Научная статья на тему 'ЎРТА АСР МУСУЛМОН ХАЛҚЛАРИ ФАЛСАФАСИДА НАТУРФАЛСАФИЙ ҒОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА АСОСЛАНИШИ'

ЎРТА АСР МУСУЛМОН ХАЛҚЛАРИ ФАЛСАФАСИДА НАТУРФАЛСАФИЙ ҒОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА АСОСЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
103
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Натурфалсафа / концепция / борлиқ / мавжудлик / харакат / усул / субстанционал / реляцион. / Natural philosophy / concept / existence / existence / movement / method / substantial / relational.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Умарова, Рўзигул

Мақолада Берунийнинг натурфалсафий ананаларнинг тараққиёти ва ушбу муаммони қўйиши ва ҳал этишининг ўзига хослиги ва моҳиятини билиш учун у яшаган даврдаги мавжуд натурфалсафий концепциялар, уларнинг аллома дунёқарашига таъсирини ёритилган.Шунингдек, Бунда айниқса натурфалсафий қарашлари, борлиқ унинг мавжудлик усули тўғрисидаги субстанционал ва реляцион концепцияларнинг мавжудлиги, Берунийнинг Демокрит натурфалсафий йўналиши бўйича бориб, субстанционал концепцияни янгича мазмун билан бойитганига алоҳида эътибор қаратилган ҳамда, ана шундан келиб чиқиб, буюк алломанинг натурфалсафасининг хусусиятлари ва илмий асослари муаммосини қўйиши ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EMERGENCE AND FOUNDATION OF NATURAL PHILOSOPHICAL IDEAS IN THE PHILOSOPHY OF MEDIEVAL MUSLIM PEOPLE

In order to understand the development of natural philosophical traditions and the uniqueness and essence of Beruni's approach and solution to this problem, the article highlights the existing natural philosophical concepts of the time he lived, their influence on the worldview of scholars. Also, in this, especially his natural philosophical views, the existence of substantial and relational concepts about the way of being and its existence, Beruni's Emphasis is placed on the fact that Democritus enriches the substantial concept with a new content, following the direction of natural philosophy, and based on this, the problem of the characteristics and scientific foundations of the great scholar's natural philosophy is highlighted.

Текст научной работы на тему «ЎРТА АСР МУСУЛМОН ХАЛҚЛАРИ ФАЛСАФАСИДА НАТУРФАЛСАФИЙ ҒОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА АСОСЛАНИШИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

УРТА АСР МУСУЛМОН ХАЛЦЛАРИ ФАЛСАФАСИДА

НАТУРФАЛСАФИЙ ГОЯЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА

АСОСЛАНИШИ

Рузигул Умарова,

Тошкент давлат транспорт университети, Доцент rozigul37@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Мацолада Берунийнинг натурфалсафий ананаларнинг тарацциёти ва ушбу муаммони цуйиши ва уал этишининг узига хослиги ва моуиятини билиш учун у яшаган даврдаги мавжуд натурфалсафий концепциялар, уларнинг аллома дунёцарашига таъсирини ёритилган.Шунингдек, Бунда айницса натурфалсафий царашлари, борлиц унинг мавжудлик усули тузрисидаги субстанционал ва реляцион концепцияларнинг мавжудлиги, Берунийнинг Демокрит натурфалсафий йуналиши буйича бориб, субстанционал концепцияни янгича мазмун билан бойитганига алоуида эътибор царатилган уамда, ана шундан келиб чициб, буюк алломанинг натурфалсафасининг хусусиятлари ва илмий асослари муаммосини цуйиши ёритилган.

Калит сузлар:Натурфалсафа, концепция, борлиц, мавжудлик, харакат, усул, субстанционал, реляцион.

In order to understand the development of natural philosophical traditions and the uniqueness and essence of Beruni's approach and solution to this problem, the article highlights the existing natural philosophical concepts of the time he lived, their influence on the worldview of scholars. Also, in this, especially his natural philosophical views, the existence of substantial and relational concepts about the way of being and its existence, Beruni's Emphasis is placed on the fact that Democritus enriches the substantial concept with a new content, following the direction of natural philosophy, and based on this, the problem of the characteristics and scientific foundations of the great scholar's natural philosophy is highlighted.

Key words: Natural philosophy, concept, existence, existence, movement, method, substantial, relational.

Фалсафада натурфалсафий гоялар масаласи фалсафанинг фундаментал, узак муаммоси хдсобланади. Бу масала олам хдкидаги диний - мифологик

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

карашлар ва олд фалсафада хам уз аксини топган. Барча даврларда мутафаккирлар, шу жумладан, Беруний фалсафанинг бош вазифасини мавжудотнинг мохиятини билишда деб хисоблаган [1]. Лекин, шуни хам айтиш керакки, бу муаммо хозирга кадар жуда куп ечимини топмаган саволларни келтириб чикармокда. Хусусан, немис биологи Эрнст Геккель ва немис физиологи, файласуфи Эмиль Генрих Дюбуа-Реймонларнинг кайд этишича, хозиргача оламнинг еттита жумбоги уз ечимини топмаган. Улардан иккитаси физикага, иккитаси биологияга, учтаси психологияга мансуб. Улар куйидагилар:

"1-жумбок: материя ва кучнинг мохияти хозиргача очилмаган;

2-жумбок: харакатнинг келиб чикиш сабаби аникданмаган;

3-жумбок: хаётнинг келиб чикиши исботланмаган;

4-жумбок: табиатдаги максадга мувофикдикнинг илдизи номаълум;

5-жумбок: сезги ва онгнинг пайдо булиш сабаби маълум эмас;

6-жумбок: тафаккур ва нуткнинг келиб чикишини билмаймиз;

7-жумбок: ирода эркинлиги нималиги хеч кимга аён эмас" [2].

Табиийки, уларни фалсафий билиш даражасида тахлил этиш ва

умумлаштириш борасида хам ечимини кутаётган масалалар мавжуд.

Турли даврлардаги фалсафий таълимотларга хос булган умумий хусусият шундаки, борлик деганда, мавжудликнинг барча (моддий ва маънавий) шакллари, (реал ва нореал) турлари, (утмишдаги, хозирги ва келажакдаги) куринишларини ифода этувчи фалсафий категория тушунилади[2]. Бундан Урта аср мусулмон халклари фалсафаси хам истисно эмас.

Мусулмон халклари фалсафаси Куръони Карим сура ва оятларида ва тафсирларда тавсифланган борлик - 18 минг олам ва унинг Аллох таоло томонидан яратилганлиги, ундаги хар бир кисм, булак, унсур, нарса, ходиса ва жараёнларнинг Аллох томонидан олдиндан белгилаб куйилган тартибда мавжуд булиши, тараккий этиши, унинг назорати, такдири, азми - кудрати остида идора килиб ва бошкарилиб турилиши, унда объектив конуният, узаро алокадорлик эмас, балки Аллохнинг ожиз инсон акли, заковати тушунишдан ожиз коладиган, билолмайдиган илохий хикмат - "ал-Х,икмат ал-аслийа"нинг хукмронлик килиши, Аллохнинг уз хукми - иродаси билан хар бир нарса, жараённи истаган онда йукдан бор кила олиши, бордан йук кила олиши тугрисидаги теодеистик диний-илохиёт таълимотини узининг бирламчи пойдевори, асоси деб караган. Бунга, айни пайтда, расмий сунний ислом ва шариатнинг, яъни "Ахли Сунна вал Жамоъа"нинг диний-илохиёт акидавий дунёкараш таълимоти деб каралади[3].

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

Eopnu; Ba yHHHr Arnox Taono ToMoHugaH flparanraHnHrHHHHr KyptoHH KapuMHHHr ôomugaH oxupurana ôapna cypa Ba oaraapuga TatKugnaHumu ynapHHHr acocufi Ma3MyHHHu TamKun этнmнra ;apaMafi, y afiHH;ca, "Ooraxa" Ba "Hxnoc" cypanapu oaraapuga Myt^H3a gapa^acuga Kuc;a, nyHga, ry3an, ôup ôyryH Ba MyKaMMan ;apam Tap3uga H^oganaHraH. "MexpuôoH Ba paxMHH Arnox homh ôunaH. X,aMgy caHonap Arnoxra-onaMnapHHHr эracнra, MexpuôoH Ba paxMnn, oxupar KyHHHUHr nogmoxura, ôu3 ceHraruHa uôogar ;nnaMH3 Ba ceHgaHruHa ëpgaM cypafiMH3. eh3hh Tyrpn fiynra fiynna: Fa3aÔHHrra ynparaHnap Ba agamraHnapHHHr fiynura эмac, Y3HHr HetMaT aTo KunraHnapHHHr fiynHra!" "[4]

"Hxnoc" cypacu эca: "MexpuôoH Ba paxMnn Arnox homh ôunaH (ôomnafiMaH).

1. (3fi MyxaMMag), afiTHHr: Y - Arnox ôupgup (atHH YHHHr xen ;aHgafi mepuru fiy;gHp. Y AKKaro aroHagup.) 2. Arnox (ôapna xo®:araap ôunaH) Ky3naHryHHgup (atHH, ôapna xo^araap) YHgaH cypanagu, aMMo Y xen KHMra MyxTo®: эмacgнp.

3. Y TyFMaraH Ba TyFynMaraHgup (atHH ArnoxHHHr yFHn-KU3H xaM, oTa-oHacH xaM fiy;gHp. Y a3anufi aôagufi 3oTgup). 4. Ba xen khm Y 3oTra TeHr эмacgнp"[5].Уз-yзнgaн ohh; KypuHuô TypraHugeK, ro^opugaru cypa, oaraapga ôopnu; xaKugaru guHufi HnoxuëTHHnHK pyxugaru TeogeucTHK TatnuMoT Ma3MyH-moxh^th ôepunraH.

KyptoH Ba Ta^cupnapgaru 6y carpnap ôapna hchomhh guHufi-^anca^ufi TatnHMoT Ba ;aparnnap -MytTa3Hna, Myp^Hta, KanoM, TacaBBy^, hchomhh ôugtar Ma3xa6nap, mufia-ucMounufinap, xyp^ufinap, umpo^ufinap Ba my Kaôu TatnHMoraap ynyH acoc ôynraH. fflyHHHrgeK, MycynMoH ^anca^acuHHHr ôapna o;hm Ba Ma3xa6napu Bammapu xaM y3napuHHHr ôopnu; xaKugaru TatnuMoraapuga (ôat3H ucrncHonapHH HHoôarra onMaraHga) acocaH aHa my кpeaцнoннcтнк aKugaHH acoc khhhô onraHnap ëKH yHH xucoôra onumra Ma^ôyp ôynraHnap. MycynMoH ^anca^acugaru кpeaцнoннcтнк TatnHMoraap acocaH Kyfiugarunap: MammoufifiyH (map; apacTynunapu); TaôufifiyH; Baxgar-yn-By^ygnunap; umpo^ufinap Ba xoKa3o.

MeTogonoruK, KoH^nTyan ®ïïxargaH ôyHgafi кpeaцнoн TatnuMoraap KyfiugarunapgaH uôopar: 1. Hy;gaH 6op KunyBHH Arnox Taono ToMoHugaH aparam fiynu öunaH nafigo KunuHaguraH öopnu; xa;ugaru TatnuMoT; 2. Annox Taono öopnuFugaH "Oaö3H unoxufi", "Ac-cygypu-unoxufi" fiynu öunaH Kenuö HH;aguraH, nafigo öynaguraH öopnu; xaKugaru TacaBBy^ufi TatnuMoT.

AnöaTTa, MycynMoH ^aMHaraga "3uMMufinap" geraH yMyMufi Tou^a homhhh onraH axygufi, xpucTuaH, 3apgymTHfinuK, MaHuxefinunuK Kaôu o;hm, TatnuMoTnap

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

хамда борлик хакидаги туркий, хинд, хитой, юнон, собий, холдейларга мансуб монотеистик, дуалистик ва шу каби таълимотлар хал килувчи ахамиятга эга булмасалар-да, рудимент холда мавжуд эдилар. Улар жуда озчиликни ташкил этсалар-да, мавжуд гуллаб яшнаётган мусулмон жамияти илм - фани, диний-ирфоний тафаккури доирасида мавжуд булиб, узларининг маслакдош, издошларига эга эдилар.

Шуни айтиш керакки, фалсафа тарихи буйича Узбекистонда, минтакада олиб борилган илмий изланишлар орасида урта аср - мусулмон халклари фалсафасида борлик муаммосининг куйилиши, баъзи талкинлари хакида академик И.М. Муминов, М.М.Хайруллаев, А.В.Сагадеев, Э.Ахмедов, М.Диноршоев, А.Шарипов, М.А.Усмонов, Р. Носиров, А.Зохидий, Ф.Сирочов, Б.Исматов, М.Хдзраткулов ва бошка тадкикотчилар бир мунча тухталиб утишган булсаларда, уларда мазкур масала кандай назария, концепция, таълимотлар шаклида уртага куйилганлиги, уларнинг тула таснифи, хар бир окимнинг борлик хакидаги таълимоти бир бутун тизим сифатида, мантикий изчил тарзда баён килинмаган, фалсафа тарихи нуктаи-назаридан умумлаштирувчи хулосалар берилмаган. Бу муаллифлар тадкикотларида борлик муаммоси махсус урганиш объекти булмагани учун, унинг у ёки бу мутафаккир меросида кандай куйилганлигини аниклашга уриниш кабилидаги баъзи кузатиш, айрим холларда эса - чалкаш таъриф, талкинлар кузга ташланади. Хусусан, совет давридаги хукмрон мафкура таъсирида уларнинг баъзиларида борлик муаммоси буйича купчилик урта аср Шарк мутафаккирлари, масалан: Розий, Беруний, Улугбек кабилар мероси, дунёкарашидан нима килиб булса-да материалистик, атеистик концептуал йуналишни кидириб топишга уриниш борлиги сезилади.

Шунга карамай, Узбекистонда, минтакада фалсафа тарихи тадкикотчилари орасида борлик муаммоси буйича куйидаги учта концептуал ёндашиш мавжудлигини эътироф этиш ва химоя килиш кузга ташланади:

1. Борлик хакидаги исломий, тасаввуфий таълимотларни объектив ёки субъектив идеализмнинг у ёки бу куриниши деб талкин этиш.

2. Табиатшунослар - Хоразмий, Фаргоний, Беруний, Улугбек ва бошкаларнинг борлик хакидаги карашларини деистик нуктаи назардан талкин этиш (А.Бахоуддинов, А.Сагадеев, Э.Ахмедов, А.Шарипов ва бошкалар)

3. Шарк мутафаккирлари - файласуфлари Форобий, Ибн Мискавайх, Ибн Сино, уларнинг маслакдошларини, издошларини эса пантеист деб эълон килиш. Хусусан, академик М.М. Хайруллаев, бутун урта аср мумтоз араб -

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

мусулмон фалсафаси вакиллари у ёки бу даражада пантеистик позицияда турганлар, деган хулосани илгари сурган[6].

Албатта, ХХ асрнинг 50-70 йилларида мусулмон халклари фалсафаси фундаментал окимларининг хато номланиши, калом, машшоиййун, табиййун, ишрокиййун, тасаввуф концепциялари хали жиддий тадкик этилмаган, куп хакикатлар номаълумлигича колаётган вазиятда бундай булиши тамомила табиий эди. Бу даврда мазкур окимларнинг борлик тугрисидаги концепциялари деярли урганилмаган, узига хослиги аникланмаган эди. У пайтда факат Шарк арастучилиги - Шарк перипатетизми нисбатан яхши урганилган эди, холос.

Хорижий Шарк ва Гарб тадкикотчилари мусулмон халклари фалсафасида борлик муаммосининг куйилиши, талкинлари жуда бой ва хилма-хил булганлиги тугрисида анча-мунча юкори савиядаги фикр-мулохазалар билдирган булсалар-да, уларда муаммонинг манбашунослик ва методологик асослари чукур тадкик этилмаганлигини бу уринда таъкидлаб утиш максадга мувофик. Унинг сабаби, бизнингча, куйидагилардир:

1. Мавжуд хукмрон вульгар методология акидаларининг катъий ва эътироз билдирилишига йул куймайдиган мавкега эга булганлиги.

2. Янги хорижий Шарк, Гарбда эълон килинган тадкикотлардан узилиб колганлиги, улардан бехабарлик.

3. Урта аср мусулмон халклари фалсафасида борлик муаммосининг адабиётларда, масалан, уз пайтида жиддий тадкикот деб хисобланган Г.Лейнинг "Очерки истории средневекого материализма" (М: ИИЛ, 1962) асарида улардаги концептуал ёндашиш уша узимизга маълум "материализм ва идеализм" карама - каршилиги шаклида, вульгар методология акидалари рухида талкин этиб берилганлиги ёмон панд берган эди[7]. Г.Лейнинг бундай талкини унинг кейин нашр этилган тадкикотида[8] бир мунча юмшатилган булса-да, бари - бир узининг асосий ва етакчи вульгар методология акидалари рухидаги талкини, мазмунини саклаб колган булиб, бу хамон айникса ёт, жиддий фалсафий - тарихий тадкикот методларини эгаллаб улгурмаган, тажрибасиз ёки тадкикотчиларни чалгитувчи рол уйнашни давом эттирмокда.

Урта аср мусулмон халклари фалсафасидаги барча диний - фалсафий окимлар орасида машшоиййун-перипатетиклар, академик М.М. Хайруллаев иборасига кура эса-"Шарк арастучилари"[9] ва табиййун-демокритчи окими етакчи булганлиги тарихчилар Ибн ан-Надим, Ашарий, Мотуридий, Шахрастоний, Байхакий, Шахризурий ва бошкалар томонидан, шунингдек хозирги замон хорижий Шарк ва Гарбдаги тадкикотчилар асарларида таъкидланади. Мавжуд Урта аср Шарк фалсафаси тадкикотчилари

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

изланишларида юкоридаги икки оким нафакат етакчи йуналишлар сифатида, балки кадимги юнон илм-фани, фалсафасининг мусулмон жамиятида маълум ва машхур булган асосий оким, фалсафий мактаблари сифатида курсатилади.

Шунинг учун хам эндиликда фалсафа, хусусан урта аср мусулмон халклари фалсафаси тарихи тадкикотчилари бу жахон фалсафасининг мислсиз, нодир "Олтин даври"ни факат арастучилик перипатетикчилик нуктаи-назаридангина эмас, балки ундаги бошка етакчи окимлар, Гераклит, Демокрит, Ксенофант, Анаксагор, Эмпедокл, Парменид, Зенон ва, умуман, элейликлар, стоиклар, скептиклар нуктаи-назаридан хам урганиш, тахлил этиш, хулосалар чикариш пайти келди, деб уйлаймиз. Бу айникса, борлик муаммосининг кандай уртага куйилганлиги, бу муаммо юзасидан умуман жахон илм - фани, фалсафаси тараккиёти нуктаи - назаридан хам диккатга сазовор ута жиддий, салмокли ва юксак савиядаги бахс - мунозаралар булиб утганлигини, талкинлар илгари сурилганлигини таъкидлаш лозим. Бирок, бизнингча, айнан арастучилик анъанасига булган устувор кизикиш, диккат килиш бошка кадимги юнон фалсафаси мактаблари, окимларига оид манбаларни кидириб топиш, таржима килиш ва тадкик этишнинг улда-жулда булиб колишига олиб келган. Бундай манбаларнинг мутлак купчилиги номаълумлигича колмокда, уларни фалсафий тадкик этиш борасида изланишлар бизда энди амалга оширила бошланганини таассуфлар билан кайд килишга тугри келади.

Кейинги пайтда фалсафий меросимизга янгича ёндашув асосида олиб борилган тадкикотларда Якин ва Урта Шаркда натурфалсафа тугрисидаги карашлар хакида гапирилганда, уларга антик фалсафадаги атомистик назариянинг таъсирини курсатиш зарурлиги таъкидланади[10]. Бу хулосани тугри деб хисоблаймиз. Унинг тугрилигини Урта аср Шаркидаги жуда куп таълимотлар, окимлар, шу жумладан, диний-фалсафий назариялар тасдиклайди. Лекин, биз учун энг мухим, фалсафий тафаккур тараккиёти нуктаи назаридан фавкулодда ахамиятга эга холат шундаки, Шарк мутафаккирлари, хусусан урта аср мусулмон халклари илм-фани, фалсафасининг буюк вакиллари Жобир, Эроншахрий, Розий, Беруний, Багдодийлар натурфалсафа муаммоси буйича субстанционал концепцияни, Киндий, Форобий, Ибн Мискавайх, Ибн Сино, Умар Хайём каби Ватанимиз - Туркистондан, етишиб чиккан буюк мутафаккирларимиз реляцион концепцияни уз даври фани, фалсафаси тараккиёти даражасида хулосалаб беришда фавкулодда урин тутганлар, хизмат курсатганлар. Айникса, урта асрлар илм-фани, фалсафаси асосчилари, курувчилари булишган реляцион концепция вакили Ибн Сино билан субстанционал концепция вакили Берунийнинг ёзишма-мактублари воситасида

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

3 боскичда, мунтазам ва узок давом этган кизгин илмий-фалсафий бахс-мунозаралари бутун урта аср илм-фани, фалсафасида натурфалсафа борлик, унинг мохияти, тараккиёти, мавжудлик усули ва шакллари борасидаги бахс-мунозараларнинг энг юксак чуккиси - тожи булган эди. Бунинг маъносини факат ХХ аср бошига келгандагина жахон илм-фани, фалсафаси, маданияти тадкикотчилари, тарихчилари, хусусан, К.Брокельманн, Ж.Сартон ва бошкалар тушуниб етдилар ва Шарк мутафаккирларининг илм-фан, фалсафа тараккиётидаги ютукларига юксак бахо бердилар, уларни эътироф этдилар[11].

Ана шу нуктаи назардан Шарк мутафаккирларининг, шу жумладан, Абу Райхон Берунийнинг натурфалсафасида борлик, унинг мохияти, мавжудлиги, тараккиёти, хакидаги субстанционал карашларининг келиб чикиши, эволюцияси, узига хослиги, бу таълимотга кушган хиссаларини кайта англаш, бунда улар куллаган усул ва услубларини тадкик килиш, умумлаштирувчи хулосаларга келиш фалсафий тафаккур тараккиёти нуктаи-назаридан мухим илмий назарий ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Умарова, Р. Ш. Бытие и философские взгляды абу Райхана Беруни. Достижения науки и образования, (3), 32-33.

2. Тураев Б.О. Хрзирги замон табиатшунослиги концепциялари фани буйича асосий тушунчаларга изохли лугат. - Тошкент: Tafakkur, 2009. - Б. 7.

3. Петрушевский И.П.Ислам в Иране. Курс лекций. -СПб. 1996. -С. 62-73; Усмонов М.А. Ислом акидалари ва маросимлари. - Тошкент:Узбекистон, 1975.-

4. Куръони Карим. Таржима ва илмий-тарихий изохлар. 1-китоб. Усмонов М.А, Ирисов А., Абдуллаев И., Уватов У. - Тошкент: Фан, 2004. - Б. 67-68. Ал-Фотиха сураси.

5. Курони Карим. - Тошкент: Ёзувчи, 1992. - Б.112. Ихлос сураси. 1-4 оятлар.

6. М.М. Хайруллаев. Мировоззрение Фараби и его значение в истории философии. - Тошкент: Фан, 1967. - С. 179.; Шу муаллиф: Уйгониш даври ва Шарк мутафаккири. - Тошкент: Узбекистан, 1971. - Б. 118-119.

7. Лей, Герман. Очерки истории средневекого материализма. - М.: ИИЛ, 1962. - 588 с.

8. Ley Hermann. Geschichte der Aufklarung und des Atheismus.-Berlin: 1966. - P.

9. Хайруллаев М.М.. Уйгониш даври ва Шарк мутафаккири. - Тошкент: Узбекистон, 1971. - 310 б.

120 б.

1-2.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(1/2), Jan., 2023

10. Классическая наука в Средней Азии и современная цивилизация. -Ташкент: 2000. - 416 с.; Носиров Р.Н., Сирожиддинов Ш.С., Зияутдинова Х.А. Урта Осиёлик алломаларнинг фалсафий карашлари. - Тошкент: 2007; Кодиров М. Марказий Осиё, Якин ва Урта Шарк халклари фалсафий тафаккури. -Тошкент: Фалсафа ва хукук, 2009.

11. Brockelmann C. Geschiete der arabischen Litteratur. Bd. I-II. -Weimar-Berlin. 1898-1902; Sarton G. Introduction to the History of science.vol. I-III. Baltimore. 1927-1948.

12. Ruzigul, U., Nasirjan, J., Dilmurodkhakim, A., Mirshod, H., & Urozboy, E. (2020). Rationale and history of human reflections in the muslim philosophy. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(5), 1453-1458.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.