CC BY
17УДК 929-059.1
РЫШАРД КАПУСЦ1НСК1 - ГЕРАДОТ З ПАЛЕССЯ. Г1СТАРЫЧНЫ ПАРТРЭТ НА ФОНЕ ЭПОХ1
В.Л. ЛАЗЩК1, Т.А. ХВАГ1НА
ПалесК дзяржауны ^верстэт, г. Шнск, Рэспублка Беларусь
Уводзины. У псторьи юнуюць такiя асобы, яюх нельга аднесцi па iх прыналежнасщ i значнасцi выключна да псторьи i культуры аднаго народа щ краiны. Да лiку такiх постацей належыць Ры-шард Капусцiнскi - выдатны журналiст, аутар публiцыстычных кшг i лiтаратурных зборшкау, лаурэат шматлшх прэмiй, якi прыжыццева атрымау ганаровы нефармальны тытул «караля рэпар-тажу». Прыгадваючы крэда ваеннага журналiста, Р. Капусцшскага парауноуваюць з Эрнестам Хэмшгуэем. Габрыель Гарсiя Маркес лiчыy яго лепшым журналiстам XX стагоддзя. Нямецкая «Франкфуртэр Альгемайнэ» нездарма назвала яго «Герадотам сучаснай эпохi». I усе ж таю ен з тых асоб, творчыя набыткi i спадчына якiх належаць не адзiнай краше, а усяму свету. У першую чаргу - гэта адзш са шматлшх прыкладау, калi ураджэнцы Беларусi узбагачаюць не толькi бела-рускую i польскую, але i агульнасусветную гiсторыю i культуру.
Пра жыцце i творчасць Р. Капусцiнскага шмат тшуць крытыкi i навуковыя даследчыю у Польшчы [1]. На постсавецкай прасторы патрэбную увагу яму надаюць беларускiя аутары [2]. «Найвялiкшым рэпарцерам у свеце», «Герадотам нашага часу», «Летатсцам трэцяга свету» i сен-ня называюць Р. Капусцiнскага, яю у сваей тварчасцi прыцягнуу увагу свету не толью да сябе, але i да сваей малой радзiмы. Дадзены краязнаучы аспект патрабуе свайго тльнага даследавання у наюрунку перспектыyнасцi распрацоУкi турыстычных рэсурсау, яюя звязаны з жыццем i дзейнас-цю знакамiтага лiтаратара.
Галоуная частка. Аднойчы, адказваючы на пытанне аб тым, чаму праблемы краiн «трэцяга свету» сталi ягонай найгалоунейшай тэмай, ен адзначыу: «На гэта было па меншай меры дзве прычыны: адна эмацыянальная, другая рацыянальная. Я родам з Палесся, самай беднай на той час частю Польшчы, а магчыма, i Еуропы. Я рана стращу «край дзiцячых гадоу», куды чатыры дзесяцiгоддзя не меу магчымасцi вярнуцца. Мяркую, што самота па гэтым простым i, як мы сення б казал^ слабаразвтш краi сфармiравала мае адносiны да света. А вось другая прычына. Калi я заканчвау гiтарычны факультэт Варшаускага унiверсiтэта, перада мною паустау выбар: займацца сваей справай, роячыся у архiвах, цi назiраць за псторыей у працэсе яе станаулення, у тыя моман-ты, калi мы яе ствараем i калi яна стварае нас. Я аддау перавагу другому, тым больш што на той час, у сярэдзше стагоддзя, момант быу асаблiвы, непауторны: нараджауся Трэцi свет» [3, с. 39].
Дзяцшства Рышарда Капусцiнскага звязана са старажытным Пiнскам - горадам, у яю ен iмкнуyся усе наступнае жыцце. Пасля заключэння Рыжскага мiру у сакавiку 1921 г. Пшск адый-шоу да Польшчы i yваходзiy у склад Палескага ваяводства. Згодна дадзеных перапiсу 1931 г. у го-радзе пражывала 33,5 тысячы ж^1хароу. 73,5% з iх складала яурэйскае насельнiцтва, каля 10% -русюя. Польскае насельнщтва акрамя гарадскiх нiзоУ было прадстаулена чынавенствам, вай-скоУцамi, настаyнiкамi i ксяндзамi. У дадзены перыяд яно колькасна павялiчвалася за кошт тых, хто наюроувауся у «крэсы усходшя» для насаджэння польскага дзяржаунага уплыву i культуры.
Бацька Юзаф Капусцшсю скончыу настаyнiцкую семiнарыю у Пружанах. Пасля працы у вяс-ковай школе ен быу наюраваны у Пiнск, дзе i пазнаемiyся са сваей будучай жонкай Марыей, якая разам з сям'ей пераехала у палесскi край з Мазавецкага ваяводства. Пасля заключанага шлюба у маладой сям'i 4 сакавiка 1932 г. нарадзiyся сын Рышард, а праз год i дачка Барбара. Па успамшах бацька вельмi добра спявау i iграy на скрыпцы. У тнскай польскай школе-сямiгодцы № 5 ен вы-кладау прыродазнауства, маляванне. У сваю чаргу у польскай школе № 1 мащ вучыла дзетак му-зыцы. Адукацыя у настаyнiцкай сям'i зауседы была у пашане i хлопчык, якi рана навучыуся чы-таць i шсаць, пасля паспяховых iспытаy адразу быу прыняты у другi клас школы.
Жыцце у мiжваенную пару не было шыкоуным. Прыгадваючы мiнулае, ужо праз дзесяцiгоддзi свайго вандроунага журналюцкага i даследчыцкага ж^1цця, Рышар Капусцшсю параунае дзяцiн-ства у Пшску з ж^1ццем дзетак у Афрыцы. «...Еж^1 неставала, i усе, як i тут, хадзiлi басанож» [4, с. 219]. У сваей кшзе «Латдарый» аутар узгадвау: каб узiмку купiць чаравiкi на драуляных калод-ках, ен павiнен быу прадаць на рынку 400 кавалкау мыла [5, с. 89].
Напад Германи на Польшчу 1 верасня 1939 г. сям'я Капусцiнсхiх сустрэла у сваякоу у Люб-лiнскiм ваяводстве, дзе праводзiла адпачынак. Мащ з дзецьмi павiнна была вярнуцца дадому у Пiнск. «Паусюль вайна. Палаюць вескi, людзi хаваюцца ад налетау па канавах i лясах, шукаюць ратунку дзе могуць... Крык, плач, вштоую i штыю, лютыя твары, нейкае шаленства, нейкi жах i незразумеласць - усе гэта там, каля мосту над Пшай, у тым свеце, у яю я уваходжу, маючы сем гадоу» [6, с. 9-10].
Афiцэр запасу паручшк Юзаф Капусцiнскi быу мабшзаваны i ваявау у складзе 9 корпуса генерала Франщшка Клееберга, а потым у аператыунай вайсковай групе «Палессе», якая у верасш 1939 г. павiнна была трымаць абарону ад птлерауцау на лшп Мухавец-Прыпяць. Корпус Ф. Клееберга фармiравауся у Кобрыне, Пiнску, Брэсце, Драпчыне i у iм было шмат этшчных беларусау. Пасля наступлення Чырвонай Армii 17 верасня бацька Рышарда трапiу у савецкi палон. Верагодна яго чакау трагiчны лес тысяч польсюх салдат i афщэрау, расстраляных у Катыньскiм лесе, Стара-бельскiм i Асташкаускiм лагерах. Аднак у дарозе пад Смаленскам разам з невялшай групай аднад-умцау бацька Рышарда здолеу уцячы, калi калона праходзiла праз лес. Ен дабрауся да жонкi i дзяцей у занятым Чырвонай Армiей Пшску. Польскага афiцэра-уцекача чакау немiнучы арышт, i бацька вымушаны быу зноу збягаць. У «Iмперыi» Рышард Капусщнсю прыгадвае, як аднойчы уначы за бацькам, якога ужо не было у горадзе, прыйшлi ваенныя. Допыт мацi i вобыск, далейшыя голад i нястачы... У горадзе пачынаюцца дэпартацыi прадстаУнiкоУ iнтэлiгенцыi, былых вай-скоуцау, святароу, усiх тых, каго новая улада лiчыла сацыяльна варожымi элементамi. Сям'я поль-скай настаунщы непазбежна была б выслана. Адзш за другiм вызваляюцца месцы аднакласшкау Рышарда у школе, дзе ен вучыуся. Знiкае i сам пан настаушк, якi вучыу дзетак грамаце па кшзе «Вопросы ленинизма».
З настаушкам ен яшчэ сустрэнецца позiркам на вакзале, дзе з вагона з дэпартаванымi хлопчык пачуе ягоны голас, а потым i атрымае удар прыкладам раз'юшанага чырвонаармейца-ахоунiка. «На пад'язным пуцi стаялi вагоны, а у iх людзi, якiх збiралiся вывезцi. Я зiрнуУ i у дзвярах аднаго з вагонау убачыу твар нашага настаунiка. Ен махау мне рукой. Божа! Я бегма кшууся у той бок. Але праз секунду на мяне наляцеу жаунер i ударыу па галаве так моцна, што я перакулiуся. Падымауся агаломшаны, з вострым болем, а ен замахнууся яшчэ раз, але ужо не ударыу, толью крычау, каб я выбiрауся адсюль да д'ябла» [6, с. 18].
Разам з сябрамi з вокнау школы ен назiрау за тым, як у гарматным абстрэле ваяушчы атэiзм но-вай улады спрабавау зруйнаваць каталiцкi сабор Святога Станюлава на галоунай плошчы горада. «Часам урою перарывае гарматны стрэл. Ен чуецца тут жа, побач, нечаканы, гучны; дрыжаць шы-бы, трасуцца сцены, а пан настаушк глядзщь з жахам i роспаччу у акно...
Калi траплялi, з вежы уздымалiся клубы цемнага пылу, часам бляскау язык полымя. Вакол пляцу у глыбоюх падваротнiцах хавалiся людз^ якiя глядзелi на гэтае бамбардзiраванне панура, але з цiкавасцю... Па пустым пляцы хадзiу артылерыст i крычау: «Бачыце, страляем у вашага Бога! А ен шчога, щха сядзiць! Баiцца, цi што?» [6, с. 12-13].
Аднак мащ i дзецям зноу пашанцавала у той час, калi пад дэпартацыю траплялi адзiн за другiм суседзi i знаемыя. Яны селi у адзш з апошшх цягнiкоУ на Львоу i спаткалiся з бацькам ужо у сваякоу пад Перамышлем. Праз некаторы час сям'я пераязджае ужо у веску Пальмiры пад Варшавай, дзе i былi праведзены апошнiя цяжкiя гады нямецкай акупацьп.
У 1950 г. Рышард скончыу навучанне у гiмназii iмя Станюлава Сташыца у Варшаве i пастушу вучыцца на гiстарычны факультэт сташчнага унiверсiтэта. На трэцiм курсе ен становщца членам Польскай аб'яднанай рабочай партыи (ПАРП). Зразумела, што навучанне на щэалапчным факуль-тэце i складванне светапогляду будаунiка новай Польшчы патрабавала ад юнака асэнсаванага i свядомага крока.
У 1956 г. Капусцшсю завяршае навучанне на пстарычным факультэце Варшаускага унiверсiтэта. Ен працуе кур'ерам у друкаваным органе Саюза польскай моладзi «Знамя маладых» («Sztandar Mlodych»). Першы рэпартаж «Гэта таксама прауда пра Новую Гуту» («To tez jest prawda o Nowej Hucie»), у якiм малады журналют апiсау цяжкiя умовы працы на будоУлi мэталургiчнага камбiната, меу значны рэзананс. Кiраунiцтва камбiната было звольнена, а малады прынцыповы журналiст атрымлiвае не толькi сваю першую прафесшную узнагароду - Залаты Крыж Заслуп (Zloty Krzyz Zaslugi), а i замежную журналiсцкую камандзiроУку у 1ндыю, Пакiстан i Афганiстан. I гэта толью у дваццацiчатырохгадовым узросце...
У часы пал^ычнай лiбералiзацыi перыяду юраунщтва ПАРП Уладзiславам Гамулкай з 1958 г. Рышард пераходзщь на працу у часопiс «Палiтыка» («Polityka») у яюм паступова набiрае пра-фесшную вагу. З 1962 г. Капусцшсю працуе адзiным пастаянным замежным карэспандэнтам 42
Польсгага aгенцтвa дpyкy (Polska Agencja Prasowa) y ^airax A3ii, Aфpыкi i Лaцiнскaй Aмеpыкi i npa3 жypнaлiсцкiя вaндpоyкi aдчыняе для сябе i чьтачоу кpaiны Тpэцягa светy. У гэты чaс ен пе-paклaдaе бaлiвiйскi дзеннiк Чэ Гевapы, зтаемщвд з Сaльвaдоpaм Aльендэ. Жypнaлiст i гiстоpык -ен пpaцyе y сaмыx нaпpyжaныx кpопкax плaнеты i ствapaе змястоуныя i щтауныя pэпapтaжы -сведчaннi эпоxi. «Чaсaм бь^у y тaкix безнaдзейныx aбстaвiнax, што тчытау мaлiццa: «Божa, зpaбi, габ я яшчэ y гэты pas здолеу выйсцi жывым, i я aбяцaю Тaбе, што ужо нiколi больш не 6уду тaк pböbrnaBa^!» A потым зноу... вяpтayся!» [7, с. 114]. Выштам нaзipaнняy i rapa^^ra сгано-вяццa кнiгi. Тaк нapaдзiлaся «Фyтбольнaя вaйнa», npa вaенны кaнфлiкт пaмiж Гaндypaсaм i Cara-вaдоpaм, якi быу спpaвaкaвaны... футбольным мaтчaм; «Iмпеpaтap» - гiстоpыя npa лес эфiепскaгa ^payrn^ Хaйле Cелaссiе, пaбyдaвaнaя як лaнцyжок aповядay aнaнiмныx чыноyнiкay; «Шaxiншax» - пaвествaвaнне npa pэжым ipaнскaгa шaxa Резa Пеxлевi i яго скaнaнне y Bipax iслaмскaй pэвaлю-цыi 1979 годa. У aдным сa свaix aпошнix твоpay Кaпyсцiнскi нaпiшa: «Я талежу дa людзей дapогi. Пaдapожжы для мяне - гэтa спосaб тзшння i paзyмення свету. Я пpaвеy у пaдapожжax вось ужо пayстaгоддзя i iншaгa жыцця не уяуляю» [7, с. 112].
Пеpшaя пaэтычнaя пyблiкaцыя Рышapдa aдбывaеццa у семнaццaцiгaдовым yзpосце - пaдбоpкa веpшay у чaсопiсе «Сення i зayтpa» («Dzis i jutro»). 3a усе свaе aктыyнaе лiтapaтypнaе i жypнaлiсц-тае жыцце Кaпyсцiнскi тп^у 26 кшг, якiя былi пеpaклaдзены нa 34 сусветныя мовы. Ен ayтap ma^ramix збоpнiкay: «3aпiснaя кнiжкa» («Notes») (1986 г.), «^arami пpыpоды» («Prawa natury») (2006 г.). Hapысы Рышapдa ^пу^шс^та aтpымaлi шыpокaе пpызнaнне не толью у якaсцi aOTy-aльнaй жypнaлiстыкi, aле i як блiскyчaя лiтapaтypa. Яго кнiгi цiкaвiлi чытaчa свaiм своеaсaблiвым жaнpaм лipыкa-фiлaсофскaгa дaследaвaння. Дaкyментaльныя сведчaннi пpa пэуныя кpaiны i пaдзеi з'яyляюццa для Кaпyсцiнскaгa выключта aсновaй для больш глыбокix paзвaжaнняy i глыбокix фiлaсофскix высноу, у я^ зaxоУвaеццa iмкненне зpaзyмець д^оуную сyтнaсць aсобы i усяго 4a-лaвецтвa. Ен пpымyшaе пpaцaвaць штэлект чытaчa, зaймaццa aнaлiтыкaй i paбiць сaмaстойныя высновы. Твоpы Кaпyсцiнскaгa paзбipaюць нa цытaты. I гэтa не здзiyляе, тaмy што Кaпyсцiнскi сaм, пеpш чым нaпiсaць стapонкy щ глaвy, пеpaгоpтвaУ тысячы стapонaк iншaй лiтapaтypы, збipa-ючы нaйбольш вaжныя меpкaвaннi iншыx ayтapay. «Рэпapцëp пpaцyе пa пpынцыпе aкyмyлятapa: збipaе, таглыше у сябе pэчaiснaсць i склaдвaе мaтэpыял, бо тaды нямa чaсy нa пiсaнне. Пapaдокс мaей пpaфесii зaключaеццa у тым, што лiтapaтypa бяpэццa з пaдapожжa, aле сaмо пaдapожжa pобiць немaгчымым пiсaнне. Бо сaмо пaдapожжa з'яyляеццa чaсaм нaдзвычaй кaштоУным, кaб пiсaць» [7, с. 112].
Дзякуючы мaстaцкiм i пpaфесiйным здольнaсцям Кaпyсцiнскaгa чытaчa не пaкiдaе aдчyвaнне пpысyтнaсцi. У твоpax кгас^ жaнpa paзaм знaxодзiлi сaбе месвд гiстapычныя мaтэpыялы i rnp^ pэтныя, бытaвыя зaмaлеyкi, дaкyментaльныя сведчaннi i ayтapскiя paзвaжaннi. Кaпyсцiнскi быу чaлaвекaм з yнiкaльным пaчyццем гiстapызмa пaдзеi, якое вяло ayтapa туды, дзе paбiлaся сaмa гiстоpыя. Бypлiвaсць гiстapычныx пaдзей ен пеpaдaвay пpaз тонюя псixaлaгiчныя пapтpэты пеpсa-нaжay, paзнaстaйныя метaфapы i незвычaйныя вобpaзы. Тaмy i не дзiyнa, што та колькaсцi rapa^ лaдay нa зaмежныя мовы клaсiк польскaгa pэпapтaжy, m меpкaвaнняx нaвyкоУцaУ, сaстyпaе толькi нобелеусгаму лaУpэaтy у гaлiне лiтapaтypы - Вiслaве Шымбоpскaй. Кaпyсцiнскi двойчы быу нaмiнaвaны нa «нобелеуку», a у 1995 годзе, пa вынiкax пpaведзенaгa у Польшчы aгyльнaнaцыянa-льнaгa aпытaння, пpызнaны нaйлепшым жypнaлiстaм ХХ сгагоддзя. 3a пяцьдзесят гaдоУ aктыyнaгa твоpчaгa жыцця у пpaфесii Рышapд ^пус^нсю aтpымay болей зa соpaк лiтapaтypныx i жyp-нaлiсцкix пpэмiй, yзнaгapод. Ен з'яуляуся лaypэaтaм пpэмii Бaлеслaвa Пpyсa (1975 г.), Мiжнapод-шй пpэмii жypнaлiстay (1978), пpэмii iмя Янa ПapaндоУскaгa (1996 г.), ^эми Гетэ (1999 г.), пpэмii Вiapэджa (2000), пpэмii Гpынцaне Кaвyp i ^эмп пpынцa Aстypыйскaгa «3a твоpчaсць, якaя сaдзейнiчaе зблiжэнню pозныx нapодaУ i кyльтyp» (2003 г.), лaypэaтaм пpэмii iмя Дapыyшa Фiкyсa (2004 г.), ^эмп Эльзы Мapaнтэ (2005 г.). Aкpaмя тaго Кaпyсцiнскi з'яуляуся гaнapовым доктapaм шмaтлiкix польскix i зaмежныx yнiвеpсiтэтay.
Тpойчы ягоныя кшп былi пpызнaныя у Польшчы Кнiгaмi годa. Гэтa «Iмпеpыя» (1993 г.), «Чоp-нaе дpэвa» (1999 г.) i «Пaдapожжы з Геpaдотaм» (2004 г.). 3 1990 та 2007 гг. Рышapд ^пус^нсю пiшa цыкл з шaсцi кнiг з aгyльнaй нaзвaй «Лaпiдapыyм». У пpaдмове дa пеpшaй чaсткi ен пiшa: «Лaпiдapый - гэтa месцa, куды склaдвaюць знойдзеныя кaмянi, pэшткi скyльптyp, збyдaвaнняy, aдным словaм, пpaдметы, якiя з'яуляюцвд чaсткaй неiснyючaгa цэльнaгa, з яюм невядомa што paбiць. Можa, яны зaxaвaюццa як сведчaнне мyнyлaгa чaсy, як след чaкaнняy, як сiмвaлы? A можa быць у ташым свеце - стpaшэннa зaбyдaвaным, aгpомнiстым i неaбсяжным, xaaтычным i не тад-дaючымся yпapaдкaвaнню - усе цягацее дa гiгaнцкaгa кaллaжy, aдвольнaй кaмпaзiцыi, тaкiм чынaм менaвiтa дa лaпiдapыя?» [5, с. 86]. 3боpнiк склaдaюць ayтapскiя paзвaжaннi, лiтapaтypныя rnp^
рэты асоб, цытаты i зaпiсы з дзеннiкay пaдaрожжay. У aпошнix радках першай кнiгi «Латда-рыума» ен зашша: «З кожнай кропкi зямнога шара свет выглядае пa-iншaмy, i мы рaзyмеем яго пa-iншaмy. Без прыняцця гэтай простай iсцiны цяжка зрaзyмець пaводзiны iншыx людзей, ix ма-тывы i мэты» [5, с. 112].
Не аднойчы журналют рызыкaвay свaiм жыццем. Падчас кaмaндзiроУкi ва Угaндy Рышард ледзь не памер ад малярьп, a y Сахары трaпiy y ayтaмaбiльнyю кaтaстрофy. У 1990-м годзе хворы, з вялшай тэмперaтyрaй ен валяецца y aдзiноце пустой кватэры y вiрyючaй мiтынгaмi стaлiцы Азербайджана - Баку. Падчас грамадзянскай вайны y Шгерып толькi неверагоднае пачуцце гумару дазволша яму захаваць уласнае жыцце, кaлi на адным з блок-пaстоУ узброеныя бандыты aблiлi жyрнaлiстa бензiнaм i ледзь не падпалш, здзiyленыя гамерычным смехам еyрaпейцa.
«Два чaлaвекi мелi рашучы Уплыу на рaзвiцце лгаратурнага жанру, у якiм я тшу, - рaскaзвay Kaпyсцiнскi. - Герадот, якi дaкaзay, што для таго, каб нешта aпiсвaць, неабходна гэта спачатку yбaчыць. I Брaнiслay МaлiноУскi, якi сфaрмyлявay прынцып: недастаткова yбaчыць, неабходна сярод гэтых людзей, на кра1 света пажыць» [7, с. 114]. Палову жыцця прaвеy у рэпaрцерскix пада-рожжах, нaведayшы больш за 100 крaiн свету. Быу сведкам 27 рэвалюцый i перaвaротaУ, 40 рaзоУ трaпляy за краты i aтрымay чатыры смяротныя прысуды. Адным з першых жyрнaлiстay у 60-70-я гг. Р. Ka^^m^i пaведaмiy свету пра падзенне еyрaпейскix кaлaнiяльныx iмперый у Афрыцы i нараджэнне маладых незалежных дзяржay. Неабходна памятаць, што 1960-ы год - «год Афрыю» карэнным чынам змяшу сiтyaцыю на «чорным кантыненце». Менавта y гэтым годзе 17 афры-кaнскix кaлонiй aтрымaлi сваю незалежнасць i сyверэнiтэт. Працэс дэмантажу астатшх калашяль-ных рэжымay стaнaвiyся Ужо незваротным. Kaпyсцiнскi вызначае той каласальны рaзрыy, якi за-xоУвaеццa пaмiж светам iндyстрыяльнaгa Захаду i крaiнaмi «трэцяга свету». «Kaлi я пачау пiсaць пра тыя месцы, дзе большасць людзей жыве у жабрацтве, то зразумеу, што гэта якраз тая тэма, якой хачу сябе прысвяцщь. Я тсау пра гэта з этычных прычынау: таму, што бедныя увогуле цixiя. Жабрацтва не плача, жабрацтва не мае голасу. Жабрацтва церпщь i церпщь у маучанш. Жабрацтва не бунтуе. З бунтам бедакоу вы спаткаецеся толью тады, кaлi ix жывяць нейюя нaдзеi - яны бун-туюць, кaлi вераць, што удасца нешта выправщь. Толькi надзея можа узняць людзей на дзеянне. Але yсë ж галоунай рысай свету, у яюм спрадвеку пануе жабрацтва, з'яуляецца якраз адсутнасць нaдзеi.
Мае галоунае жаданне - паказаць еурапейцам, што нашая ментальнасць вельмi еурацэнтрыч-ная, што Еуропа не aдзiнaя у свеце, што Еуропа акружаная невымеральнай i пастаянна узрастаю-чай разнароднасцю культур, грамадствау, рэлiгiй i цывшзацый. Жыцвд на планеце, дзе паустае Усë больш узаемных сувязей, патрабуе гэтай свядомасщ i прыстасавання да радыкальна новых глабальных умоу.
Тры гады таму з кaмiсaрaм па справах бежанцау я паехау, каб агледзець лагеры бежанцау на мяжы Судана i Эфiопii, i перажыу нешта выключна драматычнае. Мы пaеxaлi у самыя жудасныя месцы, яюя можна сабе yявiць. Людзi там aтрымлiвaлi на дзень тры л^ры вады, чаго пaвiннa было хапщь на умыванне, прыгатаванне ежы, пранне, пiццë. Яны елi паукшо кукурузы у дзень, нiякaгa мяса, шякай aгaроднiны. Сотнi, тысячы людзей пашраль Мы вярнyлiся у Адыс-Абебу. Назаутра я паляцеу у Еуропу. Прызямлiyся у Рыме. Быу летнi вечар. На Пляцы Навонэ aгнi рэстаранау, людзi цешылiся жыццем, музыкаю, ежай. А ува мне пульсавала тое, што убачыу перад мaiм адлетам. Ва Усiм гэтым i есьць драма сучаснага свету. Гэтыя людзi з Пляца нiколi не даведаюцца, як жывуць ix браты i сëстры за дзве цi тры тысячы кшаметрау. Я зрaбiy масу здымкау. Тыя людзi - толью шкiлет i скура. Трыццaцiгaдовыя выглядал^ як шaсцiдзесяцi-сямiдзесяцiгaдовыя старыя. I пaмiрaлi. Жанчыны з таго лагера былi апранутыя у мяшкi з-пад кукурузы, мяшю ААН. Жыццë у двух настолью розных светах спараджае, я думаю, маральны абавязак казаць пра гэта» [7, с. 115].
За усе свае бyрлiвaе жыцце Рышард Ka^^rn^ прайшоу эвалюцыю ад захаплення са-цыялiзмaм - савецкай мадэллю грaмaдскa-экaнaмiчнaгa бyдayнiцтвa - да крытыю нaсiлля i та-тaлiтaрызмy у любых формах i праявах. Рубежным годам у жыццi Kaпyсцiнскaгa стау 1981 г. У гэты час ен ужо творча супрацоушчае з польсюм тыдневiкaм «Kyльтyрa», якi выдаецца у Парыж^1, а таксама з часотсам «Kaнтыненты». У перыяд хваляванняу на сyднaверфi у Гданьску Рышард далучаецца да руху «Сaлiдaрнaсць» i паюдае ПАРП. Па меркаванню Ka^^^^ara польскi «ра-боль» (мayклiвы i бяздумны рабацяга паляк) нарэшце прачнууся i выстyпiy за свае правы. У рэпартажы аутара аб падзеях у Гданьску хваляванш рабочых aтрымлiвaюць назву «Свята Раза-гнуушыхся Стнау, Узнятых Галоу». Абвешчаны на рaдзiме персонай нон-грата, Kaпyсцiнскi шмат тша для еyрaпейскix i aмерыкaнскix сродкау масавай iнфaрмaцыi. Палажэнне дысiдэнтa у Польшчы стымулявала цiкaвaсць да яго кшг на Захадзе. 44
Усе жыцце легенда сусветнай журналютыю, паляк па грамадзянству i грамадзянiн свету па пе-ракананнях i уласным светапоглядзе, Рышард Капусцiнскi марыу пра сваю малую Радзiму - Па-лессе i родны Пiнск. Вандруючы па кантынентах праз дзесяцiгоддзi, Рышард Капусцшсю нiколi не забывауся на радзiму. Самабытны край, адлюстраваны у памяцi маленькага Рышарда, з'яуляуся для будучага класша крынiцай творчага натхнення у шматлiкiх замежных камандзiроуках. «Я зауседы шукау мой дом, шукау Пiнск, - у Афрыцы, Ази, Лацiнскай Амерыцы», - тсау славуты рэпарцер [3, с. 58]. На усе жыцце ен захоувау любоу да сваей малой радзiмы i неаднаразова веу гаворку пра намер нашсаць кнiгу пра мiжваенны Пшск, збiрау матэрыялы. Аднак мара так i заста-лася няздзейсненай. У 1998 г. у адной са сваiх кшг Капусцiнскi прыгадае першае уражанне аб Афрыцы, якое ен атрымау адразу у аэрапорце i... нечаканая паралель з дзяцшствам. Першы афры-канскi водар i памяць пахау магазiна на вулщы Пераца у Пiнску, у яюм гандлявалi заакiянскiмi прыправамi.
У савецю час i пасля таго, як Беларусь атрымала незалежнасць, Капусцiнскi неаднаразова наведвауся у родны Пiнск. Першы раз - у 1979 годзе. «Я памятаю, як ен рыхтавауся да свайго першага падарожжа у Пiнск, - прыгадвала удава Алщыя Капусцiнская. - Сорак год м^ла з тых пор, як ен пакшуу свой горад у часы вайны. Я сказала яму: «Hi да воднага падарожжа ты не рыхтавауся з таюм хваляваннем, i гэта негледзячы на тое, што аб'ехау увесь свет. Ен адказау: «Я ж еду у Пшск!». I гэта усе тлумачыла» [2]. З дапамогай мясцовых краязнауцау пан Рышард адшукау дом № 43 на былой вулщы Балотнай (сучасная вулiца Суворава), у яюм у мiнулым жыла сям'я поль-скiх настаунiкау, а таксама i друп дом на баку Пауночнай i Тэадораускай (сення скрыжаванне вулщ Савецкай i Гогаля), дзе калюьщ бацькi здымалi пакойчык у паш Вербановiч-Кiндлер. На старажытных гарадскiх могшках пан Рышард пакланiуся праху сваей бабуль
У наступныя разы ен наведвауся у Пiнск у 1997 г. у дш святкавання 900-годдзя горада, а таксама i у 1999 г. разам з групай польскага тэлебачання. У гэты апошш прыезд класiка знакамiты польсю рэжысер Петр Залускi здымау дакументальны фiльм пра Капусцiнскага «Другi каучэг Ноя». Праз кадры з вулачкамi старажытнага Пiнска, вобразы роднага дома i цячэння нястрыманай ракi, па якой плыве нiбыта бiблейскi герой - сучасны чалавек-легенда, рэжысер спрабавау адка-заць на вельмi важныя пытаннi. Дзе i адкуль караш гэтай незвычайнай постацi грамадзянiна света? Дзе узрасла гэта неурымслiвая жыццевая накiраванасць i хрысцiянская любоу да звычайных людзей?
25 верасня 2007 г. па шщыятыве гарадскога саюза палякау i Пiнскага гарвыканкама дом, у яюм нарадзiуся Рышард Капусцшсю, быу адрамантаваны i яму быу нададзены статус архiтэктурнага помнiка. Ужо пасля смерщ знакамiтага земляка на гэтым будынку у 2007 г. была адкрыта мема-рыяльная дошка у яго гонар. У 2007 г. Р. Капусцшсю таксама планавау наведаць родны Пiнск з нагоды святкавання 910-годдзя горада. У сакавшу яму павiнна было споУнiцца 75 год. Але не спраудзшася ... «1нфаркт застае сваiх ахвяр памiж 8 i 9 гадзiнамi ранку. Зараз 2.15» [8, с. 53].
Памер Рышард Капусцшсю 23 студзеня 2007 г. пасля складанай аперацьп на сэрцы у карды-яхiрургiчным аддзяленнi шпiталя на вулiцы Банаха у Варшаве. Буйнейшыя сродкi масавай шфар-мацыi змясцiлi самотную нав^ на першых паласах - «The New York Times», «Le Monde», «El Pais».
31 студзеня у шнсюм касцеле Успення Святой Дзевы Марыи адбыуся малебен у гонар зна-камiтага земляка, якi правеу кардынал Казiмiр Свентак. Упакойваецца прах <амператара рэпарта-жу» у Варшаве на вайсковых могiлках Павонзкi.
Яго кшп не шмат паракладалi на рускую i беларускую мовы i тым каштоуней для чытача кожная кшга Капусцiнскага. У Беларуш выдадзены тры кнiгi Капусцiнскага: «Вяртаньне: вершы» (2007), «1мперыя» (2008), «1мператар. Падарожж^1 з Герадотам» (2009). «1мперыя» у беларускiм перакладзе з'явiлася на свет у 2006 г. дзякуючы шнскаму перакладчыку Яугену Саляйчуку. У 2007 г. у польсюм выдавецтве «Znak» да 75-гадовага юбiлея Рышарда Капусцшскага выйшла кнiга «Падарожжы з Капусцшсюм» («Podroze z Ryszardem Kapuscinskim»), у якой сабраны нарысы пе-ракладчыкау творау майстра, якiя непасрэдна i шчыльна працавалi з iм [3]. У 2010 г. у гарадах Бе-ларусi адбылася выстава «Паэт рэпартажу Рышард Капусцiнскi», удзел у якой узяла удава Алщыя Капусцшская.
Заключэнне. Усе свае прафесшнае ж^1цце Рышард Капусцiнскi вучыуся разумець шшыя народы i культуры, спрабавау вучыць гэтаму iншых у пошуках шляху да узаемаразумення i сама-пазнання. Дадзены светапоглядны аспект мае вялшую каштоунасць. Творчая спадчына класiка журналiсцкага рэпартажу i яго лгаратурныя дасягненнi з'яуляюцца значнымi у вызначэннi каш-тоУнасцi зробленага для нашчадкау. Немалаважным з'яуляецца i улш краязнаучых аспектау для
папулярызацып ведау аб мiнулым Айчыны. У дадзенай сувязi перспектыунасць прыцягнення ту-рыстычных рэсурсау у рамках прымежавага турызму у Брэсцкай вобласцi (на прыкладзе г. Пiнска) абгрунтоуваецца шэрагам фактарау: захаванасць месцау, звязаных з жыццем i дзейнасцю Р. Ка-пусцiнскага на яго малой радзiме - у Пшску; наяунасць прафесiянальных кадрау, яюя здольны на якасным узроУнi распрацоуваць i рэалiзоУваць турыстычныя рэсурсы у рэгiене; наяунасць краяз-научых распрацовак турыстычных маршрутау, звязаных з жыццем i дзейнасцю гiстарычных асоб (у тым лiку i Р. Капусцшскага); наяунасць турыстычнай iнфраструктуры.
СП1С ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫН1Ц
1. Bauer, Z. Antymedialny reportaz Ryszarda Kapuscinskiego / Z. Bauer. - Warszawa : PAP, 2001. - 216 s.; Nowacka, B. Magiczne dziennikarstwo: Ryszard Kapuscinski w oczach krytykow / B. Nowacka. - Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Sl^skiego, 2006. - 147 s.; Wolny-Zmorzynski, K. Ryszard Kapuscinski w labiryncie wspolczesnosci / K. Wolny-Zmorzynski. - Krakow : Wydawn. Uniwersytetu Jagiellonskiego, 2004. - 213 s.; Wolny-Zmorzynski, K. O tworczosci Ryszarda Kapuscinskiego : proba interpretacji / K. Wolny-Zmorzynski. -Rzeszow : Libri Ressovienses, 1998. - 272 s.
2. Глазов, В. «Геродот нашей эпохи» родился и вырос в Пинске / В. Глазов // Брестский курьер. - Брестский курьер. - 2011. - № 22(1057). - С. 5.; Иванова, И. Долгая дорога домой / И. Иванова // Вечерний Брест.
- 2007. - 13 марта. - С. 4.; Лешнща, К. Ен усюды шукау свае Палессе / К. Лешнща // Голас Радзiмы. - 2007.
- № 40 (3066). - С. 7.
3. Podroze z Ryszardem Kapuscinskim. Opowiesci trzynastu tlumaczy / sklad. B. Dudko [i in.]. - Krakow : Znak, 2007. - 216 s.;
4. Капусцшсш, Р. 1мператар. Падарожжы з Герадотам. Выбраныя творы / Р. Капусцшсш. - Мiнск : 1.П. Логвшау; Wroclaw : Kolegium Europy Wschodniej, 2009. - 392 с.
5. Капущинский, Р. Лапидарий / Р. Капущинский; пер. с польск. С. Ларина // Иностранная литература. -1993. - № 4. - С. 86-112.
6. Капусцшсш, Р. 1мперыя / Р. Капусцшсш. - Мшск : 1.П. Логвшау, 2009. - 344 с.
7. Капусцшсш, Р. Майстэрства рэпарцера. Эсэ / Р. Капусцшсш // Дзеяслоу. - 2010. - № 49. - С. 112-116.
8. Капусцшсш, Р. Вяртанне = Возвращение: вершы / Р. Капусцшсш; склад. В. Грышкавец, I. Дзямщ К. Калшоуская; перакл. на рус. мову В. Грышкауца; перакл. на бел. мову А. Шушко. - Мшск : Литература и искусство, 2007. - 110 с.
RYSZARD KAPUSTINSKY - HERODOT FROM POLESYE.
THE HISTORICAL PORTRAIT ON BACKGROUND OF THE EPOCH
V.L. LOZITSKY, T.A. HVAGINA Summary
Article is devoted one of outstanding persons XX century - to the native of Pinsk, the known polish journalist, the researcher of Third World countries, the writer and poet Rishard Kapustinsky. The way of bright creative and professional development of the author of books-researches, books - the historical evidences which have become in many countries of the world by best sellers is traced.
© .Ta3^Ki B.H.
© XBariHa T.A.
nacmyniy y рэдакцuw 17 caKaema 2014 г.
