп артып келедь
Элемдш жэне отандык тэж1рибе керсеткендей, халыктыц улттык аукымдагы микронутриенттермен камтамасыз етшуш жаксартудыц ец ти1мд1 жэне экономикалык кол жет1мд1 жолы - азык-тYлiктi адамныц физиологиялык кажеттшктерше сэйкес келетш децгейге байыту. Шыгу тегi табиги биологиялык белсендi заттарды пайдалану аркылы функционалдык максаттагы ашытылган CYт eнiмдерiн жасау эрi олардыц ассортиментiн кецейту - дамушы багыт болып табылады.
Бул зерттеу жумысында грек жацгагы кабыгынан сулы-этанолды экстракт алынып, мацызды биологиялык к¥рамы зерттелдi. Экстракттщ витаминдiк эрi минералды курамы бай, антиокисданттык касиетке ие екендiгi дэлелдендi. Жаца функционалды багыттагы кышкылсYт eнiмi арнайы технология бойынша жасалып, оныц курамы осы экстрактпен байытылды. Бул ешмнщ физика-химиялык, микробиологиялык эрi органолептикалык касиеттерi зерттелдь
Кiлттi сездер: пробиотик, экстракт, грек жацгагы, кабык, CYткышкылды бактериялар.
^аз1рп уакытта элемнщ барлык дамыган мемлекеттершде салауатты ем1р салты, оныц 1шшде дурыс тамактану мэселес мемлекетпк саяси даму дэрежесше кетершген. Эаресе, ел1м1з Yшiн тамактануды тYзету мэселес езекп. Соцгы жылдары ашу Yдерiсi аркылы жасалатын тамак ешмдершщ нарыгы едэу1р арткан, ешм курамындагы пробиотиктер тYпкiлiктi ешмнщ сипаттамасы мен сапасын аныктайтын мацызды ерекшелшт орындайды [1].
Ел1м1зде, дэр^ерлердщ пайымдауынша, тургындардыц 85-90% арасында дисбактериозга - шектщ микрофлорасыныц калыпты бузылысына бешм. Осы непзде адамныц 1шек микрофлорасын калыпта устайтын жэне агзага, жеке мYшелерге реттеуш1 эсерш керсететш тамак ешмдершщ жасалуы езект болып табылады [2].
^олданбалы биотехнологияныц карыштап дамып, жаца негiздегi ашыган кышкылсYт ешмдерш енд1руд1 дамушы багыт екенш керуге болады. Бул пробиотиктерд1 -микрогазлардыц б1р немесе аралас дакылдарыныц непзшде енд1р1лет1н ешмдер, олар адамныц колданысы кезшде табиги микрофлораныц касиеттерше жагымды эсер етедь Мундай ашыткылардыц ерекше касиеттер1 бар: микробка карсы заттарды тYзедi, кереказ 1шек микрофлорасын басуга катысады, шырышты кабатта дамиды, ас корыту жолында eмiршец болады [3].
СYт eнiмдерiнiц непзп пайдасы, олар зат алмасу YPДiсiн оцтайландырып, iшек жумысына ез пайдасын тигiзедi. СYт курамындагы акуыздар жедел ыдырап, оцай сiцiмдi болып келедь Сол себептi CYт eнiмдерi тез корытылады. СYткышкыл бактериялар топтары
патогендш микроазалардьщ ecyiH тежейтiн B1, B2, C дэрумендерш, антибиотиктердi, кышкылдарды белуге кабшетп. Бул касиеттер iшекте кездесетш тYрлi патогендi микрофлораныц ecyiH тежеуде Yлкен мацызга ие. Пробиотиктердщ антагонистш белсендi штаммдардыц колдынылуы осындай кунды eнiмдер алу Yшiн мацызды [4].
Ашыган CYт eнiмдерi кэдiмгi CYтпен салыстырганда ciцiмдiрек болып келедi, cебебi олар асказандагы жэне шектщ секроторлык эрекетiне ез эcерiн тигiзедi, сол аркылы арнайы ферменттер жумыс жасап, каркындылыгы артады. Ашу кезiнде CYт к¥рамында эртYрлi микроагзалар бeлетiн заттардыц саны да артады, сол аркылы пайдасы молайып отырады
[5].
БYгiнгi тацда CYт eнiмдерiн алуда ашыту максатында тYрлi бактериялар колданылады. Бiр жагынан осы микроагзалардыц нэтижеciнде агзаныц жумыс жасауы реттелiп, микробтык жуйе калыпка келедi, иммунитет орныгып, аурулардыц алдын алу немесе оларды емдеу жещлдейдь СYткышкыл бактериялар кeмегiмен ашыган, шектщ калыпты микрофлорасыныц eкiлдерi непздершде пробиотикалык eнiмдердi зерттеп, эзiрлеп жэне eндiрy Yлкен кызыгушылыкка ие [6].
Еылыми зерттеу жумыстарынан пробиотиктердщ протеолитикалык эрi микроагзаларга карсы белcендiлiгi бар екеш, токcиндердi бейтараптандыра алатыны, шектщ кышкылдык-негiздiк тецдшн сактауга кeмектеcетiнi, лактоза ащмщшпне жауап беретiнi белгiлi болды. Сол аркылы бул бактериялар шек моторикасын жаксартып, патогендiк бактериялармен шiрiк жэне газ тYЗгiш флораныц ecyiн токтатады. Биологиялык белcендi eнiмдердi пробиотикалык микроагзалармен жинаудыц потенциалды кабiлетi бактерия тYрлерi мен штаммдарына байланысты, сонымен бiрге eciрy жагдайын да ескеру кажет [7].
Тамак eнеркэciбiнде табиги антиоксиданттарга деген кажеттiлiк динамикалык тYPде артып келе жаткандыктан, ауылшаруашылык жэне тамак калдыктары табиги антиоксиданттар ретшде фенолдык косылыстарды алу Yшiн тамаша нысанга айналады [8].
Грек жацгактары баска жацгактарга караганда жогары антиоксиданттык кабiлетке ие, eйткенi кабык непзшен лигниннен турады, ол фенолдыц ^шт кeзi. Фенолдар тамак eнеркэciбiнде тамак турактандыргыш ретiнде де колданылады жэне казiргi уакытта мацызды антиоксиданттар болып саналады [9].
Зерттеу материалдары мен эдктер1
Зерттеу нысаны ретiнде сиыр CYтi, Lactobacillus casei subsp. rhamnosus жэне Lactobacillus acidophilus белcендi пробиотикалык штаммдары Л.Н.Гумилёв атындагы Еуразия ¥лттык Университетшщ «Биотехнология жэне микробиология» зертханасында зерттелiп, белcендi штаммдары зерттеуге алынды; грек жацгагы кабыгы негiзiнде алынган сулы-этанолды экстракт (50%); коспасыз CYт кышкылды eнiм (бакылау Yлгici); зерттелетш Yлгi ретiнде - 10% экстрактпен байытылган CYт кышкылды eнiм алынды.
Грек жацгагы - Алматы облысынан жиналды. Экстракция «АСВ-6» жартылай автоматты Сокслет аппаратында жYргiзiлдi. «Novital Magnum 4V» усаткышымен жэне «МШЛ-Ш» зертханалык диiрменiнде унтакталады.
«МШЛ-Ш» диiрменi мерзiмдi эсер ететiн курылгы болып табылады. Дшрменнщ алынбалы барабаны «Novital Magnum 4V» усаткышта алдын ала усакталган жацгак кабыктарымен жэне унтактаушы болат шарлармен толтырылады. Барабан айналганда, материал шарлардыц жанасуы мен соккы эрекет нэтижеciнде усакталады. ¥нтактау уакыты унтактау мeлшерiне байланысты жэне 1 сагаттан 3 сагатка дейiн eзгередi.
Экстракциялау «АСВ-6» жартылай автоматты Сокслет экстракциялык аппаратында жYзеге асырылады.
^ойылган максаттар мен мшдеттерге кол жеткiзy мынадай техникалык шарттар мен МЕМСТ-тарды пайдалануга негiзделетiн болады:
Грек жацгагы курамы - МЕМСТ 32874-2014 "Грек жацгагы. Техникалык шарттар" бойынша [10];
Йодтыц массалык концентрациясын аныктау эдici - МУК 4.1.1090-02 бойынша [11];
Темiрдi аныктау эдici - МЕМСТ 26573-2014 бойынша [12];
Мырышты аныктау эдici - МЕМСТ 26573.2-2014 бойынша [12];
Аминкышкылдарды аныктау эдici - MVI MN 1363-2000 бойынша [13];
Кверцетиндi аныктау эдici - МЕМСТ Р 57990-2017 [14];
Катехин курамын аныктау эдici - МЕМСТ ISO 14502-2-2015 [15];
СYт жэне CYт eнiмдерi CYт кышкылды микроорганизмдердi аныктау эдicтерi -МЕМСТ 33951-2016 бойынша [16];
^ышкылдыкты аныктаудыц титриметриялык эдicтерi - МЕМСТ 3624-92 бойынша
[17];
СYт жэне eнiмдер, CYт eцдеy. Микробиологиялык талдау эдicтерi МЕМСТ 32901-2014 бойынша [18].
^ышкылcYт eнiмiнiц ылгал устау кабiлетiн аныктау. Белcендi пробиотиктермен эрi пребиотикпен байытылган eнiмнiц мацызды каcиеттерiнiц бiрi - ылгал устау кабшет центрифуга кeмегiмен аныкталды. Центрифугалау 1000 айн/мин жасалды. 10 мл eнiм-уйындыны сынак тYтiкшеciнде 1000 айн/мин центрифугаланды.
Нэтижелер жэне оларды талдау
Жумыста усынылган зерттеулер ашытылган CYт eнiмiн eндiрyде жацгак кабыгын пайдалану мYмкiндiгiн зерттеуге багытталган. ^ышкылcYт eнiмiн дайындау Yшiн грек жацгагы кабыгынан алынган сыгынды колданылды. «^азак кайта eцдеy жэне тагам eнеркэciптерi ЕЗИ» ЖШС АФ зертханасында "Профилактикалык максаттагы eнiмдi алу максатында жацгак калдыктарыныц дэcтYрлi емес тYрлерiн пайдалану" жобасын icке асыру барысында сыгынды алынды, ол кейiннен осы зерттеулерде ашытылган сут eнiмiнiц непзп компоненттерiне профилактикалык коспа ретiнде пайдаланылды.
Грек жацгагы кабыгынан сыгынды алу Yшiн белгiлi бiр технологиялык операциялар колданылды: шиюзатты дайындау, кабыктыц сурыпталган партиясын жуу жэне кептiрy. Экстракция "АСВ-6" Сокcлетiнiц жартылай автоматты аппаратында жYргiзiледi. Бeлiнген сыгынды - белгш бiр иici бар ашык коцыр тYCтi суйыктык. "АСВ-6" Сокcлетiнiц жартылай автоматты аппаратында жацгак калдыктарын экстракциялау режимi келеciдей: шикiзаттыц массасы 5 гр, ерiткiштiц концентрациясы - 50% Сулы-этанол, унтактау мeлшерi 300 мкм жэне экстракция уакыты 120 минут.
1-кестеде грек жацгагы кабыгынан алынган сыгындыныц физика-химиялык курамыныц параметрлерi кел^ршген.
Кесте 1 - Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц физика-химиялык курамы
Атауы Грек жацгагы кабыгынан алынган сыгынды
Катехин, мг/дм3 169,02±1,11
Кверцетин,мг/дм3 100,98±0,67
Витамин С, мг/100 г 0,140±0,048
Витамин Е мг/100 г 0,10±0,05
Тем1р 0,10±0,002
Цинк 0,03±0,001
Йод 0,25±0,002
1-кесте мэндерi бойынша грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц физика-химиялык курамында антиоксиданттык белcендiлiгi бар катехин мен кверцетиннщ мeлшерi жогары болды. Сонымен катар С, Е витаминдерi де салыстырмалы тYPде жогары. Ал микроэлементтер катары бойынша темiр мен йодтыц Yлеc салмагы жогары. Бул биологиялык белcендi заттардыц жогары мeлшерi - экстракттыц пайдасын дэлелдейдi.
Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысы бай аминкышкылдарыныц курамымен сипатталады, бул сыгындыныц тагамдык кундылыгыныц жогары децгешн кeрсетедi.
Сурет 1 - Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысындагы аминкышкылдарыныц мелшер1
1-сурет бойынша грек жацгагы кабыгыныц сыгындысы адам агзасы синтездемейтiн алмаспайтын аминкышкылдармен катарымен жэне алмасатын аминкышкылдарыныц бай кезшен туратыны дэлелдендi. Бул зерттеу бойынша экстракт курамындагы аминкышкылдар тYрлi акуыз тYзу Yдерiсiне белсендi катынаса алатынын дэлелдейдi, сол себептi де тагамдык кундылыгы жогары.
Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысындагы майда еритш жэне суда еритш антиоксиданттардыц курамын зерттеу (2-сурет) суда еритiн антиоксиданттардыц Yлесi майда еритш антиоксиданттардыц Yлесiнен 2 есе кеп екенш кeрсеттi.
Сурет 2 - Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысындагы май мен суда еритш антиоксиданттардыц
мелшер1
2-сурет бойынша грек жацгагы кабыгыныц сыгындысындагы майда еритш жэне суда еритш антиоксиданттардыц курамы бойынша суда еритш антиоксиданттардыц Yлесi етие жогары екеш белгш болды. Бул ерекшелшт суда еритш антиоксиданттар ретшде катехин мен кверцетиннiц Yлес салмагыныц жогары болуымен дэлелдеуге болады. Ал майда еритш антиоксидант ретшде Е витаминшщ Yлес салмагымен дэлелдеуге болады.
Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц тагамдык кауiпсiздiгiн зерттеу курамында улы элементтер мен пестицидтердiц жоктыгын кeрсетедi (2-кесте).
Кесте 2 - Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц тагамдык каутаздт
Улы элементтер Накты нэтижелер, мг/дм3:
Крргасын 0,000023±0,0001
Кадмий табылмады
Мышьяк табылмады
Сынап табылмады
Пестицидтер, мг/кг табылмады
ГХЦГ: а, в, Т, - изомеры табылмады
ДДТ жэне оныц метаболиттер1 табылмады
2-кесте мэндерi бойынша грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц тагамдык каушаздшн зерттеу курамында улы элементтер мен пестицидтер зерттеу барысында табылмады. Тек коргасынныц 0,000023±0,0001 мг/дм3 кездеседi, алайда бул кeрсеткiш руксат етiлген шаманыц eзiнен 10 есе темен, ягни мYлде кауiпi жок.
Осылайша, бай физика-химиялык курамы, эртYрлi гормондардыц, антиденелер мен ферменттердiц eндiрiлуiне ыкпал ететiн мацызды аминкышкылдарыныц едэуiр мeлшерi жэне грек жацгагы кабыгыныц сыгындысыныц каушаздшнщ жогары децгейi оны емдiк профилактикалык касиеттерi бар диеталык косымша ретiнде пайдалануга толык непз бередi.
КышкылсYт eнiмдерiн жасау барысында олардыц консистенциясын, сырткы тYрi мен сактау турактылыгын айтарлыктай жаксартуга мYмкiндiк беретiн шикiзаттар кецiнен колданылады. БYгiнгi тацда пробиотикалык функционалды eнiмдердi жасауда табиги пайдасы мол заттарды iздеу жэне eндiрiске енгiзу Yлкен мацыздылыкка ие. Бул тургыда функционалды мацызы бар, антиокисданттык белсендiлiгi бар грек жацгагыныц кабыгыныц экстрактiсiн CYт кышкылды eнiмге косу аркылы оны байыту - пайдасы мол eнiм ретшде жаца рецептураныц дамуына экеледi.
Эрi карай, рецепт бойынша 10% сыгынды катынасында ашытылган CYт eнiмi дайындалды. 3-суретте ашытылган CYт eнiмiн дайындау технологиясы кeрсетiлген.
Сурет 3 - Грек жацгагы кабыгыныц сыгындысын колдана отырып, ашытылган CYт ешмшщ
тэж1рибел1к технологиясы
3-сурет бойынша ашытылган cyt eHiMiH дайындау технологиясы шикiзат ретiнде сиыр CYTiH ецдеуден басталган. Cyt^ физика-химиялык касиеттерш аныктап, пастеризация жасап араластыруга жiберiледi. Ал CYткышкыл бактерия ретiнде Lactobacillus casei subsp. rhamnosus; Lactobacillus acidophilus штаммдарын культивирлеу (+37°C) жYргiзiледi. Арнайы технология бойынша алынган Грек жацгагы кабыгы негiзiнде алынган сулы -этанолды экстракт пен Инулин салынып, барлыгы араластыруга жiберiледi. 10-12 сагат ашытылган соц, салкындатылып, сактауга койылады. Осылайша дайын eнiм шыгарылады.
Cyt кышкылды eнiмнiц органолептикалык жэне физика-химиялык кeрсеткiштерiн багалау дайын eнiмдi алганнан кейiн, сондай-ак сактау кезiнде жYргiзiлдi. Тeменгi 4-суретте eнiмнiц органолептикалык ерекшелш 5-баллдык eлшемде берiлген.
А Б
Сурет 4 - K^rn^rncYT eнiмдерiнiц органолептикалык сапа кeрсеткiштерiнiц профилограммасы,
А - бакылау Yлгiсi; Б - зерттелетш Yлгi
Сиыр CYTi негiзiнде жасалган, грек жацгагы кабыгыньщ экстрактiсiмен байытылган cyt кышкылды eнiмнiц органолептикалык кeрсеткiшi бойынша жагымды eнiм болып шыкты. Дэмi де, mci де жагымды кышкылсYт eнiмi. Эрi бул eнiмнiц дэмi аса ерекшелнш, тэтп дэмi басым болды. Эрi курамындагы инулиннщ катынасыныц артуы - оныц пребиотикалык басымдыгын дэлелдейдi. 5-суретте бул eнiмнiц кышкыл тYзу мэншщ деректерi келтiрiлген.
Сурет 5 - Титрлеу кышкылдыгыныц e3repyi, оТ
Зерттеу корытындысы бойынша ешм биохимиясы зерттелш, титрлеу эдю1мен cyt ешмдершщ кышкылдыгын аныкталды. Сапалы cyt ешмдершде Тернердщ градустары кышкылсут ен1М1 Yшlн 1200Т - келемшде. Бул пробиотикалы; сусындардыц да мэндершщ орташа есеб1 - 122,5 0Т тец.
^ышкыл TY3y белсендiлiгi - лактокурамды пробиотиктердщ ерекше белсендшгшщ кeрсеткiшi жэне к¥Рамындагы пребиотиктердщ белсендшгшщ негiзiнде. Титрленген кышкылды; 120°Т жогары болгандыктан, бiздiц колданган Lactobacillus casei subsp. rhamnosus; Lactobacillus acidophilus штаммдары - активтi болганы. Нэтижелер корытындысы бойынша алынган деректер - зерттелген штаммдардыц кeпшiлiгi жаксы кышкыл тYзyшi кабiлетке ие екенш кeрсетедi.
^ышкылсYт eнiмiнiц ылгалустау кабшеп - 10 мл келемнен 1000 айн/мин центрифугаланды. Бул eнiмнiц курамындагы уйытындыныц белсендiлiгiн тексеру Yшiн жасалды (Сурет 6).
3
2,5 2
1,5 1
0,5 0
Сурет 6 - Грек жацгагыныц кабыгыныц экстрактюмен байытылган CYт кышкылды eнiмнiц
ылгалустагыш кабшетшщ нэтижелер1
Грек жацгагыныц кабыгыныц экстрактiсiн косу уйындыныц синергетикалык кабшетшщ тeмендеyiне экелдi. Эшмнщ ылгал устагыш кабiлетi бойынша - барлык eнiмдердiц уйытындылары белсендi кышкылсYт eнiмдерi екенi дэлелдендi. Барлык ашыткыныц ылгалустагыш кабшетшщ корытындысы бойынша салыстырмалы тYPде зерттеу eнiмiнiц ылгалустагыш кабiлетi басым екенi дэлелдендi. Бул CYт кышкылды eнiмнiц мацыздылыгын дэлелдейдi. 3-кестеде бул eнiмнiц микробиологиялык кeрсеткiшi келтiрiлген.
Кесте 3 - Грек жацгагыныц кабыгыныц экстрактюмен байытылган cyt кышкылды ешмнщ микробиологиялык керсеткiштерi
Керсетюштер атауы Керсетюштщ реттелетш мэнi Керсетюштердщ накты мэнi / н^скалары
Бакылау Зерттеу н^скасы
CYT^rn^rn бактериялар КТБ/см3 (г) Р^ксат етiледi 2,2х107 3,9х108
1ТТБ (колиформтар) 0,1 г р^ксат етiлмейдi 0,1 Табылмады
МАжФАнМс, КТБ/см 3 (г), кеп емес 1х104 1,1х104 1х103
Патогендш м.о, оныц iшiнде сальмонеллалар 10г р^ксат етiлмейдi Табылмады Табылмады
E. coli 1,0 г р^ксат етiлмейдi 0,1 0,1
Ашыткылар, КТБ/г 100 кеп емес Табылмады Табылмады
S. aureus, КТБ/г 1,0 г р^ксат етiлмейдi Табылмады Табылмады
Зецдер, КТБ/г 100 кеп емес Табылмады Табылмады
Бул зерттеу корытындысы бойынша грек жацгагы кабыгыныц экстракт1с1мен байытылган кышкылсYт ешмшщ к¥рамында суткышкыл бактерия саныныц орташа мэннен
жогаргы мэнде кездесетiнiн кeруге болады, ягни бакылау нускасымен салыстырганда шамамен 2-есеге кeп. Мезофилдi аэробты факультативтi анэробты микроорганизмдер саны 2-нускада да орташа децгейде кездестi. Ал патогендi жэне шартты патогендi микроагзалар, ашыткылар мен зец сацыраукулактары табылмады.
Корытынды
^орытындылай келе, грек жацгагы кабыгыныц экстрактюмен байытылган, Lactobacillus casei subsp. rhamnosus; Lactobacillus acidophilus белсендi штаммдары салынган эрi пребиотик инулин косылган кышкылсYт eнiмiнiц органолептикалык, физика-химиялык эрi микробиологиялык кeрсеткiштерi толык сипатталды. Бул eнiм дэмi мен иiсi жагынан жагымды, консистенциясы бойынша бiртектi кышкылсYт eнiмi болып табылады. Биологиялык курамы бойынша - минералды-витаминдiк курамы байытылган, антиоксиданттык касиетке ие функционалды eнiм ретiнде колдануга болады.
Бул технология бойынша жаца eнiм жасау аркылы - кышкылсYт eнiмдерiнiц ассортиментiн кецейтш, халык денсаулыгын кeтеруде eсiмдiк калдыктарын тиiмдi пайдалану жолдары усынылды, ягни калдыксыз технология негiзiнде жаца eнiмнiц дайындалуы сипатталды. Сонымен катар бул eнiм пробиотикалык эрi пребиотикалык пайда гана емес, минералды-витаминдiк курамы бойынша да бай, эрi антиоксиданттык касиет беретiн eнiм дайындалды.
Каржыландыру
Жумыс ^азакстан Республикасыныц Ауыл шаруашылыгы министрлЫ BR0764970-OT-21 "Профилактикалык касиеттерi бар eнiмдi алу Yшiн жацгак калдыктарыныц дэстYрлi емес тYрлерiн пайдалану" каржыландыратын жоба шецберiнде 2021-2023 жылдар кезещнде жYзеге асырылды.
^орытындылай келе, бiз осы гылыми жобаныц барлык катысушыларына эксперименттiк зерттеулер жYргiзуге катысканы Yшiн жэне "^азГЗИ ^айта eцдеу жэне тамак eнеркэсiбi" ЖШС Астана филиалыныц басшылыгы мен галымдарына алгысымызды бiлдiремiз.
Эдебиеттер:
1 Yang J., Liu R. H., Halim L. Antioxidant and antiproliferative activities of common edible nut seeds. Food Science and Technology, 2009, 42. № 1: Р. 1-8. (D01:10.1016/j.lwt.2008.07.007)
2 Amaral J. S. Determination of sterol and fatty acid compositions, oxidative stability and nutritional value of six walnut (Juglans regia L.) cultivars grown in Portugal. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2013, 51(26): Р. 76-82. (DOI: 10.1021/jf030451d)
3 Brown P. J., Leslie C. A., Dandekar A. Juglans regia Walnut. Biotechnology of Fruit and Nut Crops, 2020, 55: Р. 246. (D0I:10.1017/S0014479705213066)
4 Wei Q., Ma,X., Zhao Z., Zhang S., Liu S. Antioxidant activities and chemical profiles of pyroligneous acids from walnut shell. Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, 2010, 88, 2: Р. 149-154. (D0I:10.1016/j.jaap.2010.03.008)
5 Saleida A.M. Effect of adding green walnut husks on some qualitative properties of cooked sausages. Food Science and Technology, 2016, 65: Р. 751-757. (D0I:10.1016/j.lwt.2015.08.069)
6 Абдулжанова M., Кистаубаева, А., Игнатова, Л., Жантлесова, С., Кабыкенова, А., & Собхи-эль-Сохайми. (2023). Получение йогурта на основе сухого кобыльего молока, обогащенного пробиотическими микрокапсулами. Микробиология жэне вирусология, 2(41), 96-123. (https://doi.org/10.53729/MV-AS.2023.02.06)
7 Абитаева, Г., Сармурзина, З., Бисенова, Г., Мусабаева , Б., & Тултабаева, Т. (2022). Характеристика штаммов пробиотиков для разработки напитков профилактического назначения. Микробиология жэне вирусология, 4(39), 141-151. (https://doi.org/10.53729/MV-AS.2022.04.11)
8 Zabihi M., Ahmadpour A., Asl A. H. Removal of mercury from water by carbonaceous sorbents derived from walnut shell. Journal of Hazardous materials, 2009, 167, 1-3: C. 230-236. (DOI: 10.1016/j.jhazmat.2008.12.108)
9 Queiros C. S., Cardoso S., Lourenco A., Ferreira J., Miranda I., Louren?o M., Pereira H. Characterization of walnut, almond, and pine nut shells regarding chemical composition and extract composition. Biomass Conversion and Biorefmery, 2020, 10, 1: С. 175-188. (D01:10.1007/s13399-019-00424-2)
10 ГОСТ 32874-2014 "Орехи грецкие. Технические условия." - М.: Стандартинформ, 2014. -
15 с.
11 Методические указания. МУК 4.1.1090-02 "Определение йода в воде". - М.: 2002.
12 ГОСТ 26573.2-2014 "Премиксы. Методы определения марганца, меди, железа, цинка, кобальта". - М.: Стандартинформ, 2014. - 20 с.
13 МВИ.МН 1363-2000 Метод определения аминокислот в продуктах питания с помощью высокоэффективной жидкостной хроматографии. Минздрав Республики Беларусь. Минск: 2000. -24 с.
14 ГОСТ Р 57990-2017. Продукция пищевая специализированная, биологически активные добавки к пище. Метод определения кверцетина. - М.: Стандартинформ, 2017. - 12 с.
15 ГОСТ ISO 14502-2-2015. Метод определения содержания катехинов. - М.: Стандартинформ, 2015. - 20 с.
16 ГОСТ 33951-2016 Молоко и молочная продукция Методы определения молочнокислых микроорганизмов. - М.: Стандартинформ, 2016. - 13 с.
17 ГОСТ 3624-92. Молоко и молочные продукты. Титриметрические методы определения кислотности. - М.: Изд-во стандартов, 2001. - 10 с.
18 ГОСТ 32901-2014. Молоко и продукты, переработки молока. Методы микробиологического анализа. - М.: Стандартинформ, 2015. - 27 с.
У.З. САГЫНДЫКОВ1, М.Ж. СУЛТАНОВА2, Н. АКЖАНОВ2*, А. САДУАКАС2,
А. НУРЫШ2, КО. ДОДАЕВ3 1Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева, Астана, Казахстан
2Казахский научно-исследовательский институт перерабатывающей и пищевой
промышленности, Астана, Казахстан 3Ташкентский Химико-Технологический институт, г.Ташкент, Узбекистан
*е-mail: nurtore0308@gmail.com
ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ВОДНО-ЭТАНОЛЬНОГО ЭКСТРАКТА ИЗ СКОРЛУПЫ ГРЕЦКОГО ОРЕХА НА КАЧЕСТВО ПРОБИОТИЧЕСКОГО НАПИТКА НА ОСНОВЕ МОЛОЧНОКИСЛЫХ БАКТЕРИЙ
Аннотация
В современном мире по мере развития науки, пищевых технологий и медицины возрастает потребность в создании все более эффективного, научно обоснованного, рационального и в то же время функционального питания, направленного на профилактику многих заболеваний, повышения работоспособности и улучшение самочувствия населения.
Как показывает мировой и отечественный опыт, наиболее эффективным и экономически доступным способом улучшения обеспеченности населения микронутриентами национального масштаба является обогащение продуктов питания до уровня, соответствующего физиологическим потребностям человека. Актуальным направлением современной науки является разработка и расширение ассортимента кисломолочных продуктов функционального назначения с использованием природных биологически активных веществ.
В данной исследовательской работе был извлечен водно-этанольный экстракт из скорлупы грецкого ореха и изучен его биологический состав. Доказано, что экстракт богат витаминным и минеральным составом, обладает антиоксидантными свойствами. Кисломолочный продукт нового функционального направления, обогащенный экстрактом из скорлупы грецкого ореха, был разработан по специальной технологии. Также в статье изучены физико-химические, микробиологические и органолептические свойства разработанного продукта.
Ключевые слова: пробиотик, экстракт, грецкий орех, скорлупа, молочнокислые бактерии.
IRSTI: 68.35.53.
U.Z. SAGYNDYKOV1, M.Zh. SULTANOVA2, N. AKZHANOV2*, A. SADUAKAS2,
A. NURYSH2, K.O. DODAEV3 1L. N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan 2Kazakh Scientific Research Institute of Processing and Food Industry, Astana, Kazakhstan 3Tashkent Institute of Chemical Technology, Tashkent, Uzbekistan *e-mail: nurtore0308@gmail.com
INVESTIGATION OF THE EFFECT OF WATER-ETHANOL EXTRACT FROM WALNUT SHELL ON THE QUALITY OF A PROBIOTIC DRINK BASED ON LACTIC
ACID BACTERIA
doi: 10.53729/MV-AS.2023.03.09
Abstract
In the modern world, with the development of science, food technology and medicine, there is an increasing need to create an increasingly effective, scientifically based, rational and at the same time functional nutrition aimed at preventing many diseases, improving working capacity and improving the well-being of the population.
As world and domestic experience shows, the most effective and economically affordable way to improve the provision of micronutrients to the population on a national scale is to enrich food to a level corresponding to the physiological needs of a person. The current direction of modern science is the development and expansion of the range of functional dairy products using natural biologically active substances.
In this research work, an aqueous ethanol extract was extracted from the walnut shell and its biological composition was studied. It is proved that the extract is rich in vitamin and mineral composition, has antioxidant properties. A fermented milk product of a new functional direction enriched with walnut shell extract was developed using a special technology. The physicochemical, microbiological and organoleptic properties of the developed product are also studied in the article.
Keywords: probiotic, extract, walnut, shell, lactic acid bacteria.
Currently, in all developed states of the world, the problem of a healthy lifestyle, including proper nutrition, has been elevated to the rank of state political development. Especially relevant for our country is the issue of nutrition correction. In recent years, the market for food products made through the discovery process has increased significantly, the probiotics contained in the product fulfill an important feature that determines the characteristics and quality of the final product [1].
In the country, doctors believe, among 85-90% of the population are prone to dysbacteriosis - a normal violation of the intestinal microflora. On this basis, the creation of food products that keep the human intestinal microflora in shape and show a regulatory effect on the body, individual organs is relevant [2].
It can be seen that Applied Biotechnology is rapidly developing, and the production of fermented acid milk products on a new basis is a developing direction. These are probiotics -products produced on the basis of single or mixed cultures of micrograms, which have a positive effect on the properties of natural microflora during human use. Such yeasts have special properties: form antimicrobial substances, participate in suppressing unwanted intestinal microflora, develop on the mucous membrane, become viable in the digestive tract [3].
The main benefit of dairy products is that they optimize the metabolic process and bring their benefits to the work of the intestines. The proteins contained in milk are quickly broken down and easily digestible. For the same reason, dairy products are digested faster. Groups of lactic acid bacteria are able to secrete vitamins B1, B2, C, antibiotics, acids that inhibit the growth of pathogenic microases. These properties are of great importance in inhibiting the growth of various
pathogenic microflora found in the intestines. The use of antagonistic active strains of probiotics is important for obtaining such valuable products [4].
Fermented milk products are more digestible compared to regular milk, as they have an effect on the secretory activity of the stomach and intestines, thereby creating special enzymes and increasing their intensity. During fermentation, the number of substances secreted by various microorganisms in milk also increases, thereby increasing the benefits [5].
Today, various bacteria are used in the production of dairy products for the purpose of fermentation. On the one hand, as a result of these microorganisms, the functioning of the body is regulated, the microbial system is normalized, immunity is established, and it is easier to prevent diseases or treat them. The research, development and production of probiotic products on the basis of representatives of normal intestinal microflora fermented with the help of lactic acid bacteria is of great interest [6].
From scientific research, it turned out that probiotics have proteolytic and anti-microbial activity, can neutralize toxins, help maintain acid-base balance in the intestines, and are responsible for lactose digestibility. Thus, these bacteria improve intestinal motility and stop the growth of putrefactive and gas-forming flora with pathogenic bacteria. The potential ability to collect biologically active products with probiotic microorganisms depends on the types and strains of bacteria, but the cultivation conditions must also be taken into account [7].
As the need for natural antioxidants in the food industry is dynamically increasing, agricultural and food waste becomes an ideal target for obtaining phenolic compounds as natural antioxidants [8].
Walnuts have a higher antioxidant capacity than other nuts, as the shell consists mainly of lignin, which is a powerful source of phenol. Phenols are also used in the food industry as food stabilizers and are currently considered important antioxidants [9].
Materials and methods of research
Cow's milk as an object of study; active probiotic strains of Lactobacillus casei subsp. rhamnosus and Lactobacillus acidophilus were studied in the laboratory "Biotechnology and microbiology" of the Eurasian National University named after L. N. Gumilyov; aqueous-ethanol extract (50%) based on walnut shells; lactic acid product without additives (control sample); lactic acid product enriched with 10% extract were taken as the test sample.
Walnuts-collected from the Almaty region. Extraction was carried out on the semi-automatic Soxlet apparatus" ASV-6". Crushed by the crusher" Novital Magnum 4 V "and in the laboratory mill" Mshl-1p".
Mill "Mshl-1p" is a device of periodic action. The removable drum of the mill is filled with pre-crushed walnut shells and grinding steel balls in the "Novital Magnum 4V" crusher. When the drum rotates, the material is crushed as a result of the contact and impact action of the balls. The grinding time depends on the amount of grinding and varies from 1 hour to 3 hours.
Extraction is carried out on the semi-automatic Soxlet extraction apparatus" ASV-6".
The achievement of the set goals and objectives will be based on the use of the following technical conditions and GOSTS:
Walnut composition-GOST 32874-2014 " Walnut. Technical specifications " [10];
Method for determining the mass concentration of iodine - according to Muk 4.1.1090-02
[11];
Iron determination method - according to GOST 26573-2014 [12];
Zinc determination method - according to GOST 26573.2-2014 [12];
Amino acid determination method-according to MVI MN 1363-2000 [13];
Quercetin determination method-GOST R 57990-2017 [14];
Method for determining the catechin content-GOST ISO 14502-2-2015 [15];
Methods for detecting lactic acid microorganisms in milk and dairy products - according to GOST 33951-2016 [16];
Titrimetric methods for determining acidity - according to GOST 3624-92 [17];
Milk and products, milk processing. Methods of microbiological analysis according to GOST 32901-2014 [18].
Determination of the moisture retention capacity of an acid milk product. One of the most important properties of the product, enriched with active probiotics and prebiotics, was the ability to retain moisture using a centrifuge. The centrifugation was made at 1000 rpm. 10 ml of product-clot is centrifuged into a test tube at 1000 rpm.
Results and discussion
The research presented in the paper is aimed at studying the possibility of using walnut shells in the production of a fermented milk product. Acidfor the preparation of the milk product, an extract from walnut shells was used. In the laboratory of AF" Kazakh Research Institute of processing and food industries "LLP, during the implementation of the project" use of non-traditional types of nut waste for the purpose of obtaining products for preventive purposes", an extract was obtained, which was subsequently used in these studies as a preventive additive to the main components of fermented milk products.
To extract extract from walnut shells, certain technological operations were used: preparation of raw materials, washing and drying of the sorted batch of shells. Extraction is carried out on a semi-automatic device of the Socslet" ASV-6". The separated extract is a light brown liquid with a specific odor. The mode of extraction of Walnut waste in the semi-automatic apparatus of the Soxlet" ASV - 6 " is as follows: the mass of raw materials is 5 GR, the concentration of the solvent is 50% aqueous-ethanol, the grinding amount is 300 microns and the extraction time is 120 minutes.
Table 1 presents the parameters of the physico-chemical composition of the extract from walnut shells.
Table 1- Physico-chemical composition of walnut shell extract
Name Extract from walnut shells
Catechin, mg/dm3 169,02±1,11
Quercetin, mg/dm3 100,98±0,67
Vitamin C, mg/100g 0,140±0,048
Vitamin E mg/100g 0,10±0,05
Iron 0,10±0,002
Zinc 0,03±0,001
Iodine 0,25±0,002
According to the values of Table 1, the physico-chemical composition of walnut shell extract had a high content of catechin and quercetin, which have antioxidant activity. At the same time, vitamins C and E are also relatively high. And in terms of the number of trace elements, iron and iodine have a high specific gravity. This proves the benefit of the extract - a high content of biologically active substances.
Walnut shell extract is characterized by a rich amino acid composition, which indicates a high level of nutritional value of the extract.
0,08
Figure 1 -amino acid content in walnut shell extract
According to figure 1, it has been proven that walnut shell extract consists of a series of non-exchangeable amino acids that are not synthesized by the human body and a rich source of exchangeable amino acids. This study proves that the amino acids contained in the extract can actively participate in the process of forming various proteins, which is why they have a high nutritional value.
A study of the content of fat-soluble and water-soluble antioxidants in walnut shell extract (Figure 2) showed that the proportion of water-soluble antioxidants is 2 times higher than the proportion of fat-soluble antioxidants.
■ Water-soluble antioxidants ■ Fat-soluble antioxidants
Figure 2 - The content of fat and water-soluble antioxidants in walnut shell extract
According to figure 2, it turned out that the proportion of water-soluble antioxidants in walnut shell extract in terms of fat-soluble and water-soluble antioxidants is high. This feature can be evidenced by the high specific gravity of catechin and quercetin as water-soluble antioxidants. And as a fat-soluble antioxidant, it can be proven by the specific weight of vitamin E.
A study of the food safety of walnut shell extract shows that it does not contain toxic elements and pesticides (Table 2).
Table 2 - Nutritional safety of walnut shell extract
Toxic elements Specific results, mg/dm3:
Lead 0,000023±0,0001
Cadmium not found
Arsenic not found
Mercury not found
Pesticides, mg / kg not found
GHT: a, P, Y, - isomers not found
DDT and its metabolites not found
Food safety study of walnut shell extract according to Table 2 values no toxic elements or pesticides were found in the study. Only 0.000023±0.0001 mg/dm3 of lead is found, however, this figure is 10 times lower than the permissible value itself, that is, there is no danger at all.
Thus, the rich physico-chemical composition, a significant amount of essential amino acids that contribute to the production of various hormones, antibodies and enzymes, and the high level of safety of walnut shell extract give every reason to use it as a dietary supplement with therapeutic and prophylactic properties.
In the manufacture of acid milk products, raw materials are widely used, which can significantly improve their consistency, appearance and storage stability. Today, in the creation of probiotic functional products, the search for and introduction into production of substances with abundant natural benefits is of great importance. In this context, its enrichment with the addition of an extract of walnut shells, which has a functional value, anti - oxidant activity, to a lactic acid product-leads to the development of a new recipe as a product with more benefits.
Next, according to the recipe, a fermented milk product was prepared in a ratio of 10% extract. Figure 3 shows the technology for preparing a fermented milk product.
Figure 3-experimental technology of a fermented milk product using walnut shell extract
According to figure 3, the technology for preparing a fermented milk product began with the processing of cow's milk as a raw material. The physical and chemical properties of milk are determined, pasteurized and sent for mixing. And Lactobacillus casei subsp as a lactic acid bacterium. rhamnosus; culti ation of Lactobacillus acidophilus strains (37°C) is carried out. Water-ethanol extraction and inulin, obtained on the basis of walnut shells obtained according to a special technology, are placed, and everything is sent for mixing. After fermentation for 10-12 hours, it is cooled and placed for storage. This is how the finished product is produced.
The assessment of organoleptic and physico-chemical indicators of lactic acid products was carried out after receiving the finished product, as well as during storage. In the lower figure 4, the organoleptic feature of the product is given in the 5-point dimension.
Taste
Taste
Appearance
appearance
Consistem
У
Smell
Consistency
Smell
A E
Figure 4-profilogram of organoleptic quality indicators of acid milk products, a-control sample; B-sample
under study
The sour milk product, made on the basis of cow's milk, enriched with walnut shell extract, turned out to be a pleasant product in terms of organoleptic indicators. Both the taste and smell are pleasant sourmilk product. And the taste of this product was more distinctive, with a predominance of sweet taste. And the increase in the ratio of inulin in its composition - proves its prebiotic predominance. Figure 5 presents the data of the acid formation value of this product.
Control
Sample research
15 24 Time, hours
48
36
48
Figure 5-change in the acidity of titration, 0T
According to the results of the study, the biochemistry of products was studied and the acidity of dairy products was determined by titration. In high - quality dairy products, Turner's degrees are acidic for a milk product in a volume of 1200T. This is the average calculation of the values of both probiotic drinks - equal to 122.5 0T.
Acid formation activity is an indicator of the specific activity of lactostructured probiotics and is based on the activity of the prebiotics it contains.Since the titrated acidity is higher than 120°t, we used Lactobacillus casei subsp. rhamnosus; Lactobacillus acidophilus strains - active. The data obtained as a result of the results show that most of the studied strains have good acid -forming abilities.
The moisture retention capacity of the acid milk product is centrifuged at 1000 rpm from a volume of 10 ml. This was done to check the activity of the clot contained in the Product (Figure 6).
1
5
9
Figure 6 - results of the moisture-retaining capacity of a sour milk product enriched with walnut shell
extract
The addition of walnut shell extract led to a decrease in the synergistic ability of the clot. According to the moisture - retaining capacity of the product-it has been proven that the clots of all products are active acid milk products. Based on the results of the moisture-retaining ability of all yeast, it was proved that the moisture-retaining ability of the research product prevails in comparison. This acid proves the importance of the milk product. Table 3 presents the microbiological indicator of this product.
Table 3-microbiological indicators of a sour milk product enriched with walnut shell extract
Name of indicators Adjustable value of the indicator Actual value / options for indicators
Control Research version
Lactic acid bacteria CFU/cm3 (g) Allowed 2,2x107 3,9x108
GWGB (coliform) 0.1g not allowed 0,1 Not found
QMAFAnM CFU/cm3 (g). 1x104 1,1x104 1x103
Pathogenic m.o, including salmonella 10g not allowed Not found Not found
E. coli 1,0g not allowed 0,1 0,1
Yeasts, CFU/g Not more than 100 Not found Not found
S. aureus, CFU/g 1.0 g not allowed Not found Not found
Mold, CFU/g Not more than 100 Not found Not found
According to the results of this study, it can be seen that the number of lactic acid bacteria in the composition of an acid milk product enriched with walnut shell extract is higher than the average value, that is, about 2 times more than in the control version. The number of mesophilic aerobic facultative anerobic microorganisms was also met at a moderate level in Version 2. And pathogenic and conditionally pathogenic microorganisms, yeast and mold fungi were not found.
Conclusion
In conclusion, enriched with walnut shell extract, Lactobacillus casei subsp. rhamnosus; organoleptic, physico-chemical and microbiological indicators of the acid milk product with the addition of the prebiotic inulin, containing active strains of Lactobacillus acidophilus, were described in detail. This product is a sour milk product, pleasant in taste and smell, homogeneous in consistency. According to the biological composition - can be used as a functional product with a enriched mineral-vitamin composition, antioxidant properties.
By creating a new product on this technology - expanding the range of acid milk products, ways to effectively use plant waste in improving the health of the population were proposed, that is, the preparation of a new product on the basis of waste-free technology was described. At the
same time, this product has been prepared, which provides not only probiotic and prebiotic benefits, but also rich in mineral and vitamin composition, as well as antioxidant properties.
Funding
The work was carried out in the period 2021-2023 within the framework of the project funded by the Ministry of Agriculture of the Republic of Kazakhstan BR0764970-0T-21 "Use of non-traditional types of Walnut waste to obtain products with preventive properties".
In conclusion, we would like to express our gratitude to all participants of this scientific project for their participation in conducting experimental research and to the management and scientists of the Astana branch of Kaznii processing and food industry LLP.
References:
1 Yang J., Liu R. H., Halim L. Antioxidant and antiproliferative activities of common edible nut seeds. Food Science and Technology, 2009, 42. № 1: P. 1-8. (D0I:10.1016/j.lwt.2008.07.007)
2 Amaral J. S. Determination of sterol and fatty acid compositions, oxidative stability and nutritional value of six walnut (Juglans regia L.) cultivars grown in Portugal. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2013, 51(26): P. 76-82. (DOI: 10.1021/jf030451d)
3 Brown P. J., Leslie C. A., Dandekar A. Juglans regia Walnut. Biotechnology of Fruit and Nut Crops, 2020, 55: P. 246. (D0I:10.1017/S0014479705213066)
4 Wei Q., Ma,X., Zhao Z., Zhang S., Liu S. Antioxidant activities and chemical profiles of pyroligneous acids from walnut shell. Journal of Analytical and AppliedPyrolysis, 2010, 88, 2: P. 149-154. (D0I:10.1016/j.jaap.2010.03.008)
5 Saleida A.M. Effect of adding green walnut husks on some qualitative properties of cooked sausages. Food Science and Technology, 2016, 65: P. 751-757. (D0I:10.1016/j.lwt.2015.08.069)
6 Abdulzhanova M., Kistaubaeva, A., Ignatova, L., Zhantlesova, S., Kabykenova, A., & Sobkhi-el-Sohaimi. (2023). Poluchenie jogurta na osnove suhogo kobyl'ego moloka, obogashchennogo probioticheskimi mikrokapsulami. Mikrobiologiya zhane virusologiya, 2(41), 96-123. (https://doi.org/10.53729/MV-AS.2023.02.06)
7 Abitaeva, G., Sarmurzina, Z., Bisenova, G. , Musabaeva, B., & Tultabaeva, T. (2022). Harakteristika shtammov probiotikov dlya razrabotki napitkov profilakticheskogo naznacheniya. Mikrobiologiya zhane virusologiya, 4(39), 141-151. (https://doi.org/10.53729/MV-AS.2022.04.11)
8 Zabihi M., Ahmadpour A., Asl A. H. Removal of mercury from water by carbonaceous sorbents derived from walnut shell. Journal of Hazardous materials, 2009, 167, 1-3: C. 230-236. (D0I: 10.1016/j.jhazmat.2008.12.108)
9 Queiros C. S., Cardoso S., Lourenco A., Ferreira J., Miranda I., Louren?o M., Pereira H. Characterization of walnut, almond, and pine nut shells regarding chemical composition and extract composition. Biomass Conversion and Biorefmery, 2020, 10, 1: C. 175-188. (D0I:10.1007/s13399-019-00424-2)
10 G0ST 32874-2014 "0rekhi greckie. Tekhnicheskie usloviya." - M.: Standartinform, 2014. - 15
s.
11 Metodicheskie ukazaniya. MUK 4.1.1090-02 "0predelenie joda v vode". - M.: 2002.
12 G0ST 26573.2-2014 "Premiksy. Metody opredeleniya marganca, medi, zheleza, cinka, kobal'ta". - M.: Standartinform, 2014. - 20 s.
13 MVI.MN 1363-2000 Metod opredeleniya aminokislot v produktah pitaniya s pomoshch'yu vysokoeffektivnoj zhidkostnoj hromatografii. Minzdrav Respubliki Belarus'. Minsk: 2000. - 24 s.
14 G0ST R 57990-2017. Produkciya pishchevaya specializirovannaya, biologicheski aktivnye dobavki k pishche. Metod opredeleniya kvercetina. - M.: Standartinform, 2017. - 12 s.
15 G0ST IS0 14502-2-2015. Metod opredeleniya soderzhaniya katekhinov. - M.: Standartinform, 2015. - 20 s.
16 G0ST 33951-2016 Moloko i molochnaya produkciya Metody opredeleniya molochnokislyh mikroorganizmov. - M.: Standartinform, 2016. - 13 s.
17 G0ST 3624-92. Moloko i molochnye produkty. Titrimetricheskie metody opredeleniya kislotnosti. - M.: Izd-vo standartov, 2001. - 10 s.
18 G0ST 32901-2014. Moloko i produkty, pererabotki moloka. Metody mikrobiologicheskogo analiza. - M.: Standartinform, 2015. - 27 s.
