Научная статья на тему 'ЛАЛМИ ВА СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДА НЎХАТ (CICER ARIETINUM L.) ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ЛАЛМИ ВА СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДА НЎХАТ (CICER ARIETINUM L.) ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
14
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
chickpeas / grain / crop rotation / irrigation / land preparation / yield / growth / development.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бобомурадов Зиёдулла, Равшанов Обиджон, Бобоқулов Зариф, Сайфидинов Хайитмурод

in this article presents the main technologies of growing chickpea (Cicer arietinum L.) in Uzbekistan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЛАЛМИ ВА СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДА НЎХАТ (CICER ARIETINUM L.) ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

ЛАЛМИ ВА СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДА НУХАТ (CICER ARIETINUM L.)

ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ 1Бобомурадов Зиёдулла, 2Равшанов Обиджон, 3Бобокулов Зариф, 4Сайфидинов

Хайитмурод

1Тошкент давлат иктисодиёт университети Самарканд филиали доценти, 2ДДЭИТИ Самарканд илмий тажриба станциясида Агротехника ва усимликларни химоя килиш булими бошлиги, 3Самарканд агроинновациялар ва тадкикотлар институти доценти, 4Самарканд агроинновациялар ва тадкикотлар институти ассистенти

https://doi.org/10.5281/zenodo.10930901 Abstract. in this article presents the main technologies of growing chickpea (Cicer arietinum L.) in Uzbekistan

Keywords: chickpeas, grain, crop rotation, irrigation, land preparation, yield, growth, development.

Аннотация. в статье представлены основные технологии выращивания нута (Cicer arietinum L.) в Узбекистане.

Ключевые слова: нут, зерно, севооборот, орошение, подготовка земли, урожайность, рост, развитие.

Аннотация. ушбу мацолада Узбекистоннинг сугориладиган нухат (Cicer arietinum L.) етиштиришнинг асосий технологиялари келтирилган

Калит сузлар: нухат, дон, алмашлаб экиш, сугориш, ерни тайёрлаш, %осилдорлик, усиш, ривожланиш.

Нухат - Узбекистонда энг кенг таркалган дуккакли дон экинларидан бири. Донидан турли таомлар тайёрланади, айникса, шурва, паловга куп солинади. Донлари гушт билан алохида димланиб хам пиширилади, ковурилиб дон холатида хам истеъмол килинади. Ок донли навлари озик-овкат, кора донли навлари ем-хашак учун устирилади.

Дони таркибида 25-30 % оксил, 4-7 % ёг, 47-60 % азотсиз экстрактланадиган моддалар, 2,4-12,8 % целлюлоза, 4,0 % кул, витамин Bi хамда маъданли тузлар булади. Унинг дони омихта емга кушилса уларнинг хазмланиши осонлашади. Поя ва баргларида откулок ва олма кислоталари куп. Сомонини корамолларга бериб булмайди, куйлар учун яхши озука. Нухатдан Х,индистонда олма ва откулок кислоталари олинади.

Нухат уни 10-12 % бугдой унига кушилса, нони туйимли ва мазали булади. Нухат урта ва кичик Осиёнинг кургокчил минтакаларида эрамиздан олдин экилиб бошланган. Нухат ватани Тожикистон ва Узбекистоннинг тогли туманлари деб тахмин килинади.

Бугунги кунда нухат экини майдони 14573 минг гектар булиб, 2007 йилга нисбатан 3,3% кенгайган. Нухат етиштирувчи асосий давлатлар - Х,индистон, Австралия, Покистон, Аргентина, Африка давлатлари ва Мексика хисобланади, нухат ишлаб чикариш буйича Х,индистон (10984 минг т) етакчилик килиб, унинг улуши 73% га тугри келади. Иккинчи уринни Австралия (661 минг т) ва учинчи уринни Покистон (601 минг т) эгаллайди. Х,озирги вактда нухат хосилдорлиги 10 ц/га ни ташкил этиб, 2007 йилга нисбатан 2,2% га ошган.

Х,озирги кунда дунёнинг турли йирик илмий-тадкикот марказларида нухатнинг экстремал шароитларга чидамли навларини яратиш, яратилган навларнинг морфофизиологик хусусиятларини урганиш, уларнинг озукавийлик кийматини ошириш, хосилининг шаклланиши, экинбоплик сифатларининг етиштириш усулларига

богликлигини аниклаш, етиштириш технологияси элементларини такомиллаштиришга катта эътибор каратилмокда. Бу борада, уларнинг тупрокни биологик азот билан бойитиши эвазига унумдорлигини ошириш, органик ва минерал угитларни тежашга имкон бериши, ушбу муаммоларни хал этишда экиннинг биологик хусусиятлари, навларнинг худудни гидротермик омилларига реакцияси ва фотосинтетик фаолиятига боглик тадкикотларни чукурлаштириш долзарб масалалардан хисобланади.

Узбекистонда нухат лалмикор ва сувли ерларда 4-5 минг гектар майдонга экилади. Сугориладиган ерларда гектаридан 20-25 ц, лалмикорликда 8-10 ц дон хосили етиштирилади.

Нухат- Cicer аге^иит L. дуккакдошлар (Fabaceae) оиласига мансуб, бир йиллик усимлик булиб, 27 тадан ортик турни уз ичига олади. Бу турларнинг купчилиги Х,индистонда учрайди. Унинг 27 туридан факат бир тури Cicer arietinum L. Экилади.

Илдизи- ук илдиз. Илдизнинг асосий кисми тупрокнинг 0-50 см катламида жойлашсада, аммо ук илдизи тупрокнинг 1 -1,5 метргача чукурлигига кириб бориши мумкин. Майсалар униб чиккандан кейин 7-10 кун утгач илдизларда туганаклар шакллана бошлайди. Нухат майсаси униб чикканда уруг паллаларини тупрок юзасига олиб чикмайди.

Пояси - киррали, тик усувчан, сершох, майда рангли туклар билан копланган. Буйининг баландлиги, лалми ерларда 40-50 см, сугориладиган ерларда 80-100 см гача боради.

Тупи тарвакайлаган, сикилган, ярим сикилган, пирамидасимон шаклларда булади. Ён шохлари турли бурчак остида жойлашади. Пояси одатда яшил рангда, баъзан антоциан рангли, пишиб етилганида оч сарик, жигарранг ёки кулрангсимон булиб, поясининг йугонлиги ва баландлиги, туп сони ва бугим ораликлари сони хамда бугим оралиги узунлиги, нав ва етиштириш шароитига боглик булади.

Барглари - мураккаб, ток патсимон булиб, 11-17 тагача майда барглардан иборат. Янги униб чиккан майда барглари яшил ва бинафша рангларда булади. Баргларининг шакли эллипис ва тухумсимон булиб, баргнинг чети майда тишли, майда туклар билан копланган холатда булади. Бу туклар тирик булиб, куп хужайралардан иборат. Нухат баргларидаги бу туклардан хар хил (лимон, олма, откулок каби) кислоталар ажралиб туради.Туклардан ажралиб чикадиган органик кислоталар нухатни зараркунандалар (нухат курти, бити)дан саклайди.

Гуллари - бир мунча майда булиб, барг култикларида якка-якка холда жойлашади. Нухатни гули, навларига караб хар хил, пушти, кизил ва бинафша рангда булади. Купчилик холларда гули ок ва кизил рангда. Гули узидан чангланганлиги учун туп гулни хосил килмайди, узига хашаротларни жалб этмайди. Гули елканли кайикка ухшайди. Гулидаги гултожи бешта гултожбаргдан иборат булиб, тожбаргининг юкоридаги, энг йириги елкан дейилади. Тожбаргнинг иккитаси бирикиб кайикчани хосил килади. Бунинг икки томонида биттадан тожбарг жойлашган булиб эшкак дейилади. ^айикчанинг ичида 10 та чангчиси жойлашган булиб, шундан 9 таси бирикиб, найчани хосил килади, унинчиси алохида (эркин) усади. Найчанинг ичида битта уругчи жойлашган.

Мевалари - овалсимон, ромб ёки каварик шаклидаги дуккак булиб, рангли, калта туклар билан копланган. Дуккак пуфаксимон, яъни ичи хаво билан тулган холатда булади. Дуккагининг ранги кумсимон-кулранг, оч сарик, кизгиш, жигарранг булади. Усимликдаги дуккакларнинг сони ва усимликда жойлашиш баландлиги кулланиладиган агротехника хамда навга боглик холда узгариб туради.

УруFи бурчакли, куй бошига ухшайди, чузинчок тумшукли ёки юмалок булади. Бир дона дуккакда 1-2 та уруглари булади, 1000 уруг вазни 100-600 г.

Иссикка талабчан, айникса, гуллаш ва пишиш фазаларида. У совукка чидамли. Узбекистан шароитида кишлаб чикадиган шакллари, навлари бор. Уруглари 2-5 0С хароратда кукара бошлайди. Майсалари 11 0С совукка чидайди. ^ургокчиликка ва юкори хароратга чидамли. Узбекистоннинг тогли минтакасида ва умуман серёгин йиллари аскохитоз, фузариоз сингари замбруг касалликлари билан зарарланади. Брухус кунгизидан кам зарарланади, аммо нухат кунгизидан кучли зарарланади. Улар нухат уругларини кучли зарарлайди, айникса, сугориладиган ерларда, децис ёки золон билан ишланади. Дуккаклари пишганда ёрилмайди. Узбекистонда буз, утлок-буз, утлок тупрокларда яхши усади. Шурга чидамсиз.

Навлари.

Юлдуз - Узбекистон «Дон» ИИЧБда яратилган. Лалмикорликда экиш учун Давлат реестрига киритилган. Гули ок, йирик, якка. Дуккаги 1-2 донли. Х,осилдорлиги лалмикорликда 7,8-12,2 ц/га, 1000 дон вазни 333,3-262,2 г. Усув даври 81 кун. ^ургокчиликка чидамли. Донда оксил 27,4-26,2 %. Аскохитозга нисбатан чидамли.

Милютин-6 - Уз «Дон» ИИЧБда яратилган. Буйи 30-35 см, 1000 дон вазни 274,1430,0 г. Х,осилдорлиги 8,2-12,3 ц/га. Уртапишар, 80 кунда пишади. Тукилишга мойил. Донда оксил микдори 25-26,8 %. Аскохитозга бардошли. Узбекистанская-32 - Узбекистон «Дон» ИИЧБда яратилган, 1992 йилда Жиззах вилоятининг лалмикор ерларида туманлаштирилган. Буйи 45-49 см. Пояси узун, яшил, калин кулранг тукли. Дуккаги ромбсимон, учи уткир, тукли. Дони бурчаксимон, саргиш пушти. Лалмикорликда хосили 12,1 ц/га, 1000 дон вазни 308,9 г. Уртапишар, 79 кунда пишади. Донда оксил - 28,2 %. Аскохитозга чидамли.

Зимистони - Тожикистон дехкончилик ИТИда яратилган. Буйи 24,5-27 см. Дуккагида 1-3 та уруг булади. Дони учли (куйбош). Х,осилдорлиги 9,6-13,3 ц/га, 1000 дон вазни 173,2-186,2 г. Усув даври 7576 кун. Оксил микдори 26,6-27,2 %. Аскохитоз билан зарарланмайди.

Лаззат нави - Узбекистон илмий текшириш институти («Дон» илмий ишлаб чикариш бирлашмаси) нинг селекцион нави. Усимлик бутасимон, кичик, баландлиги 40-45 см. Пояси ярим штамб тугри тугалланган, яшил, оч-кулранг, калин тукли.

^ултик ости гуллари якка-якка, уртача катталикда, ок. Дуккаги ромбсимон, уткир учли ва сийрак тукли. Уруги бурчаксимон, гадир-будур, оч сарик рангли. Майда уругли нав. 1000 та донининг вазни 164,0-168,0 г. 2000-2004 синов йилларида лалмикор нав синаш шахобчаларида дон хосилдорлиги гектарига 5,4 центнерга тенг. Об-хаво кулай йиллари 8,0 центнергача. Нав уртапишар, кургокчиликка ва дуккак ёрилишига бардошли. Таъм сифати яхшилиги билан характерланади. Оксил микдори 26,0-28,0 %. Аскохитоз касаллиги билан кучсиз даражада зарарланади.

Узбекистанский-32 нави - Узбекистон дончилик илмий тадкикот институти олимлари томонидан яратилган. Усимлик бутасимон йигик шаклда, поясининг баландлиги 50 см булиб, ярим штамб тугри тугаланган, яшил, кулранг калин туклар билан копланган, гуллари ок, йирик, якка-якка жойлашган.

Дуккаги ромбсимон, уткир учли, тукли. Дони бурчаксимон, гадир-будир, саргиш пушти рангда. Бир тупда уртача 31 тагача дуккак хосил килади. 1000 та уругининг огирлиги

260 гр, дони уртача катталикда. Лалми шароитда уртача 5,0-5,2 центнер, об-хаво кулай келган йиллари 9,0-12,0 центнергача хосил беради.

Бу нав уртапишар, вегетация даври 72-75 кун. Аскохитоз касаллиги билан кучсиз зарарланади. Усимлик кургокчиликка чидамли булиб пояси ётиб колишга, дуккаклари тукилишга, ёрилишга ва чакилишга бардошли. Нав оксилга бойлиги билан фаркланади, донида оксил микдори 28 % гача донининг сифати юкори, таъм сифати 5,0 балл сифати буйича кимматбахо нухат навлари гурухига киради. Нав 1992 йилда районлаштирилган ва давлат регистрига киритилган.

Нухатни суFориладиган ерларда етиштириш хусусиятлари.

Нухат экини кургокчиликка чидамли усимлик булиши билан бир каторда, совукка, касалликларга хам чидамли эканлигини инобатга олиб, Самарканд кишлок хужалиги институти ходимлари профессор И.Хамдамов рахбарлигида 1980 йиллардан буён нухатни асосий экин сифатида сугориладиган ерларда етиштириш муаммолари устида илмий изланишлар олиб боришган.

Сугориладиган ерларда нухат экинини кузда турли муддат ва экиш чукурликда экиб етиштиришда куйидаги агротехник чора-тадбирлар кулланилди.

Алмашлаб экишдаги урни. Нухат тупрокни азотга бойитади, катор оралари ишланадиган экин сифатида, узидан кейин далани бегона утлардан тоза холда колдиради. Нухатни экиш учун бегона утлардан тоза дала танланди.

Сугориладиган, шунингдек, лалмикор ерларда нухат кузги дон экинлари учун яхши утмишдош. Брухус кунгизидан зарарланмайди. Дуккакли дон экинлари орасида лалмикорликда энг юкори 10-12 ц/га дон хосил беради.

Алмашлаб экишларида 3:6 (2:4:1:2), 7:3 (2:4:1:3), 2:8 (1:4:1:4) дон дуккакли экинлар учун ажратилган далаларга бир йил экилади. Нухат бахорда ёки кузда экилганда хосилдан бушаган майдонлар дархол хайдалиб маккажухори дон ёки силос учун ёки картошка ва бошка экинлар экилади. Куплаб утказилган тажрибаларнинг натижаларига кура нухат узидан кейин тупрокда 40-80 кг/га соф азот колдиради. Нухатдан бушаган далаларга экилган туза, картошка, маккажухори, бошокли дон экинлари хосилдорлиги ортиб, дон сифати яхшиланади.

Тупрокни ишлаш. Усимлик уругини бир текис экилиши учун тупрокнинг мукобил юмшоклигига эришиш, бегона утларни йукотиш, тупрок намлигини саклаб колиш максадида тупрокка ишлов берилади. Нухат экинини экишдан олдин тупрокка ишлов бериш, унинг механик таркиби, ифлосланганлик даражаси ва намлик шароитларига боглик равишда турли технологик жараёнларни уз ичига олади.

Нухат учун ажратилган дала кузда 25-30 см чукурликда кузги шудгор килинади. Ерни хайдаш олдидан фосфорли, калийли, органик угитлар солинади. Эрта бахорда шудгор кундалангига ёки диоганалига икки изли килиб бороналанади. Бороналаш ерда намни саклаш ва ерни кисман текислаш вазифаларини бажаради. Экиш олдидан тупрок зичланиб колган булса бороналанади, зарур холатларда мола босилади, ер текисланади.

^итлаш. Сугориладиган ерларда нухат экиладиган 1 гектар майдонга асосий угит сифатида 70-90 кг фосфор, 50-60 кг калий ва 15-20 т чириган гунг солинади. Асосий угитлар ерни хайдаш олдидан берилади.

УруFни экишга тайёрлаш. Нухат уруглари экиш олдидан турли аралашмадан тозаланади, йирик ва текислари саралаб олинади. Экиладиган уруглар юкори репродукцияли (авлодли) 1 ва II синф талабларига тула жавоб берадиган булиши лозим.

Уругларнинг унувчанлиги 95 ва 92 %, тозалиги 99 ва 98,5 дан кам булмаслиги талаб килинади. Айрим холларда унувчанлиги 90 %, тозалиги 97 % булган III-синф уругларни хам экиш мумкин улар асосан уруглик учун фойдаланмайдиган далаларга экилади. Уруглар экишдан 20-30 кун олдин паноктин билан 200 г/ ц урукка хисобида дориланади. Уруглар экишдан олдин нитрагин билан ишланади. Ризоторфин 1 га майдонга экиладиган урукка 200г микдорда 2 л сувга аралаштириб кулланилади.

Экиш муддатлари. Нухат эрта бахорги экин. У эрта бахори дон экинлари билан бир вактда экилади. Тупрокни уруг экиладиган катламида харорат 6-7 С га етиши уруг экиш учун энг кулай муддат хисобланади. Самарканд вилояти шароитида сугориладиган ерларда оптимал экиш муддати март ойининг биринчи ва иккинчи ун кунлиги. Республикамизнинг жанубий вилоятларда нухат февралнинг охирги ва мартнинг биринчи ун кунликларида экилади. Нухат катор оралари 45 ёки 60 см килиб экилади. Нухат уруглари катор оралари 60см, усимликлар оралиги 6 см килиб экилганда уруг хосили 25 ц/га етган ёки катор оралари 45 ва 70 см килиб экилгандагина нисбатан хосилдорлик 3-4ц/га ошган. Тажрибаларининг курсатишича туплар оралиги 6 ва 9 см экилганда энг яхши натижалар олинган. Бунда экиш меъёри гектарига 60 ва 80 кг ни ташкил килади.

Нухат уруглари чигит экадиган СЧХ-4, СХУ-4, СПУ-6 м сеялкаларида экилиши мумкин. Уруглар СПЧ-6 М, СПЧ-8, СУК-24 сеялкаларида экилганда экиш сифати юкори булиб, уруглар сонини аник ташлаш мумкин. Нухат уруглари 5-7 см чукурликка экилади. Экиш чукурлиги тупрок холати, уруглар йириклигига караб 4-8 см узгариши мумкин.

СуFориш. Нухат экини тупрокда намлик 60-70-60 % ЧДНС даражасида ушланганда (3-усув давридаги сугориш) уруг хосилдорлиги 24,6- 25,6 ц/га етади. Сугоришлар сонини ошириш шунингдек камайтириш хам уруг хосилдорлигини камайтиради. Сугоришлар меъёри 600-700 м /га. Уларнинг сони сизот сувлар, атмосфера ёгингарчиликлари ва бошка омилларга караб узгартирилиши мумкин.

Нухат парвариши. Нухат майсалари хосил булмасдан ва хосил булгандан кейин бороналашни утказиш мумкин. Майсалар 6-7 см баландликка етганда бороналаш яхши натижа беради. Бороналаш кундузи майсалар бироз сулиганда утказилади. Нухат катор оралари 2-3 култивация килинади, сугоришдан олдин жуяклар олинади.

Нухатни лалмикорликда етиштириш хусусиятлари. Лалмикорликда нухат катор оралари чопик килинадиган алмашлаб экиш тизимига киритилади. Нухат тоза шудгорга экилади. Кузги бугдойдан кейин жойлаштирилгандагина нисбатан нухатдан кейин экилса кузги бугдой хосилдорлиги 11-26 % ортик булган аммо тоза шудгорга экилгандагина нисбатан хосилдорлик 9-18 % камайган.

Узбекистон «Галла» ИИЧБ да утказилган тажрибаларда тоза шудгорга экилган кузги бугдойдан 9-7 ц/га, нухатдан кейин экилганда 8,4 ц/га, махсардан кейин 5,8 ц/га, судан утидан кейин 5,8 ц/га бугдойдан кейин экилганда 4,0 ц/га дон хосили олинган. Лалмикорликда нухатни куп йиллик бегона утлар босган далаларга экиш тавсия этилмайди.

Тупрокни ишлаш. Нухат экиладиган дала ёмгирдан кейин етарли намланганда, ер етилиши билан шудгорланади. Бахорда 6-8 см чукурликда култивация килинади, жуда зичлашиб колган тупроклар 1012 см чукурликда култивация килинади, мола бостирилади. Култивация кундалангига утказилганда ер яхши текисланади.

^итлаш. Узбекистон «Галла» ИИЧБда утказилган тажрибаларга кура нухат экилган майдонга 45 кг/га азот солинганда хосилдорлик 17 %, бошка тажрибаларда азот 30 ва 45 кг/га солинганда уруг хосили 3,1 ва 3,2 ц/га ошган холда назорат пайкалчаларида

хосилдорлик 2,5 ц/га ни ташкил килган. Лалмикорликда фосфорли, калийли ва азотли угитлар солинганда усимлик баланд буйли булади, дуккаклар сони купаяди, пастки дуккаклар баланд булиб жойлашади. Тупрокни ишлаш олдидан 5-6 т чириган гунг, 30-45 кг фосфор ёки 50-60 кг/га фосфор ва бахорда катор орасини ишлаш, ёки бороналаш олдидан 30-45 кг/га азот (аммиакли селитра) берилади.

Экиш муддати. Нухат лалмикорликда текис-тепалик минтакада феврал ойи ва мартнинг биринчи ун кунлигида, тогли ва тог-олди минтакасида февралнинг охирги ун кунлиги ва март нухат экиш учун энг макбул муддат. Лалмикорликда эрта, энг оптимал муддатларда экилган нухат мул, сифатли уруг хосили беради. Экишни кечиктириш хосилдорликнинг пасайишига олиб келади. Бахор совук ва сернам келганда нухат аскохитоз билан касалланиши мумкин. Шунинг учун бундай нухат текис- тепаликларда мартнинг иккинчи ярими ва апрелнинг биринчи ун кунлигида, тогли минтакада апрелнинг биринчи яримида экилади. Нухат СУК-24, СЗ-3,6, СУ-24, СПЧ-6 М сеялкаларида катор оралари 45 ёки 60 см килиб экилади.

Экиш меъёри. Бир гектарга 200 -300 мингтагача унувчан уругни ташкил этади. Навлар, экилиш минтакасига боглик холда экиш меъёри узгаради. Текис-тепалик минтакада Милютинский-4 нави 50 кг/га, Милютинский-6 нави 50-65 кг/га, меъёрида экилиши тавсия этилади. Тогли минтакада экиш меъёри гектарига 10-15 кг оширилиши максадга мувофик. Ёгингарчилик куп ёгадиган йиллар хам экиш меъёри оширилади.

Экиш чукурлиги - 5-6 см, йирик уругли навлар уруглари 7-8 см чукурликка экилади.

Экинзор парвариши. Лалмикорликда нухат униб чикишдан олдин ва майсалашдан кейин бороналанади хамда катор оралари икки марта култивация килинади. Бороналаш кундалангига ва диоганалига утказилади. ^атор ораларини икки марта култивация килишда, биринчиси шоналашда, иккинчиси гуллаганда утказилади. ^атор ораларини икки марта култивация килиш уруг хосилини 2,5 бараварига оширади. Нухат усув даврида аскохитоз, фузариоз касалликлари ва кусак курти, нухат пашшаси хамда кемирувчилардан зарарланиши мумкин. Уларга карши агротехник, биологик, кимёвий усулларда карши курашилади.

Х,осилини й^иштириш. Узбекистон шароитида нухат ёзнинг жазирама иссик даври июн ойларида етилади. Пишганда мева банди ва дуккак пучоклари тез курийди. Х,осил киска, энг макбул муддатда уриб-янчиб олинмаса нобудгарчилик купаяди. Уримдан олдин комбайнлар кайта жихозланади, созланади, барабанлар айланиш тезлиги камайтирилиб (500-600 минутига) уларни оралиги кенгайтирилади. Самарканд кишлок хужалик институтида яратилган «Умид» нави баланд буйли булганлиги учун комбайн билан уришга жуда кулай. Паст буйли навлар хам яхши парвариш килинганда буйчан булади ва комбайн ёрдамида дон хосилини уриб-янчиб олишга ярокли холга келади. Х,осил тозаланади, куритилади ва намлиги 12-14 % дан ортик булмаган холда сакланади.

REFERENCES

1. Атабаева Х.Н., Худойкулов Ж.Б. "Усимликшунослик" -Тошкент, Фан ва технология, 2018. - 132-133 б.

2. Вавилов П.П. Нут. Растениеводство. М.Агропромиздат.-1988. с.190.

3. Исаков К.Т., Умурзаков А.А., Гайдаров Б.Д. Дуккакли дон ва ем-хашак экинлари биологияси хамда етиштириш агротехнологияси. Укув кулланма. Тошкент-2017.-36 б.

4. Узбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок; хужалик экинлари Давлат реестрига 2007-2017 йилларда киритилган навлар ва дурагайларнинг тавсифи. -Тошкент, 2017. -46 б.

5. Shadiyev, M., & Mustanov, S. (2022). EKISH SXEMASINING NO 'XATNI NIGRITUM NAV NAMUNASINING HOSILDORLIGIGA TA'SIRI. Инновационные исследования в современном мире: теория и практика, 1(27), 194-196.

6. Temurova, A., & Safarov, S. (2023). OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH VA OZUQAVIY BARQARORLIK (NO 'XAT). GOLDEN BRAIN, 1(33), 4-8.

7. Bobomuradov, Z. S., & Bobokulov, Z. R. (2018). No= xat ekinining o= ziga xos xususiyatlari (Fermerlarga kichik maslaxat). EVELOPMENT ISSUES OF INNOVATIVE ECONOMY IN THE AGRICULTURAL SECTOR, 989, 992.

8. Хамдамов ИХ,, М. С., & Бобомурадов, З. С. (2007). Сугориладиган ерларда нухат етиштиришнинг илмий асослари. Т.: Фан.

9. Жабаров, Ф. О. (2023). КУЗГИ НУХАТ ВА ЯСМЩ НАВЛАРИНИ БИРЛАМЧИ УРУТЧИЛИГИ ТАШКИЛ ЭТИШ. World scientific research journal, 13(1), 107-109.

10. Исокова, Э. З., & Хамдамова, Э. И. (2024). Нухат навларининг фотосинтетик потенциали. AGROINNOVATSIYA 2(1), 128-136.

11. ^^ev^ M. A., Bobomirzaev, P. X., & Boboqulov, Z. R. (2023). NO 'XATNING O 'SIShI, RIVOJLANIShIGA EKISh MUDDATLARI VA SXEMASINING TA'SIRI. Academic research in educational sciences, ¥(SamTSAU Conference 1), 642-647.

12. Mavlonov, B., Xamzaev, A., & Bobokulov, Z. (2018). Dukkakli don ekinlarining tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati. O 'zbekiston qishloq xo 'jaligi jumali,(8), 36.

13. Rayimkulovich, B. Z., & Saifidinovich, B. Z. (2022). NUHAT-SOURCE OF INCOME. The Journal of Economics, Finance and Innovation, 1(1), 55-64.

14. Бобомурадов, З. С. (1997). Элементы технологии возделывания кормового нута на серозёмах Самаркандской области. Автореф. дисс. на соиск. уч. степ. к. с/х. н. Самарканд, 21.

15. Райимкулович, Б. З. ., & Сайфидинович , Б. З. . (2022). НУХАТ НАВЛАРИ УРУFЛAРИНИНГ ЛАБОРАТОРИЯ УНУВЧAНЛИГИ. Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable Development of Regions (Germany), 880-882. Retrieved from https://openconference.us/index.php/germany/article/view/440

16. Bobokulov, Z. R., & Bobomurodov, Z. S. (2021). Productivity of chikpea varieties and the effect of different planting times and depths on grain quality indicators. NVEO-NATURAL VOLATILES & ESSENTIAL OILS Journal NVEO, 7524-7532.

17. Bobokulov, Z., & Tukhtamishova, J. (2023). CHICKPEA IS THE MEDICINE OF HEALTH. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(4), 22-23.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.