Научная статья на тему 'ЎРТАПИШАР СОЯ НАВЛАРИ ИЛДИЗЛАРИДА ДАСТЛАБКИ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИДА ТУГУНАКЛАРНИ ХОСИЛ БЎЛИШИ'

ЎРТАПИШАР СОЯ НАВЛАРИ ИЛДИЗЛАРИДА ДАСТЛАБКИ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИДА ТУГУНАКЛАРНИ ХОСИЛ БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
соя / нав / экиш усули / ривожланиш фазаси / тугунак / тупроқ / биологик препарат.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ёрматова Д. Ё., Баратов Ж. М.

Ушбу мақолада республиканинг жанубий худудларида соянинг ўртапишар навларининг экиш усуллари ва Нитрофикс П биологик препарати билан ишланиб экилганда дастлабки ривожланиш фазаларининг шаклланиш муддатлари ва ўртапишар соя навлари илдизларида тугунакларни хосил бўлиши ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТАПИШАР СОЯ НАВЛАРИ ИЛДИЗЛАРИДА ДАСТЛАБКИ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИДА ТУГУНАКЛАРНИ ХОСИЛ БЎЛИШИ»

УРТАПИШАР СОЯ НАВЛАРИ ИЛДИЗЛАРИДА ДАСТЛАБКИ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИДА ТУГУНАКЛАРНИ ХОСИЛ БУЛИШИ

1Ёрматова Д.Ё., 2Баратов Ж.М.

УзДЖТУ, профессор ДТПИ докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.11372366

Аннотация. Ушбу мацолада республиканинг жанубий худудларида соянинг уртапишар навларининг экиш усуллари ва Нитрофикс П биологик препарати билан ишланиб экилганда дастлабки ривожланиш фазаларининг шаклланиш муддатлари ва уртапишар соя навлари илдизларида тугунакларни хосил булиши %ацида цизицарли маълумотлар берилган.

Калит сузлар: соя, нав, экиш усули, ривожланиш фазаси, тугунак, тупроц, биологик препарат.

Abstract. This article provides interesting information about the methods of sowing mid-season soybean varieties in the southern regions of the republic and the timing of the formation of the initial phases of development and the formation of nodules on the roots of mid-season soybean varieties when sowing with the biological preparation Nitrofix P.

Key words: soybean, variety, sowing method, development phase, nodules, soil, biological preparation.

Аннотация. В данной статье приведены интересные сведения о способах посева среднеспелых сортов сои в южных районах республики и сроках формирования начальных фаз развития и образования клубеньков на корнях среднеспелых сортов сои при посеве с биопрепаратом Нитрофикс П.

Ключевые слова: соя, сорт, способы посева, фазы развития, клубеньки, почва, биологический препарат.

Соя донини етиштирадиган мамлакатларда унинг озик-овкат саноатида фойдаланиш ва тупрок унумдорлигини тиклашда атмосферадан биологик азотни узлаштирувчи экин сифатида эътибор берилади. Соя уругларни турли хил штаммлари билан ишлаб экиш натижасида, усимлик илдизида тугунаклар х,осил килинади ва соя экилган майдонда узидан кейин 120-150 кг биологик азот колдириб кетади. Шунинг учун х,ам соя уругларини ризобиум бактериялари билан ишлаб экиш энг макбул усул ёки тупрокда азот туплашнинг энг кулай биологик усули х,исобланади [3, 4,7 ].

Соя дони таркиби 50-55% оксил ва 21-25% мой булиб, унинг таркибида инсон учун зарарли моддалар мутлако учрамайди. Соя донидан 400 дан зиёд турли хил мах,сулотлар олинади. Соя мойидан ташкари соя сути, соя оксили, соя изоляти ва дон х,осилдорлигини ошириш мух,им илмий-амалий ахдмиятга эга булган озик-овкат экини хисобланиб, бугунги кунда бу усимликни экин майдонлари дунёда 121 млн. гектарни ташкил килади.[2].

Республикада соя усимлигини экишга катта эътибор каратилмокда. Соя майдонлари барча вилоятларда 2023 йилда 100 минг асосий ва такрорий 500 гектар майдонга экилди. Соя дони экологик тоза, сифатли озик-овкат мах,сулоти етказиб берадиган ва усимликни

узи эса, тупрок унумдорлигини оширувчи экинлигини урганиш мухим ахамиятга эгадир

[5].

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси1 тугрисида"ги Фармонида ^ишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш буйича узининг юксак самарасини бермокда. Узбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда республикада соя экинини экишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида" 2017 йил 14 мартдаги П^-2832-сонли карори Республикамизда соя етиштиришни ривожлантиришга асос булиб колади хамда бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу хукумат карори изланувчилар учун муайян даражада кузатишлар олиб боришга хизмат килади.

Соя усимлиги асосий ёки такрорий экин сифатида экилганда, чорвачилик, паррандачилик ва баликчилик учун оксилли озука шунингдек, экологик тоза усимлик мойи купаяди, тупрок соф биологик азот билан бойиб, унумдорлигини саклаб колиш имкони вужудга келади. Сурхондарё вилоятининг буз ва типик буз тупрокларида янги махаллий уртапишар соя навларини етиштиришда турлича экиш усуллари ва биологик препаратни кулланилганда янги иклимлаштирилган Вавилов ва Мадад навларини униб чикиши, ривожланиш фазалари, илдизларида тугунакларни хосил булиши, ён шохлар хамда барглар сони ва физиологик жараёнларни бориши, дуккаклар сони ва хосилдорлик структураси, кимёвий таркиби урганилмаган.

Биз уз тажрибаларимиз асосида уртапишар соя навларининг турли экиш усули ва биологик препаратларни кулланилганда - ривожланиш фазалари уртасидаги даврий муддатнинг узгариши, вегетация даврда гулларни сони, чангланган гуллар сони, тукилган гуллар сони, дуккаклардаги уруглар сони, дуккакларни шаклланиши, уругда мой тупланиши, барг сатхининг хажми, транспирация жадаллиги, дуккакларнинг тулишиш фазасида фотосинтез махсулдорлигини ва хосилдорлик билан боглаб илмий хулосалар килишни режалаштирганмиз. Экиш усулларига караб тупрокда борадиган азот, фосфор, калий ва гумус микдорниниг ижобий ва салбий томонга узгариши хдмда поя, барг ва репродуктив органларнинг морфологик тузилиши тупрок иклим шароитига караб узгариши илмий асосланади. Соя навлари турли экиш усули ва биологик препаратни кулланилганда дон таркибида оксил ва мой микдорига таъсири, аминокислоталар таркибини хосилдорлик курсаткичлари ва дуккакларнинг пишиш муддатига умумий таъсири сабаблари илмий жихатдан очиб берилади.

Уртапишар индетерминант ёки усиши тугалланмаган навларнинг биологиясини хамда соя навларининг экиш усули катор ораси 60 см ва 90 см хамда 90 см куш катор усулида экилди ва Нитрофикс П номли биологик препаратни куланилди . Биз соя навларин уругларини кечга томон экишга киришдик, чунки Нитрофикс П препарати куёш нурини курмаслиги лозим эди, ризобиум бактерияларига куёш нури тик тушса улар халок булишадилар. Экишдан олдин соя навлари уругларини алохида килиб брезент мато устига тукилди ва мазкур соя навлари уругига сувга солиб аралаштирилган ва торфли Нитрофикс П препарати аралашмасини урукка яхшилаб аралаштирилди ва 40 минут давомида брезент мато билан ураб куйилди [8]. Нитрофикс П препарати аслида

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида» ги Фармони.

курук кукунсимон булиб, асоси торфли булади унга махсус бактериялар киритилган булиб бу бактриялар усимликнинг яхши усиши, ривожланишига зарур булган азот билан таъминлашга ёрдам беради ва тупрокда ушбу бактерияларнинг тупланишга имкон беради.бир халтасида 1600 грамм торфли бактериялар жойлашган булади [6]. Тупрокда сакланиб колган бактериялар 15 йилгача кулай шароит булса яшаб уз хужайинини кутади. Чунки бизни Сурхондарё тупрокларимиз тупрокларида спонтан тугунак бактерияла йук, шунинг учун уларни тупрокка киритилса, улар кейинрги йилларда соя экилиши билан дархол уз фаолиятини бошлайди.

Орадан маълум вакт утгандан сунг соя навлари уруглари куёш тегмаган холда соянинг Вавилов ва Мадад навлари уруглари тупрокка ташланди. Бизнинг тажрибамиз соя навларни экиш усулларига караб, вариантлар катор оралари 60 см, катор оралари 90 см бир катор ва 90 см да куш катор килиб уруглар ерга ташланди. Тажрибаларимиз 2023 йилда бошланган булиб Денов тадбиркорлик ва педагогика институтининг тажриба далалрида олиб борилди.

Республиканинг жанубий худудидаги типик буз тупрокларда, сугориладиган майдонларга экиладиган махаллий Вавилов ва Мадад навларининг етиштириш агротехникаси Денов тумани тупрок иклим шароитида биринчи марта урганилмокда.

Соя навларини экишдан олдин ерни яхшилаб хайдалди, чизелланди ва борона килинди бегона утлардан далани тозалаш максадида. Соя навлари уругларни экилганининг 5-6- куни униб чикабошлади, экилганига 8 кун булганда соя навлари уруглари тулик яъни 75 фойиз униб чикди. Униб чикишида тажриба вариантлари буйича фарк сезилмади. Барча вариантларда экилган соя уруглари униб чикиши 10 фойизда ва 75 фойизда бир хил вактда униб чикиши кузатилди. соя навлари уругларни унувчанлиги ни ва уругнинг тозалиги экишдан олдик урганилди.

Лаборатория маълумотларига кура, Вавилов навида унувчанлик 97 фойиз, Мадад нави уругларида унувчанлик бироз суст эканлиги аникланди, ушбу навда соя уругларнинг унуиб чикиши 96 фойизни ташкил килди. Вавилов соя навининг уруглари бизнинг узимизда тайёрланган янги уруглар эди, Мадад навининг уругларини биз иккинчи институтдан сотиб олганимиз туфайли, уруглар бироз эски булиши мумкин деган хулосага келинди. Навларни экишдан уругларни минг дона уругини вазни лаборатория шароитида урганилди, Вавилов навида минг дона уругни вазни 145 грамм булса Мадад навида 137 грамм келди.

Соя навлари дуккаклилар ичида уруг палла баргларини кутариб чикувчиларга киради, соянингг уруг палла барглари кутариб чикиши, бахорда ёмгирлар куп булганида каткалокка карши яхши булади. бакувват уруг палла барглари билан каткалокни ёриб чикади. Соя навларида уруг палла баргларидан сунг иккиталик барглари хосил булиши кузатилди, бу баргларни хосил булиши учун яна 4-6 кун вакт сарф булди. орадан яна 5-7 кун утгач Вавилов ва Мадад навларида би- ринчи учталик барглари хосил булиши кузатилди.

Ушбу биринчи учталик баргларни хосил булиши соя навларида иккинчи ривожланиши фазаси бошланганини курсатади. Ушбу ривожланиш фазасида хам фазалар уртасида вариантлар буйича фарк кузатилмади. ^атор ораси 60 см, 90 см бир каторли ва 90 см ли куш каторли вариантлардаям ушбу фазада ривожланиш муддатларида бир вакт булганлиги аникланди. Соя навлари учталик барглари хосил булгандан сунг ёки униб чиккани 10 кун булганида биз соя навларнинг илдизларни кузатилди. Вавилов навининг

илдизларида буртган сал шишларни кузатилди, ушбу буртмалар ёки шишлар илдизда хосил булган жойларда тугунаклар шаклланабошлаганини курсатди. Мадад нави илдизларида эса ушбу буртмалар яна икки кун утгач пайдо булганлиги кузатилди.

Соя навлари илдизларида хосил булган буртмачалар орадан яна 10-12 кун утгач кичик тугунакларга айланди, тугунаклар илдизни асосан юкори кисмида тупрок горизонтининг 0-15 см катламида шаклланабошлади. Кузатишлармиз буйича тугунаклар аввалига асосий илдизда шаклланди, кейинги фазаларда соя навларида ён илдизлар пайдо булгач тугунаклар ён илдизларда хам хосил булабошлади. Кузатишларимиздан маълум булишича Нитрофикс П бактериялари билан ишланмаган вариантларда соянинг Вавилов ва Мадад навлари илдизларида бир дона хам тугунаклар хосил булмадиганлиги маълум булди.

Демак тупркони соя навларин экишдан олдин Нитрофикс П препарати билан ишлаб экиш натижасида соя навлари илдизларида тугунаклар хосил булаид ва усимлик узини уз азот билан таъминлашга утади ва тупрокка солинадиган азотли угитлар микдори камаяди ва экологик тоза соя донларини олишга муваффак булинади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш.М. "Х,аракатлар стратегияси" 2017-2021 йилларга мулжалланган дастурлар ишлаб чикилди ва бу дастурлар асосида ривожланиш кишлок хужалигида узининг юксак самарасини бермокда.

2. FAOSTAT: Food and Agriculture Data. Rome: FAO; 2021. Available from: http://www.fao.org./faostat/en/#home [accessed Feb. 11, 2021].

3. Баранов В.Ф. Консепция полевой технологии возделывания сои. В кн. Селекция и агротехнология сортов сои северного экотипа. -Воронеж, 2019, 39-43 с.

4. Ёрматова Д.Ё. Соя куш экин сифатида нима беради. Узбекистон кишлок хужалиги журнали . 2023, № 6 23 б.

5. Ёрматова Д.Хамроева М.К. Сояни такрорий экиш. Фан ва технологиялар . Тошкент. 2022 й. 147б.

7. Кадиров С.В. (2019). Особенности биологии и экологии сои северного экотипа. В кн.: Селекция и агротехнология сортов сои северного экотипа. -Воронеж, 2019, 17-22 с.

7. Мирзаев Н. Ф. Оч тусли буз тупроклари шароитида соянинг оксил микдори ва мойлилик даражаси юкорилигини таъминловчи етиштириш агротехнологиясини такомиллаштириш. Автореферат диссертатация. 2022 йил Андижон. 22. Б.

8. Пеньчуков В.М., Медьяников Н.В. Структура удачной сои при различных нормах и способах посева. В кн. Селекция и агротехника сои. Новосибирск. 2021 г. С. 48-52.

9. Мирзавев Н. Жанубий худудларда соя навларни маъданли угитлар биргаликда экиш хулосалари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.