SÜS BİTKİLERİNDE BİYOÇEŞİTLİLİK VE KORUMANIN ÖNEMİ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

SUS BiTKiLERiNDE BtYOCE^iTLiLiK VE KORUMANIN ONEMi Ezgi DOGAN MERAL1, Soner KAZAZ2, Alperen MERAL3

1Bingol Universitesi, Ziraat Fakultesi Bah9e Bitkileri Bolumu, Bingol, Turkiye,

ezgidogan@bingol.edu.tr 2Ankara Universitesi, Ziraat Fakultesi, Bah9e Bitkileri Bolumu, Ankara, Turkiye,

skazaz@ankara.edu.tr 3Bingol Universitesi, Ziraat Fakultesi Peyzaj Mimarligi Bolumu, Bingol, Turkiye,

alperenmeral@bingol.edu.tr https://doi.org/10.5281/zenodo.7206608 Ozet. Qigekleri, meyveleri, yapraklari veya formuyla estetik gorsel degere sahip bitkiler sus bitkileri olarak degerlendirilmekte ve gok eski zamanlardan beri insan ya§amiyla ili§kilendirilmektedir. Yeryuzunde yakla§ik 406.700 bitki turu mevcuttur. Bu turlerin 85.00099.000 turu sus degeri olan agaglardan, galilardan, sarilici-tirmanicilardan, gigekli ve gigeksiz bitkilerden olu§maktadir. Sus bitkileri pazari her gegen gun artmakta ayni zamanda donemsel trendlere bagli olarak da degi§imlere maruz kalmaktadir. Bu nedenle her yil yeni gentler islah edilip, piyasaya surulmektedir. Sus bitkilerindeki bu ge§itlilik, dogal genetik kaynaklarin dogru ve etkili kullanilmasi ile mumkun olmaktadir. Bu degerli genetik kaynaklarin korunmasi ve depolanmasi, pazar taleplerinin her donem kar§ilanabilmesi agisindan buyuk onem ta§imaktadir. Bu gali§mada, sus bitkilerinin biyoge§itliligi ve ge§itli yakla§imlar kullanilarak korunma yontemleri anlatilmaktadir. Gunumuzde, sus bitkilerinin gen kaynaklari ormanlarda, milli parklarda, botanik bahgelerde ve arboratumlarda, in situ, ex situ veya yasal yollarla korunmaktadir. Ayrica, tohumlarin kurutulmasindan embriyolarin, polenlerin vb. dondurularak saklanmasina kadar degi§en en son biyoteknolojik yontemlerin kullanimi, sus bitkilerinin ge§itliliginin korunmasinda ve sus bitkileri pazarina sunulan kaliteli ge§itlerin ortaya gikmasinda onemli rol oynamaktadir.

Anahtar Kelimeler: Biyoge§itlilik, sus bitkileri, koruma.

IMPORTANCE OF BIODIVERSITY AND CONSERVATION IN ORNAMENTAL

PLANTS

Abstract. Plants with aesthetic visual value of their flowers, fruits, leaves or form are considered ornamental plants and have been associated with human life since ancient times. The existence of approximately 406.700 plant species on earth has been identified. 85.000-99.000 species of these species consist of ornamental trees, shrubs, climbing-climbers, flowering and non-flowering plants. Ornamental plants market is increasing day by day and at the same time, it is exposed to changes depending on the trends over time. For this reason, new varieties are breeding and introduced to the market every year. This diversity in ornamental plants is possible with the correct and effective use of natural genetic resources. In this study, the biodiversity of ornamental plants and their conservation methods using various approaches are described. Ornamental plants can be conserved through approaches of in situ conservation, ex situ conservation, sustainable uses, and legal system establishment. Also, the use of recent biotechnological tools, ranging from the drying of seeds to cryopreservation of pollens, embryos, etc., has served as a role in preserving the diversification of ornamentals and also in producing quality planting materials available to the market of ornamental plants.

Keywords: Biodiversity, ornamental plants, conservation.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Süs Bitkilerinde Biyoçeçitlilik

Süs bitkileri eski çaglardan beri insan kültürünün ve ekonomisinin önemli bir unsuru olmu§ ve olmaya da devam etmektedir. Tüm dünyada süs bitkilerinin biyolojik çeçitliligin korunmasi, peyzajlarin tasarimindaki degiçikliklere ve farkli çiçekli bitkilerin ticari olarak piyasaya sürülmesine yanit olarak, insan yararina sürekli bir geliçme süreci içerisindedir. Dünyamizda yaklaçik 406.700 bitki türünün oldugu fakat ne kadarinin süs bitkisi olarak degerlendirildigi net olarak bilinmemekle beraber, bu sayi kaynaklara göre degiçiklik göstermektedir. Flower Auction Aalsmeer'in (Hollanda)'ya göre, ticari süs bitkilerinin toplam takson (tür ve çeçit) sayisi 1990'larda 1600 civarindaydi. Kraliyet Bahçe Bitkileri Dernegi tarafindan yayinlanan Bahçe Bitkileri Ansiklopedisi'nde yeni ve egzotik bitkileri içeren yaklaçik 15.500 bahçe bitkisi taksonu ilave edilmi§tir (Brickell 2008). Bailey ve Bailey (1976), süs bitkilerinin 23.979 taksondan (aileler, cinsler ve türler) oluçtugunu bildirmiçtir. Bazi kaynaklara göre ise dünyada 85.067 -98.858 süs bitkisi türünün bulundugu bildirilmektedir (Long et al., 2018) .Dünyada 12 büyük biyoçeçitlilik merkezi, 17 büyük çeçitlilik ulusu, 34 Sicak Biyoçeçitlilik Noktasi bulunmaktadir (Chowdhuri ve Deka 2019). Bu bitkilerin çeçitlendirilmesi Vedik dönemde (MÖ 3000-2000) krallarin ve yöneticilerin eylemleriyle ba§lami§tir. Günümüzde ev bahçeleri, kurum bahçeleri, çati bahçeleri, kaya bahçeleri, su bahçeleri, bataklik bahçeleri, ada bahçeleri, duvar bahçeleri vb gibi mekânlarda bitkilerin estetik görünümlerinden dolayi yabani bitkiler kültüre alinarak ticari olarak kullanimlarina devam edilmiçtir. Damarli bitkilerin birçogu süs bitkisi potansiyeli taçiyan bitkilerdir. Örnegin yaklaçik 1000 türden oluçan Rhododendron türüne ait bitkilerin tümü süs bitkisi olarak degerlendirilmektedir. 1000'den fazla türü olan tropikal ve subtropikal bir familya olan Cactaceae'nin çogu türü, iç mekanlarda veya seralarda süs bitkisi olarak yetiçtirilmektedir. 200-250 türü bulunan Viburnum (Adoxaceae) fazlaca kullanilan peyzaj bitkilerindendir (Dirr 2008; Long et al. 2015). Arecaceae, Begoniaceae, Bromeliaceae, Iridaceae, Magnoliaceae, Orchidaceae, Podocarpaceae, Theaceae, Anthurium, Buddleja, Chrysanthemum, Clematis, Cycas, Hypericum, Impatiens, Lilium, Osmanthus, Paeonia, Philodendron, Prunus, Syringa ve Tulipa genellikle süs bitkisi olarak yetiçtirilen bitkilerdendir.

Dünyada biyoçeçitliligin görüldügü yerlerin baçinda Ekvatoral yagmur ormanlari, Amazon, Endonezya, Malezya ve Kongo biyomlari siralanabilir. Biyomlar; ayni iklim koçullarinin hâkim oldugu ve benzer bitki örtüsüne sahip cografi alanlardir. Tüm bahçe bitkilerinde oldugu gibi süs bitkileri de tropikal alanlardan iliman bölgelere, ovalardan daglik bölgelere, nemli bölgelerden kurak bölgelere kadar birçok alanda yaçayabilmektedir. Süs bitkilerinin yaçam biçimi de birbirinden oldukça farklidir. Kozalaklilarin çogu ve birçok angiosperm yüksek rakimli bölgelerde bulunan agaçlarken, tropik bölgelerde Araucaria ve palmiyeler, subtropik bölgelerde Cinnamomum ve Magnolia, iliman bölgelerde ise Ulmus ve Populus yaygin bulunan agaçlardir (Zhou ve Yan 2015, Long et al 2018). Bazi önemli süs bitkilerinin biyoçeçitlilik listesi Tablo 1 de verilmiçtir. Aloe, Beaucarnea, Cactus, Crassula, Euphorbia, Kalanchoe, Sansevieria, ve Sedum iç mekanda sukullent bitkiler olarak kullanilan popüler bitki gruplaridir. Ananas, Asplenium, Dendrobium, Phalaenopsis, ve Vanda sicak kentsel alanlarda çok kullanilan epifit bitkilerdendir. Lianas, Campsis, Clematis, Hedera, Lonicera, Parthenocissus, Quisqualis, Rosa, Vitis ve Wisteria iç mekan ve peyzaj düzenlemelerinde yaygin olarak kullanilmaktadir (Chen et al. 2013).

Tablo 1.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Bazi önemli süs bitkilerinin biyoçe§itlilik listesi

Botanik Adi Familya Orijin

Acacia auriculiformis Mimosaceae Avustralya

Acacia decurrens Mimosaceae Avustralya

Acacia decurrens Mimosaceae Avustralya

Acer caesium Aceraceae Himalaya Bölgeleri

Aechmea spp. Bromeliaceae Güney Amerika

Ananas bracteatus Bromeliaceae Güney Amerika

Alstonia macrophylla Apocynaceae Malaysia

Alstomeria spp. Alstroemeriaceae Güney Amerika

Anthurium crystallinum Araceae Güney Amerika

Anemone coronaria Ranunculaceae Avrupa - Asya

Asparagus densiflorus Liliaceae Cape Town

Allium spp. Amaryllidaceae Kuzey Yarim Küre

Begonia spp. Begoniaceae Tropikal bölge

Bromelia balansae Bromeliaceae Amerika

Bougainvillea buttiana Nyctaginacea Kolombiya

Bougainvillea peruviana Nyctaginacea Ekvator, Peru, Kolombiya

Cerbera spp. Aocynaceae Polynesia, Hindistan ve Malezya

Cupressus sempervirens Cupressaceae Italya

Crocus sativus Iridaceae Asya

Cyclamen persicum Primulaceae Akdeniz Bölgessi

Cycas circinalis Cycadaceae Tropical Afrika, Hindistan, Sri Lanka

Dahlia variabilis Compositae Meksika

Dracaena spp Dracaenaceae Tropikal bölgeler

Euphorbia fulgens Euphorbiaceae Meksika

Euonymus japonica Celastraceae Asya ve Avustralya

Ficus benjamina Moraceae Bati Ghat, Hindistan

Ficus elastica Moraceae Himalaya Bölgeleri

Ficus villosa Moraceae Tropikal bölgeler

Freesia refracta Iridaceae Afrika

Fritillaria imperialis Lilaceae Avrupa, Asya, Amerika

Gardenia jasminoides Rubiaceae gin

Gerbera jamesonii Compositae Güney Afrika

Gladiolus spp. Iridaceae Güney Afrika

Guzmania lingulata 'Major' Bromeliaceae Güney Amerika

Gypsophila elegans Caryophyllaceae Caucasus

Hedera helix Araliaceae Avrupa

Hibiscus rosa-sinensis Malvaceae Cin

Hydrangea macrophylla Saxifragaceae Japonya

Hyacinthus orientalis Liliaceae Türkiye, Lebanon, Asya

Ipomoea learii Convolvulaceae Amerika

Jasminum officinale Oleaceae Himalaya Bölgesi

Juniperus chinensis Cupressaceae Cin

Juniperus spp. Cupressaceae Meksika

Lilium spp. Liliaceae Cin, Japonya, Kore

Limonium sinuatum Plumbaginaceae Akdeniz Bölgesi

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Narcissus spp. Amaryllidaceae Kuzey yarim küre

Magnolia grandiflora Magnoliaceae Kuzey Amerika

Magnolia mutabilis Magnoliaceae Tropikal bölgelerde

Pelargonium spp. Geraniaceae Afrika ve Asya

Passiflora coccinea Passifloraceae Güney Amerika

Pinus longifolia Pinaceae Himalaya Bölgeleri

Polyalthia longifolia Annonaceae Sri Lanka, Hindistan

Ficus villosa Moraceae Tropikal bölgeler

Freesia refracta Iridaceae Afrika

Fritillaria imperialis Lilaceae Avrupa, Asya, Amerika

Gardenia jasminoides Rubiaceae Cin

Tablo 2

Bazi önemli süs bitkilerinin biyoçeçitlilik listesi (devam)

Botanik Adi Familya Orijin

Gerbera jamesonii Compositae Güney Afrika

Gladiolus spp. Iridaceae Güney Afrika

Guzmania lingulata 'Major' Bromeliaceae Güney Amerika

Gypsophila elegans Caryophyllaceae Caucasus

Hedera helix Araliaceae Avrupa

Hibiscus rosa-sinensis Malvaceae Cin

Hydrangea macrophylla Saxifragaceae Japonya

Hyacinthus orientalis Liliaceae Türkiye, Lebanon, Asya

Ipomoea learii Convolvulaceae Amerika

Jasminum officinale Oleaceae Himalaya Bölgesi

Juniperus chinensis Cupressaceae Cin

Juniperus spp. Cupressaceae Meksika

Lilium spp. Liliaceae Cin, Japonya, Kore

Limonium sinuatum Plumbaginaceae Akdeniz Bölgesi

Narcissus spp. Amaryllidaceae Kuzey yarim küre

Magnolia grandiflora Magnoliaceae Kuzey Amerika

Magnolia mutabilis Magnoliaceae Tropikal bölgelerde

Pelargonium spp. Geraniaceae Afrika ve Asya

Passiflora coccinea Passifloraceae Güney Amerika

Pinus longifolia Pinaceae Himalaya Bölgeleri

Polyalthia longifolia Annonaceae Sri Lanka, Hindistan

Ranunculus asiaticus Ranunculaceae iran, Suriye, Asya

Rhododendron arboretum Ericaceae Himalaya Bölgeleri

Rose spp Rosaceae Dogu Asya

Salix babylonica Salicaceae Cin

Schefflera spp Araliaceae Asya ve Afrika

Spathiphyllum cannaefolium Araceae Amerika

Thuja orientalis Cupressaceae Cin

Thunbergia spp. Acanthaceae Afrika

Tulipa spp. Liliaceae Asya, Avrupa, Afrika

Oxalis hedysaroides Oxalidaceae Asya- Amerika

Süs bitkilerinin çogu otsu bitkiler ve çalilardan o u§maktadir. Kesme 9i9ek, bonzai,

mekan bitkileri, yer örtücü bitkiler, di§ mekan ve peyzaj bitkileri olarak kullanimlari

iç da

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

bulunmaktadir. Süs bitkisi potansiyeli yüksek olan bir9ok bitki lslah edilmekte ve 9e§itliligi arttirilmaktadir. Örnegin, 20.000-30.000 ge§idi bulunan Chrysanthemum^morifolium 400 den fazla 9e§idi bulunan Prunus mume ve yakla§ik 2000 ge§idi bulunan Paeonia suffruticosa (Long et al. 2015). Lotus (Nelumbo nucifera), Asya ülkelerinde büyük kültürel degerlere sahip süs ve kutsal bir bitki olarak kullanilmaktadir. gin, Hindistan ve diger bazi ülkelerde 200'den fazla 9e§it sukulent bitki süs, gida ve kültürel ama9li yeti§tirilmektedir. Ayrica son dönemlerde yüksek teknoloji ve biyoteknolojik yöntemlerin süs bitkilerinde de kullanimlariyla ara§tirmalar hizlanmi§, Meihua 9i9egi (Prunus mume) (Zhang et al 2012), Phalaenopsis equestris (Cai et al. 2015) ve gül (Rosa subps.)(Foucher et al 2015) gibi bazi süs bitkilerinin gen haritalari incelenmi§ ve tüm gen dizilimleri ara§tirilmi§tir.

Süs Bitkilerinde Biyo^itliligin Korunmasi

Koruma, belirli bir alandaki mevcut bitkileri herhangi bir dogal afetten korumak ve bitkilerin büyüme ve geli§me i9in iyile§tirilmesi ve iyile§tirilmesi i9in bilimsel yönetimin saglanmasi anlamina gelmektedir. Ba§ka bir deyi§le dogal kaynaklarin korunmasi, toplama, kültüre alma ve muhafaza etmeyi i9ermektedir. Süs bitkilerinin gelecek nesillere aktarilmasi ve tüketim hizinin arttigi dünyamizda nesli tükenmeden kalip 9e§itlendirilmesi i9in korunma altinda tutulmasi önemlidir. Süs bitkileri pazari her ge9en yil artmakta ayni zamanda dönemsel trendlere bagli olarak degi§imlere maruz kalmaktadir. Her yil mevcut 9e§itlerin yerini alan yüzlerce 9e§it üretilmekte ve piyasaya sürülmektedir. Bununla birlikte, bazi 9e§itler yillar ge9se de popülerligini korumakta ve yeni 9e§itlerin elde edilmesinde ebeveyn olarak kullanilmaktadir. Bu nedenle bu degerli genetik kaynaklarin korunmasi ve depolanmasi, piyasa teleplerinin her zaman kar§ilanabilmesi noktasinda büyük önem ta§imaktadir. Fakat yeti§tiriciler ve islah9ilari i9in biyotik ve abiyotik streslerle tehdit edilen bu kadar 9ok sayida 9e§idin geleneksel ekimi i9in yeterli alan ve fon saglamak zordur (Sekizawa et al. 2011). Geleneksel genetik koruma, tarla ve serada saksi kültüründe veya tarla parsellerinde yapilabilmektedir (Reed 2006). Haploid ve transgenik 9e§itler özellikle Rosa L., Dianthus L., Gladiolus L. türlerinde melezleme islahinda popülerlik kazanmaktadir (Joung et al. 2006). Fakat ne yazik ki Orchidaceae, Cactaceae, Gentianaceae familyasindaki bir9ok süs bitkisi türü neslinin tükenmesi tehlikesiyle kar§i kar§iyadir. Geni§ materyal 9e§itliligine sahip kaliteli gen bankalarina hizli ve kolay eri§im süs bitkileri islah9i ve yeti§tiricileri i9in önemli olup, bitki materyalinin uzun süreli korunmasi i9in etkili bir yöntemdir. Günümüzde dondurularak saklamanin (cryo-preservation) uzun vadeli depolama yöntemi olduguna inanilmaktadir. Son on yilda ulusal ve uluslararasi düzeyde özellikle farkli bitki genetik kaynak merkezlerinin (Hindistanda NBPGR, ICAR Enstitüleri, Proje Müdürlükleri vb.) i9eren 10 Bölgesel istasyon ve 59 Ulusal Aktif Germplazm Sitesi (NAGS) kurulmasiyla bitkilerin korunmasi büyük bir ivme kazanmi§tir. Gen bankalari veya germplazm bankalari, bitkisel materyalinin canli bitki, tohum ya da polen olarak muhafaza edilmesi, in vitro ko§ullarda veya tarla parsellerinde ekili olarak büyütülen, saklanan ve muhafaza edilen yer veya kurulu§lardir.

Biyolojik ^e^itliligi Koruma Yöntemleri

Süs bitkileri, yerinde koruma (in situ) , yeri di§inda (ex situ) koruma, sürdürülebilir kullanimlar ve yasal sistemlerle korunabilmektedir. Doga rezervleri, tohum bankalari ve gen kaynagi merkezleri süs bitkilerinin korunmasinda önemli rol oynamaktadir. Birle§mi§ Milletler biyolojik 9e§itlilik Sözle§mesi (CBD), Nesli tehlike altinda olan yabani hayvan ve bitki türlerinin uluslararasi ticaretine ili§kin sözle§me (CITES), Nagoya Protokolü (Van Huylenbroeck, 2020),

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Rio deklarasyonu, iklim degiçikligi Sözle§mesi ve ülkelerin anayasa düzenlemeleri ile biyolojik çeçitlilik küresel, bölgesel, ulusal ve yerel düzeylerdeki diger yasal sistemler süs bitkilerinin korunmasini ve sürdürülebilir kullanimina yönelik stratejinin oluçturulmasi için gereken yasal çerçeveyi saglamaktadir.

Gen bankalari

Bitki gen bankalari olarak da adlandirilan tarla gen bankalari, büyüyen bitkilerin germplazm koleksiyonlarinin bir araya getirildigi arazi alanlaridir. Bu yaklaçim ayni zamanda germplazmanin ex situ korunmasidir. Kolayca tohum üretmeyen bitki türleri ve geçirimsiz tohumlar bir tarla gen bankasinda korunmaktadir. Bu bankalarda bu türler canli bitkiler olarak muhafaza edilir. Agaçlar, çalilar, sarilici-tirmanicilar, palmiyeler, bambular sazlar ve otsu bitkilerin çogu açik tarla koçullarinda korunurken, ev bitkileri, egrelti otlari ve orkideler gölgeli bir yapida korunur, ancak gül, krizantem gibi ticari ürünler, antoryum, karanfil ve gerbera bitkileri sera koçullarinda muhafaza edilmektedir. Soganli süs bitkileri ise serin, kuru ve havadar yerlerde korunmaktadir.

Kriyoprezervasyon (Dondururarak Muhafaza)

Kriyoprezervasyon, doku kültüründen alinan eksplantlarin ultra dü§ük sivi nitrojen sicakliginda (-196 °C) saklanmasi anlamina gelir. Böyle bir sicaklikta hücrelerdeki tüm biyolojik reaksiyonlar engellenir, dolayisiyla bu teknikle bitki materyalinin çok dü§ük sivi nitrojen sicakliginda (-196 °C/-321 °F) veya nadiren buhar fazinda (-150 °C/ -238 °F) teorik olarak sinirsiz depolanmasini mümkün kilmaktadir. Bu sicaklikta biyokimyasal, metabolik ve hücre bölünmesi faaliyetleri durdurulur ve uzun süreli depolamaya izin verilir. Bu yöntemin temel avantaji, in vitro kültür maliyetlerinin, gerekli alan, kontaminasyon ve somaklonal varyasyon riskinin azaltilmasidir. Embriyogenik hücre hatlarinin uzun süreli korunmasi, genetik transformasyon için degerli bir yöntemdir. Sivi nitrojen içinde depolama ile bazi tehlikede olan yabani türleri (örnegin islah amaciyla) depolayarak genetik çeçitliligin korunmasina da yardimci olunmaktadir. Ayrica, Pelargonium L'Hér de oldugu gibi, kriyoterapi patojenlerin sayisini azaltmak için kullanilmaktadir (Gallard et al 2011; Grapin et al. 2011). Süs bitkileri türlerinin dondurularak saklanmasina iliçkin ilk bilgi, bir Dianthus hybrida türünde rapor edilmiçtir (Fukai 1989).

Sürgün uçlari (apikal ve aksiller), tohumlar, sporlar, gametofitler, rizomlar ve hatta protoplastlar gibi eksplantlar kriyoprezervasyon yöntemiyle korunmaktadir. Ekonomik degeri yüksek ürünlerden vejetatif olarak çogaltilan, Crocus ve Chrysanthemum gibi steril bitkilerin sürgün uçlari bu yöntem ile muhafaza edilmektedir. Nesli tükenmekte olan türlerde (örnegin, Lilium ledebourii, Orchidaceae veya Cactaceae familyasina ait türlerde), ana bitkiye zarar vermeden eksplant üretmek önemlidir.bu türlerin çogu tohumlarinin bu yöntemle muhafaza edilmesiyle korunmaktadir. Ayrica Orchidacae, Bromeliaceae ve Cactaceae familyalarinin bitkileri, kuruma ve donmaya kar§i yüksek toleransa sahiptir. Germplazmada kriyoprezervasyon uygulamasinin, farkli vitrifikasyon seviyelerine sahip birçok Dendrobium türünde, hayatta kalma yüzdesi %65'in üzerinde oldugu için baçarili oldugu belirtilmiçtir (Thammasiri 2008).

Uzun süreli polen depolamasi, cografi izolasyon ve zamansiz çiçeklenme sorunlarina çözüm olarak germplazm korunmasi, polen araçtirmasi, germplazm degiçimi ve bitki islahinda verimliligin artmasi noktasinda dondurarak muhafaza daha da önem kazanmaktadir (Geng et al. 2011). Polenin dondurularak saklanmasi, uzun süreli polen depolamasi için basit ve etkili bir

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

yöntemdir. Polen, bitki islahinda, kontrollü tozla§ma veya bitki genetik kaynaklarinin korunmasi i9in kullanildiginda, tozlama, dölleme, normal meyve ve tohum olu§turma konusundaki temel yeteneklerini kaybetmeden sivi nitrojen i9inde uzun yillar saklanmaktadir. Corylus, Fragaria, Pyrus, Rubus ve Vaccinium poleni, sivi nitrojen i9inde ya da %0, %20, %40, %60, %80, %90 veya %100'lük atmosferlerle dengelendikten sonra dondurulmaktadir (Chowdhuri ve Deka 2019). Polen kriyoprezervasyonu, haploid a§amada istenen germplazmin korunmasina da yardimci olmaktadir.

Yasal ve Kurumsal Yapilanma

Biyolojik 9e§itliligin maruz kaldigi olumsuz durumlar, biyolojik 9e§itliligin korunmasinda hukukun ve yasal 9er9evenin devreye girmesine neden olmu§tur. Buna ek olarak biyolojik 9e§itliligin kaybinin küresel nitelikte bir 9evre sorunu olarak ortaya 9ikmasi, devletlerin ulusal hukuk sistemlerinde öngördügü tedbirlerin bu alanda 9ogu kez tek ba§ina yeterli olamamasi neticesini dogurmu§, bölgesel ve küresel bir i§birligi ka9inilmaz hale gelmi§tir. Bundan dolayi, hem Avrupa Birligi hem de uluslararasi alanda yabani türlerin ve bu türlerin dogal ya§am alanlarinin korunmasini ama9layan bir9ok düzenlemeye rastlamak mümkündür. Biyolojik 9e§itliligin korunmasina yönelik olan uluslararasi düzenlemelerin en önemlileri, Washington Sözle§mesi (1973) (Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki türlerinin Uluslararasi Ticaretine ili§kin Sözle§me-CITES), ve Biyolojik Qe§itlilik Sözle§mesi'dir (1992) (CBD). Biyolojik 9e§itliligin korunmasina yönelik olarak Avrupa Birligi bünyesinde hukuki düzenlemeler arasinda öne 9ikanlar ise, Nesli Tehlikede Olan Türler Tüzügü, Rio deklarasyonu, iklim degi§ikligi Sözle§mesi, Bern Sözle§mesi, Bonn Sözle§meleri biyolojik 9e§itliligi hukuki 9er9evede koruyan yasal sistemlerdir (Güne§ 2009). Bu sözle§melerin temel 3 hedefi bulunmaktadir bunlardan ilki, biyolojik 9e§itliligin korunmasi, ikincisi, biyolojik 9e§itlilik ve dogal kaynaklarin sürdürülebilir kullanimi, ü9üncüsü ise genetik kaynaklarin kullanimindan elde edilen faydalarin adil ve e§it payla§imina ula§maktir. Bu uluslararasi sözle§melerin yaninda biyo9e§itliligin korunmasi ülkelerin kendi anayasal düzenlemeleri ve kalkinma planlari i9erisinde de yer almaktadir.

Sonu?

Süs bitkilerinin genetik kaynaklarinin islahi ve gelecekteki geli§imi i9in korunmasi esastir. Süs bitkilerinin nesli, arazi örtüsü degi§iklikleri, istilaci türler ve diger faktörler nedeniyle tehlike altina girebilmektedir. Süs bitkileri, in situ koruma, ex situ koruma, sürdürülebilir kullanimlar ve yasal sistemlerle korunabilir. Doga rezervleri, tohum bankalari ve germplazm merkezleri süs bitkilerinin korunmasinda önemli roller oynamaktadir. Farkli koruma yöntemleriyle bitkiler muhafaza edilerek ileriki jenerasyonlara aktarilabilir.

REFERENCES

1. Bailey, L.H, Bailey, E. Z. (1976) Hortus third: a concise dictionary of plants cultivated in the United States and Canada. Macmillan Publishers, London

2. Brickell C (2008) Encyclopedia of garden plants, 3rd edn. Dorling Kindersley, London

3. Cai J, Liu X, Vanneste K, Proost S, Tsai W.C, Liu K.W, Chen L.J, He Y, Xu Q, Bian C, Zheng Z, Sun F, Liu W, Hsiao Y.Y, Pan Z.J, Hsu CC, Yang Y.P, Hsu Y.C, Chuang Y.C, Dievart A, Dufayard J.F, Xu X, Wang J.Y, Wang J, Xiao X.J, Zhao X.M, Du R, Zhang G.Q, Wang M.N, Su Y.Y, Xie G.C, Liu G.H, Li L.Q, L.Q .L.Y.B, Chen H.H, Van de Peer Y, Liu Z.J (2015) The genome sequence of the orchid Phalaenopsis equestris. Nat Genet 47:65-72

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

4. Chen H.B., Zhang, F.J., Ruan, Z.P., Chen, R.S (2013). Ornamental climbing plants. Huazhong University of Science & Technology Press, Wuhan

5. Chowdhuri, T.K., Deka, K. (2019). Biodiversity and Conservation of Ornamental Crops. In P.E. Rajasekharan, Ramanatha Rao, V. (Ed.), Conservation and Utilization of Horticultural Genetic Resources, (pp. 139-216). Springer.

6. Dirr, M.A (2008) Manual of woody landscape plants, 8th edn. Stipes Publishing, Champaign

7. Foucher, F., Hibrand-Saint Oyant, L, Hamama, L, Sakr, S, Nybom, H., Baudino, S., Caissard, J.P., Byrne, D.M, Smulder J.M.S, Desnoye B, Debener T, Bruneau A, De Riek J, Matsumoto S, Torres A, Millan T, Amaya I, Yamada K, Wincker P, Zamir D, Gouzy J, Sargent D, Bendahmane M, Raymond O, Vergne P, Dubois A, Just J (2015) Towards the rose genome sequence and its use in research and breeding. Acta Hortic 1064:167-175.

8. Fukai, S. (1989). Plant regeneration from shoot tips of Dianthus hybrid cryopreservation in liquid nitrogen up to 2 years. Plant Tissue Culture Letters, 6, 177-178.

9. Gallard, A., Mallet, R. R., Chevalier, M. M., & Grapin, A. (2011). Limited elimination of two viruses by cryotherapy of pelargonium apices related to virus distribution. CryoLetters, 32(2), 111-122.

10. Grapin, A., Gallard, A., Le Bras, C., & Dorion, N. (2011). Cryopreservation: An efficient tool for Pelargonium species long-term conservation. In A. Grapin, et al. (Eds.), Cryopreservation of Crop Species in Europe (pp. 138-140). COST European Cooperation in Science and Technology, Angers.

11. Gune§, A. 2009. Biyolojik Qe§itliligin Avrupa Birligi Hukuki 9er9evesinde Korunmasi. TBB Dergisi, Sayi 85

12. Joung, H. Y., Cantor, M., & Kamo, K. (2006). Cryopreservation of Gladiolus cultivars. Acta Horticulturae, 760, 225-231.

13. Long, C.L, Ni, Y.N, Long, B., Zhang, X.B, Xin, T. (2015) Biodiversity of Chinese ornamentals. Acta Hortic 1087:209-220

14. Long, C., Chen, Z., Zhou, Y., Long, B. (2018). The Role of Biodiversity and Plant Conservation for Ornamental Breeding. In J. V. Huylenbroeck (Ed.), Ornamental Crops (pp. 1-12). Springer.

15. Reed, B. M. (2006). Cryopreservation of bermuda grass germplasm by encapsulation dehydration. Crop Science, 46(1), 6-11

16. Sekizawa, K., Yamamoto, S., Rafique, T., Fukui, K., & Niino, T. (2011). Cryopreservation of in vitro-grown shoot tips of carnation (Dianthus caryophyllus L.) by vitryfication method using aluminium cryo-plates. Plant Biotechnology, 28, 401-405

17. Thammasiri, K. (2008). Cryopreservation of some Thai orchid species. Acta Horticulturae, 788, 53-62.

18. Van Huylenbroeck, J., (2020). Breeding for sustainable ornamental plants, Acta Hortic. 1288. ISHS 2020. DOI 10.17660/ActaHortic.2020.1288.1

19. Zhang, Q.X., Chen, W.B., Sun, L.D, Zhao, F Y, Huang, B.Q, Yang, W.R, Tao, Y, Wang J, Yuan Z.Q, Fan G.Y, Xing Z, Han C.L, Pan H.T, Zhong X, Shi W.F, Liang X.M, D.L.D, Sun F.M, Z.D.X, Hao R.J, Lu T, Lu Y.M, Zheng Z.Q, Sun M, Luo L, Cai M, Gao Y.K, Wang J.Y, Yin Y, Xu X, Cheng T.R, Wang, J. (2012). The genome of Prunus mume. Nat Commun 3:1318

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

20. Zhou, Y., Yan, W.D (2015) Conservation and application of camphor tree (Cinnamomum camphora) in China: ethnobotany and genetic resources. Genet Resour Crop Evol 63(6):1049-1061