CC BY
11; H Ätalqin va
ipTADQIQOTLAR №2 2Q22
*
*
j j - - Hmiy-usJubiy JumaM
RUSIYZABON O'QUVCHILARGA TIL O'RGATISHNING SAMARA!!
>
m
METODLARIDA O'YIN UNSURLARIDAN FOYDALANIB DARSLARNI
TASHKIL ETISH
>#■ ]*4 >
Nazarova Rayxon Kuralbayevna
Toshkent shahar Bektemir tumani 291- IDUM ning o'zbek tili fan o'qituvchisi https://doi.ora/10.5281/zenodo.7239067
Annotatsiya: Ushbu maqola rusiyzabon o'quvchilarga "O'zbek tili"ni o'rgatish usullari va metodlari haqida yozilgan. Bilamizki uzoq vaqtlar davomida rusiyzabon o'qchilarga o'zbek tilini o'rgatishda asosan nazariy bilim berib kelinmoqda edi. Shularni oldini olish maqsadida turli xil metodlardan foydalanilgan holda maqola yozildi.
Kalit so'zlar: rusiyzabon o'quvchilar, metod, o'zbek tili, "Qoida ixtirochisi" metodi, "Lingvopoetist' metodi.
O'rta maktab va ixtisoslashtirilgan maktablarda rusiyzabon o'quvchilarga o'quv
' r'
darslariga muvofiq tarzda "O'zbek tili" fanining o'qitilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu fanni o'rganish orqali rusiyzabon o'quvchilarda milliy tilimiz, qadriyatlarimiz, udum va an'analarimizga mehr-muhabbat, hurmat tuyg'ulari shakllanadi. Davr talabi asosida o'zbek tili ta'limi mazmunini yangilash zarurati yuzaga keldi.
Hozirgi kunda milliy tilni o'zganishga bo'lgan munosabat tubdan o'zgardi, til ta'limning mazmuni yangilandi. Jumladan, ta'lim jarayonida noan'anaviy usulda dars olib borishning samarali ekanligi o'z isbotini topdi. Ushbu maqolada o'zbek tilini o'qitishning innovatsion texnologiyalari yordamida rusiyzabon o'quvchilarga o'zbek tilini chuqurroq o'rgatish maqsad qilingan.
O'zbek tili fanining o'qitilishi tufayli rusiyzabon o'quvchilar davlat tilida erkin fikr yurita olish ko'nikmalarini rivojlantiradilar. Bu fan bo'yicha o'tkaziladigan o'quv mashg'ulotlari rusiyzabon o'quvchilarda ijodiy fikr mahsulini turli nutq vaziyatda og'zaki yoki yozma shakllarda bayon etaolish o'nikmasini shakllantirishga yordam beradi.
Zero, rus guruhlarda o'zbek tili fanini o'qitishning bosh maqsadi ham o'quvchilarga o'zbek tili grammatik qurilishining nazariy masalalari haqida
ma'lumot berish, ularni mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatish, rusiyzabon o'quvchilar ongida milliy go'ya, milliy mafkura tushunchalarini shakllantirish shu bilan birga ularning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdan iboratdir.
■ >4»: <:>4 >
^-^iToo -f- ö r^!
■ > iw
J>
Em
ЭЙ*
ы>
лй*-
ы >
1 J > S г '
Ы)>
рМ
Ы >
' >J£K i >> ь»
„ TALQIN VA ^TADQIQOTLAR
Hmiy-usJubiy juman
№2 2022
í >
A
х- f
ТИГ
i j>4
1 VI J
> ...
JM >
Уф-
i
ы>
Ьй*-
ы>
Ьй* Ы >
Ы ]
Я* >*
Ma'lumki, rus guruhlarida o'tiladigan "O'zbek tili" fanida asosiy e'tibor adabiy til me'yorlariga mos bo'lgan to'g'ri nutqiy tuzilmalar hosil qilish masalasiga qaratiladi. Shu sababli har bir dars jarayonida o'quvchilarga so'z birikmasi va gaplar hosil qilish, gaplarni o'zaro bog'lash orqali matn tuzish kabilarga alohida e'tibor qaratiladi. Gap haqidagi mavzuni o'rganishda rusiyzabon o'quvchilar og'zaki va yozma nutqni o'stirishga oid amaliy mashg'ulotlarni amalga oshiradi.
O'zbek tilinining grammatika qurilishini o'rganishda o'qitishning zamonaviy texnologiyalarga asoslangan holda darslarni tashkil etish muhim hisoblanadi. O'quvchilarga grammatikani o'rgatishda asosan matn ustida ishlash, matnlarni taijima qilish, soda gaplar tuzish va nuqtalar o'rniga kerakli so'zlarni topib qo'yish usullaridan foydalanish mumkin. Ba'zan gapda qo'llangan sinonimlarni ma'nodoshini bilan almashtirish va yuzaga kelgan nozik ma'noviy o'zgarishlarni aniqlash, ulardan nutqda o'rinli foydalanish kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar ham berilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunday amaliy mashg'ulotda bola "gap" tushunchasiga ta'rif berish, uni sharhlash, gapni bo'laklarga ajratish, gapdagi mazmuniy munosabatni belgilash kabi masalalar yuzasidan nazariy xulosalar chiqaradi.
Rusiyzabon o'quvchilarga mavzuni tushuntirishda o'qitishning quyidagi samarador metodlaridan foydalanib darslar tashkillash mumkin.
"Qoida ixtirochisi" metodi. Bu metodning mohiyati shundaki, unda o'quvchilar mustaqil ravishda biror mavzuga doir nazariy qoidalarni ishlab chiqishga harakat qiladilar. Misollar rusiyzabon o'quvchilar tushunadigan tarzda sodda va ma'rifiy xarakterga ega bo'lishi, o'quvchi tanlagan mutaxassislikdan kelib chiqqan holda san'at ustalari haqidagi manbalardan yoki o'zbek adiblardan saralab olishi lozim. O'quvchilar tarqatmalardagi misollarni tahlil qilish asosida mustaqil tarzda soda va qo'shma gaplarga xos nazariy qarashlarini bayon etadilar.
] )й# ■Ы >
q >>
] ж*
i ж*;
Ы:>
a i
>
1-TARQATM4
Berilgan gapiarning tuzilishidagi farqni
amo ans
2-TARQATMA
Berilgan gapiarning tuzilishidagi farqni amalan*
1 Hmtning mangu, borliqning boqiyligiga butkul ishonamanI fO.Matchon)
2 Smghsi boshqavoqqa ко4 chib ketgan bo' Isa-ya, bular begomüishilar bo%Isa-va!(S Ahmad) _ __
LBwrngtoshqihovlisido TolMûnboshqahech hmiïqeà (Ovbek)
2 Toshkentgaketwdesû, и yerdûiingabmmgko'j iMtimbd?(SAhmàdï
<Ti6of>
СИ
jél
ц УШ
m >
j ym m >
s1 )Й#
n#
>
щ щь
4>W ;
Ш >
ш ш
\ зй»
1 Я*
Щ р
Ы > hm
сЬй»
Щ >
q )й*
- J -'W
hmc
q >
P*
MJ
■ > ,*
>
fe
W
MX
i><
04 > )
- >i> *
fe
ii H
ijJ .-H * jj'
hm--
>
TALQIN VA «TADQIQOTLAR
Hmiy-usJubiy Jumatl
№2 2022
3-TARQATMA
Berilgangaplarning tuzilishidagi farqm amqlang
• - Heu oi fyqat yaxshi paxtobr deb bilor edwi mm boshqaknaringi:ham bordw'iAQMiov
q >>
>
i Axiro':mghamota bo'hshmgkerak-kii/ (AQahhor)
L-
1 Chol qnwhb qo'ig'oldi-da mimkü)$(mchQ lom-mm dem toshqarigo cbqib ketdi (0 Hakimali|
■I
i >s
2. Odamlar kasal bo'lavenbdi ulardan qanchasi
o'lavenbdi-pi, sen bu donlami bosib yotmnbsan-da,insofsi:'{ ISulton)
3-TARQATMA
• To'Mtdon eskk shürüqlab ochildi vo ostomda Eigashw poD'doboldi (0 YoqubovJ
Rusiyzabon o'quvchilarning soda va qo'shma gap qurilishi yuzasidan bildirgan fikrlari asosida gap qurilishi haqida umumiylashma xulosalarni etish lozim bo'ladi.
Dars yakunida eng faol rusiyzabon o'quvchini "Qoida ixtirochisi" unvoni bilan rag6 batlantiriladi.
"Lingvopoetist" metodi o'quvchilarga o'zbek tili gap qurulishini o'rgatishda qo'llaniladigan va samarali foyda beradigan metodlardan biri hisoblanadi.
Metodda birinchi rusiyzabon o'quvchilar badiiy asardan kichik parcha o'qishadi. Badiiy asardan namuna sifadida A.Oripoxning "Ona tilim" she'rini olishimiz mumkin. She'r ifodali o'qiladi va undagi shoir bayon qilgan asosiy xulosani e'lon qilinadi. Keyin esa siz ham shu xulosani aytmoqchi edingizmi yoki boshqa fikrga to'xtalasizmi degan savolni o'rtaga tashlanadi. O'quvchi tomonidan tuzilgan matnda qo'llangan gaplarning tuzulishiga ko'ra turi aniqlanadi.
H >
04 >
h >>
04 > ■j > j*
><* ! >W
J
Ona ahm sen borsati shakstz,
Bulbul kunn she Vjfti solaman
Sen \x> 'qolgan Lim mg. shubshusiz.
Xfen ham to 7i bo'hb aolamon \ A {tipc>v«
Metodning navbatdagi bosqichida yozuv taxtasiga biror bir so'z yoki so'z birikmasi kechagi do'l, yomg'ir, darslik, uzilgan barg kabilar yoziladi va rusiyzabon
\ > &
>
>*
><SS2«>
C^l
00
hm:
4 J-y>r >
J*i>
hm
>
hm?
„ TALQIN VA ^TADQIQOTLAR
Hmiy-usJubiy JurnaH
№2 2022
o'quvchilarga "ushbu so'z sizga nimani eslatadi?" mazmunidagi savol berish mumkin. Shu so'zlar yordamida matn tuzish uchun ma'lum vaqt belgilash mumkin.
UZILGAN BARG
■ im»
¥4 >
_
hm
>4
> .< >
/
i
Oq :i>
hm
> >1» hm
hm*
Diiriyo1 Otrvonch va qayg'tiga tu'Ja dunyo* Kechagina jajji qjzaloq edim. maktabm. so'ngra oln• o *qtnf yurtini tamomladim. Siahallamizdagi makfabda ona tili va adabiyot o'qjtirvchist bo'hb roppa-rosa 25 yil ishiabman-u. ttmnm o'tib ketganim sezmay qohbman.
Vaqt tez o 'rishim qarang. Har btr Ich mm itzilgar: daraxt baiglan kabt ort Ja qolay otgandck Xo'sK o'tgan kunlanmdan rozimanmi ? Umrim yakunlab borayotganda o'rgan kunianntnt sarhisob qtiish vaqriyetdimi?
Daraxt barglartga termuktman-u, negadir o'Zinim ttzilgan barglarkabi nochorhis qityapman.
m >
iH* ■m > i ^m
■£H >
q >3t> ■j > j*
№3>
iWS J5
hm
K i A k
*f> >>
i l>j» >>
?:>q > j J>i'>
O'qib eshittirilgan matn tarkibidagi gaplarning Grammatik qurilishiga tavsif beriladi. Eng yaxshi matn aniqlanib, uning muallifi rag'batlantililadi.
"Gap xazinasi" o'yin-topshirig'i bu o'yin-topshirigining mohiyati shundan iboratki, o'quvchilar o'zbek tilida gap qurilishi masalasini qancha yaxshi o'zlashtirsalar, shuncha ko'p xazinaga ega bo'lishlari mumkinligiga amin ba'ladi. Bu metod quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1-bosqich: Berilgan topshiriqni bajarish orqali o'quvchilar o'qituvchi tomonidan beriladigan xazinaga ega bo'ladilar. Xazinaga turli o'quv qurollari, badiiy kitoblar qo'yiladi. Xazina tubiga noyob sovg'a (biror ijodkor dasxati bilan berilgan asar) qo'yiladi. Noyob sovg'a topshiriqni to'g'ri va tezkor bajargan eng faol o'quvchiga topshiriladi.
/
>
■ ym
iäi* hm
q*H >
% ym
• ikin. sahro, adashmoq, do 'st. vo 7
Berilgan so'zlar
ishtirokida gaplar tu zin2
Bu gaplar ishtirokida kichik ma'riliy matn
tu ZU12
• manzil. qiyinchilik,
smov. vafodoriik
• maqsad. yo 7 ropish. chora, xiilosa
Matndan ma'riiiy xulosa chiqarina
wr
2-bosqich: Rusiyzabon o'quvchilar o'zlari to'plagan xazina-o'quv qurollar, kitoblar nomlarini sanab chiqadilar va shu so'zlar ishtirokida matn tuzadilar. So'ngra
><SS2«>
<Ti6ff>
vm
q >> 'm
ÜB*
iw ^ 3
i ym
<:>q > hm
^ ym
1 )>
m>-
1>M №2 2022
*
*
Hmiy-usJubiy JumaM
matn tarkibida qo'llanilgan gaplarning qurilishiga tavsif berish mumkin. Darsda eng
»4)
>
faol bo'lgan o'quvchilar rag'batlantiriladi.
Xulosa qilib aytsak zamonaviy texnolagiyalarni darsda joriy qilgan holatda
darslarni tashkillaydigan bo'lsak darsimiz tushunarli va samarali o'tadi. Chunki bu metodlar yordamida o'qituvchi kam vaqt sarflagan holda ko'proq ma'lumot beraoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. X.Muhitdinova. Oliy ta'limda o'zbek tilidan beriladigan bilim, ko'nikma va malakalar uzluksizligini ta'minlash. 7-qism.-T.:0'zDJTU, 2015.
2.1.Karimov. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch. - T.:Ma'naviyat, 2008.
^ ________ ^ _ _______11_ _4_i..i _ • -________
3. S.X.Xamdamova. Rus guruhlarida o'zbek tilini o'qitishning innovatsion texnologiyalari. Toshkent, 2016.
4. O'zbek tili o'qitish metodikasi
5. Interfaol metodlardan foydalanish. Uslubiy qo'llanma. 2018.
#1 Ii
Mi
33
*
iVTN S
)> 04 p
■ j> № > I >4»! >
* :j >
*
i i>;:>- m >
♦§ > q i>*
*q i--
Ml
04 i ? > •:>
' >€>] 04 >
:H> h>0
04 > h>0
n>0 ^
