CC BY
10ТА ЪРИХИ УМУМЙ (МУВОФЩИ ДАВРА-ОБЩАЯИСТОРИЯ (ПО
ПЕРИОДАМ-GENERAL HISTOR Y (BY PERIOD) ♦-♦
УДК: 328 (581)
МАКфМИ ПАРЛАМЕНТ ДАР КОНУНИ АСОСИИ ЧУМХ,УРИИ ИСЛОМИИ АФЕОНИСТОН
ИСКАНДАРОВ К.,
Института омузиши масьалах,ои давлат^ои Осиё ва Аврупои АМИТ
САИД М.С., Донишго^и давлатии тичорати Точикистон
Мавзуи парламент ва интихоботи парламента дар Афгонистон соби-каи чандон тулонй надорад. Барномаи ислохоти низоми хукуматй дар за-мони амир Шералихон байни солхои 1862-1878 аз тарафи Сайид Чдмолид-дини Афгонй матрац гардид. Мафкураи ба миён омадани парламент баъд аз як давраи рукуди тулонй ва бохти хукумати диктатории Абдурахмонхон ва шуруи зимомдории амир Хдбибуллоххон аз тарафи як теъдод равшан-фикрон ва ислохталабон, ки муташаккил аз кишри мухталифи кишвар бу-данд, тархрезй шуда буд.
Далелхои ташкили макоми конунгузор иборат аз ду палата аз он ибо-рат буд, ки Крнуни асосии Афгонистон парламентро муташаккил аз ду палата (Вулуси Ч,ирга ва Мишрону Ч,ирга) медонад.
Тарафдорони низоми дупалатагй муътакиданд, палатаи аввал мазхари тундй ва шитобзадагии хукумати демократй аст ва мухточи василае аст, ки онро назорат кунад. Ташкили палатаи болой нихоят мухим ва зарурй аст ва ба хамин далел аст, ки аксари кишвархои чахон дар холи хозир аз харду мачлис истифода мекунанд [2,113].
Хдрчанд дар аввалин низомномаи Афгонистон, ки дар даврони под-шохии Амонуллох дар соли 1922 аз тарафи Луйи Ч,ирга тасвиб шуд, хабаре аз парламент набуд ва танхо мачлиси машваратй пешбинй шуда буд. Баъдан дар Усули асосии соли 1931 давраи Мухаммад Нодиршох Шурои миллии дупалатай: Шурои миллй ва Мачлиси аён (Вулуси Ч,ирга ва Мишрону Ч,ирга) пешбинй шуд. Баъд аз он таърих то имруз тамоми кавонини Афгонистон парламентхоро ба шакли дупалата тасвиб намудаанд.
Бинобар ин, лозим аст то таърихи парламентро дар кавонини асосии Афгонистон ба сурати гузаро мурур кунем, харчанд дар гузаштахо бештар парламент интисобй (таъйинй) буд то интихобй.
1. Дар замони шох Амонуллоххон аввалин Конуни асосй ба номи Низомномаи асосии Афгонистон дар соли 1922 ба тасвиб расид, аз парламент харфе дар он нест, аммо дар моддаи 39 мачлиси машваратй ва Шурои давлатй пешбинй шудааст. Ин мачлиси аввали интисобй иборат аз маъ-
мypини давлатй 6уд, онхо факат хакки машваpат додан, аpиза пешниход каpданpо доштанд.
2. Даp Усули асосии соли 1931 даp замони Мухаммад Нодиpшох як фасли чудогона тахти унвони Ш^ои миллй даpч шуда буд, ки даp он чойгохи вакилон, накш ва таpзи фаъолияти Ш^ои миллиpо аз моддаи 37 то 72 ба сypати муфассал баён намудааст [3]. Даp хакикат ин аввалин паpламенти кишваp буд, ки аз таpафи шох ифтитох шуд. Аъзои он 111 нафаp, аз чамъи касоне, ки даp Луйи Ч^таи соли 1930 ба Кобул омада буданд, интихоб гаpдиданд, даp ин усулнома вакилон хакки тасвиби кавонин ва бyчаpо доштанд ва тавонистанд вазиpонpо ба мачлис баpои додани тавзех даъват кунанд. Салохияти ба паpламент даъват каpдан ва баpканоpии вазиpонpо надоштанд, аммо ду мушкили умда ба саpи pохи ин шypо каpоp дошт. Яке ин ки аъзои паpламент аз салохиятхои лозим баp-хypдоp набуданд ва наметавонистанд баp хилофи мавзеи давлат амал кунанд. Дуюм ин ки вакилон интихобй ва бештаp вобастаи давлат буданд то миллат. Даp хакхохй ба нафъи миллат коpи чандоне анчом дода наме-тавонистанд.
3. Соли 1964 даp замони подшохии Мyхаммадзохиpшох аз таpафи Луйи Чиpгаи Афгонистон Конуни асосии нав ба тасвиб pасид. Ин конун ба мачлис салохиятхои бештаp коил гаpдида, даp моддаи 41 тасpех медо-pад, ки Ш^о даp Афгонистон мазхаpи иpодаи маpдyм аст ва аз миллат намояндагй мекунад. Маpдyми Афгонистон тавассути Ш^о ба хаёти сиё-сии мамлакат сахм мегиpанд. Хдо узви Шypо, даp холе ки аз як хавза интихоб шуда, даp вокеъ изхоpи pаъйи умумии маpдyми Афгонистонpо мадоpи казоват каpоp медихад [4]. Моддаи 42-и ин конун ба дупалата будани паpламент таъкид доpад: Вулуси Чиpга ва Мишpонy Чиpга. Конуни асосии соли 1964 ихтиёpоти зиёд ба паpламент коил гаpдида буд ва аз хамин хотиp сохибназаpон ба ин боваpанд, ки дахаи шасти асpи бистум бехтаpин давpаи паpламент даp таъpихи низоми шохй шyмypда мешавад.
4. Даp Конуни асосии pаёсати чyмхypии Мухаммад Довуд (1977) Миллй чиpгаи якпалатагй пешбинй шуд. Даp моддаи чихилу хаштум омадааст: «Миллй чиpгаи Афгонистон мазхаpи иpодаи маpдyм аст ва аз миллат намояндагй мекунад» [5]. Аммо ин конун хеч гох ичpо нашуд.
Ба асоси ин конун як боpи дигаp макоми паpламент поин омад ва дигаp аз он паpламенти ^ёе, ки тайи ду давpа баpои маpдyми кишваp умед ва баpои давлат ба унвони боздоpанда ва махдудкунандаи кyдpати давлат матpах буд, аз миён pафт ва Афгонистон дyчоpи бyхpони амике бештаp аз ду даха то тасвиби Конуни асосии чадиди соли 2003 шуд.
5. Баъд аз табаддулоти соли 1978 Х,изби демокpатии халк Миллй чиpга хам аз байн pафт ва ба ивази он Ш^ои инкилобй ба миён омад, санаде бо номи Усули асосии Чyмхypии Демо^атии Афгонистон кабул каpда шуд. Даp моддаи 38 Усули асосй омадааст: «То замоне, ки шаpоити лозим чи-хати интихоби озоди Луйи Чиpга (Шypои олй) мусоид гаpдад, Шypои
инкилобй олитаpин оpгани давлати Чyмхypии Демокpатии Афгонистон мебошад [6].
6. Доктоp Начибуллох Раиси Чyмхypии Афгонистон даp соли 1987 Луйи Чиpгаpо даp Кобул даъват намуд ва Луйи Чиpга соли 1987 баъд аз бахс ва машваpат Конуни асосии чадидpо ба тасвиб pасониданд, ин конун назаp ба Усули асосии соли 1980 мyтаpаккй буд ва ба паpламент накш дода шуд. Даp модаи 77 Шypои миллй олитаpин оpгани конyнгyзоpии Чум-хypии Афгонистон шинохта шуд. Даp ин конун хам Шypои миллиpо мута-шаккил аз ду палата тасвиб намуданд [7].
Хдоду мачлиси Шypо даp соли 1988 огоз ба rap намуд, аммо ин rnp-ламент бештаp муташаккил аз аъзои хизб буд то намояндагони тамоми ак-шоpи чомеа, ба хамин хотиp маpдyм эътимоди лозимpо ба вакилон надош-танд ва вакилон хам бештаp ба манофеи хукумат коp мекаpданд на маp-дум.
Чойгохи паpламент даp Конуни асосии соли 2004. Баъд аз фypyпошии хукумати доктоp Начибуллох, Афгонистон баpои муддати 14 сол бидуни паpламент ва кувваи конyнгyзоp буд, даp давpони хукумати устод Бyp-хониддин Раббонй, Шypои ахли халлу акд ДOиp шуд, аммо ин Шypо аз як таpаф интихобй набуд ва аз таpафи дигаp факат баpои як мавpиди хос монанди Луйи чиpга доиp шуда буд ва баъд аз тасвиби давоми хукумати устод Раббонй баpои 18 мохи дигаp, ин Шypо аз хам пошид, аммо аз баъд аз фypyпошии низоми толибонй, ки даp он хабаpе аз паpламент ва дигаp усулхои демокpатй ва хукумати маpдyмсолоp набуд, кишваp бештаp ба як мотамкада мемонд то кишваpе, ки даp он инсонхои баpобаpхyкyк даp фазои хамдилй зиндагй менамоянд, даp чунин вазъият хаводиси 9 ва 11 œrn^p ба вукуъ пайваст, ки даp аввалй Ахмадшох Масъуд pахбаpи муко-вимати Афгонистон шахид шуд ва даp дувумй бypчхои дугонаи тичоpатии Ню-Йоpк аз таpафи ал-Коида хадаф каpоp гиpифт ва давлати Амpико мутаваччехи хатаpи чахонии теppоpизм гаpдида, мусамам баp амpи баpан-дозии хукумати толибон даp Афгонистон шуданд. Лизо баp асоси таво-фукот, ки даp он эчоди Идоpаи муваккат, доиp намудани Луйи чиpгаи изтиpоpй, идоpаи интиколй ва доиp каpдани Луйи чиpгаи Конуни асосй, интихоботи pаёсати чyмхypй ва паpламентй, даp як калом таpхи хукумати чадид pехта шуд, мавоpиди ёдшуда яке пайи дигаpе мавpиди ичpо каpоp гиpифтанд. Таppохони Конуни асосии соли 2004 тасмим баp эчоди як паpламенти кавй гиpифта ва механизмхои бештаpеpо нисбат ба кавонини асосии каблй таpх намуда, даp конун гунчониданд ва бо истифода аз сало-хиятхои хеш як паpламент баpои ин ниходи маpдyмй сохтанд. Ин конун тавpе таppохй гаpдид, ки баpои паpламенти дупалатай накши мухимме даp pостои намояндагй аз шахpвандон, сохтани кишваppо баpои он мадди назаp гиpифтанд. Онхо паpламенти дyпалатаиpо таъpиф ва даp сохаи куд-pати конyнгyзоpй ва назоpат баp давлат баpои он ихтиёpоти кавонини мавpиди ниёз ва назоpат баp афзоиши беpавияи кyдpати кувваи ичpоия эъто мекунад. Таppохони Конуни асосй yмедвоp буданд, ки паpламент
мучаххаз бо ин салохиятхо, муассиртар вокеъ шуда ва накши созанда дар анчоми вазоифи конунии хеш бозй кунад [12].
Аъзои Луйи чиргаи Конуни асосии соли 2003 дар шахри Кобул Конуни асосиро дар 12 фасл ва 162 модда ба тасвиб расонданд. Дар ин конун фасли мушаххас барои Шурои миллй ихтисос дода шудааст.
Дар моддаи 81 Конуни асосй омадааст: Шурои миллии Чумхурии исломии Афгонистон ба хайси олитарин органи олии конунгузор мазхари иродаи мардум аст ва аз миллат намояндагй мекунад. Дар моддаи 82 ду-палатай будани парламент мавриди таъйид карор гирифтааст, Шурои миллии муташаккил аз ду палата, Вулуси чирга ва Мишрону чирга мебо-шад, хеч шахс наметавонад дар як вакт узви харду мачлис бошад [8]. Ин Конуни асосй вижагихои хуберо барои парламент дар назар гирифтааст, ки инак ба баъзе мавориди мухимми он ишора хохем намуд.
Яке аз вижагихои интихоботхои парламентии соли 2005 нуктаи поён гузоштан ба тавофукоти Бонн буд. Охирин мархалаи тавофукоти Бонн интихоботи парламентии соли 2005 дар Афгонистон буд, зеро ба тартиб эчоди идораи муваккат тадвири Луйи чиргаи изтирорй, идораи интиколй, сохти комиссияхои мустакил, урду ва пулиси миллй, Луйи чиргаи Конуни асосй ва тасвиби он, интихоботи Раёсати чумхурии соли 2004 ва дар охир хам интихоботи парламентии кишвар пешбинй шуда буд, харчанд инти-хоботи парламентй бо таъхир ру ба ру шуд, аммо саранчом ба таърихи 18 сентябри соли 2005 доир шуд.
Вижагии дувум он буд, ки ин интихобот аввалин интихоботи парламентии саросарй дар кишвар ба хисоб мерафт. Баъд аз соли 1969, ки дуву-мин даври Шурои миллй дар дахаи демократй буд, бо кудатои сардор Мухаммад Довуд алайхи Мухаммадзохиршох дар соли 1973 парламент аз байн рафт ва то соли 2005 хеч гуна интихоботи парламентй сурат наги-рифт ва парламенте хам вучуд надошт.
Вижагии севум вобаста ба хузур ва накши занон дар парламенти Афгонистон буд. Дар Афгонистон барои аввалин бор баъд аз интихоботи парламентии соли 1969, ки дар он факат чахор зан, ду нафар аз Кобул, як нафар аз Х,ирот ва як нафар хам аз Кандахор ба парламент рох ёфта бу-данд, ин аввалин бор буд, ки занон дар Афгонистон ба сурати сахмияи Конуни асосй ба парламент рох ёфтанд.
Нихоят вижагии чорум муайян гардидани сахмияхои чинсиятй дар конун аст. Ин навъ сахмияхо мумкин аст дар Конуни асосй ва ё дар Конуни интихоботи як кишвар муайян шуда бошанд. Масалан, дар Конуни интихоботи Афгонистон 27 дарсад курсихои парламент барои занон дар назар гирифта шудааст. Ва ин сахмияи конунй занонро кодир месозад то дар раванди сиёсй ва хукуматдории кишвар ва хам дар тагйири кавонини химоят ба нафъи занон икдом намоянд, чунончи баъдхо тасвиби конуни манъи хушунат алайхи занон ва чандин конуни дигарро метавон ном бурд. Баъзе аз кишвархо дар конун сахмия таъйин накарданд ва ахзоби сиёсй ба
тавpи довталабона сахмияе баpои занон даp фехpисти интихоботии хиз-башон даp назаp мегиpанд, монанди Олмон, Ноpвегия ва Шветсия [1].
Даp Афгонистон сахмияи чинсиятии конунй мадди назаp гиpифта шу-дааст, зеpо даp Афгонистон, ки низоми демокpатиpо тачpиба мекаpд, аз як таpаф ахзоби сиёсй он заpфияти лозимpо надоштанд то занонpо ба паpламент мyаppифй ва химоят намоянд ва аз таpафи дигаp накши ахзоби сиёсй даp интихобот монанди баъзе аз кишваpхо баpчаста нест, афpод ба сypати мустакил хyдpо номзад менамуданд, ахзоб накши таъйинкyнандаpо даp интихоботи паpламентй надоштанд. Ба хамин манзyp Конуни асосй ба ивази коил шудани сахмия ба ахзоби сиёсй ба шахpвандон хак додааст, аммо агаp сахмияи чинсиятй даp Конуни асосй мадди назаp каpоp на-мегиpифт, бисёp мушкил буд то занон ба сypати мустакилона ва бидуни сахмияи конунй воpиди паpламент шаванд. Баp асоси паpагpафи ахиpи моддаи 83 Конуни асосй 27% кулли кypсихои паpламенти Афгонистон баpои занон даp назаp гиpифта шудааст.
Инчунин моддаи нуздахуми Конуни интихобот даp ин мавpид саpохат доpад: «Вулуси чиpга доpои 249 кypсй мебошад, ки аз мачмyи кypсихо ба теъдоди 10 ^prä баpои кучихо ва 239 ^prä бо даpназаpдошти таносуби нуфус ба вилоятхо ихтисос дода мешавад ва аз мачмуи кypсихо аз хаp вилоят ба тавpи миёна хадди акал ду вакили зан ба узвияти Вулуси чиpга pох меёбад"[9]. Агаp химоятхои конунй аз занон вучуд намедошт ба якин хyзypи занон даp паpламенти кишваp ва хамчунон шypохои вилоятй хеле камpанг ва ангyштшyмоp мебуд.
Нуктаи мусбат ва ё вижагии дигаpи интихобот эчоди Комиссияи ши-коёти интихоботй аст. Нисбати мушкилот ва шикоёти зиёде, ки даp интихоботи Раёсати чyмхypии соли 2004 пеш омад, махсусан пас аз эълони на-тоичи ибтидой теъдоде аз номзадхо шикоёти зиёдеpо ба Дафтаpи муш-таpаки танзими интихобот матpах каpданд. Даp он вакт ниходи мустакиле, ки битавонад ба шикоёти номзадхо ва нозиpин pасидагй кунад, вучуд на-дошт. Тасмим гиpифта шуд то як гypyхе аз мутахассисони байналмилалй даp yмypи интихобот эчод шавад. Давлат баp он шуд, ки ниходи баppасии шикоёти интихоботиpо даp интихоботи паpламентй ба сypати муваккат эчод кунад.
Бинобаp ин, давлат даp интихоботи паpламентии соли 2005 ин ниход-pо ба сypати муваккат эчод намуд. Комиссияи шикоёти интихоботй як ниходи мустакил мебошад, ки баp асоси моддаи 28 Конуни интихобот чихати тасмимгиpй даp мавpиди тамоми эътиpозот ва шикоёти маpбyт ба интихобот эчод шудааст.
Ин комиссия баpои нахустин маpотиба соли 2005 чихати pасидагй ба шикоёти интихоботии Вулусй чиpга ва шypохои вилоятй минхайси як бахш эчод шуд. Баъдан зимни баpгyзоpии интихоботи шypохои вилоятй ва Раёсати чyмхypй шакл гиpифт. Комиссияи шикоёти интихоботй даp соли 2012 аз чониби Раиси чyмхyp ба хайси як ниходи мустакил ва доимй, ба манзypи pасидагй ба эътиpозот ва шикоёти интихоботй эчод шуд.
Яке дигар аз вижагщои интихоботи парламентии солxои 2005 ва 2010 нисбат ба интихоботxои гузашта xyзypи нозирони миллй ва байналмилалй 6уд. Аз чумла, дафтари намояндагии СММ дар АфFOнистон бо Комиссияи мустакили xy^^ башари АфFOнистон дар паxлyи соири ниxодxои нозир ба сурати муштарак бар иловаи назорат аз интихобот гyзоpишxои назора-тиашонро сари вакт нашр мекарданд.
Нозирини дохилй аз суйи аxзоби сиёсй, номзадxои мустакил ба хотири назорат аз раванди интихобот муаррифй мешуданд, Комиссияи мустакили интихобот ба ищо эътиборнома медод.
Нозирини байналмилалй xакки дастрасй ба маълумот дар раванди ин-тихоботро доро буда, метавонанд аз раванди интихобот ба таври бетара-фона гузориш таxия ва онро ба xyкyмат, Комиссияи интихоботй, намояндагии СММ ва pасонаxо ироа намояд.
Дар интихоботи парламентии АфFOнистон накши СММ барчаста буд. Мутобики тавофукоти Бонн намояндагии СММ вазифадор буданд то ин-тихоботро татбик ва xимоят кунанд. Дастгирии молии интихобот низ аз тарафи кишваpxои таъминкунанда амалй мегардад.
Бояд зикр намуд, ки баъзе салоxиятxое, ки дар Крнуни асосии соли 2004 барои кувваи конунгузор пешбинй гардида буд дар xеч яке аз конун-XOи асосии гузашта ва на xам дар паpламентxои пештара собика надорад. Масалан, xаp гоx Раиси чyмxyp бихоxад xолати изтирорро дар кишвар эълон кунад, ин эълон ниёзманди таъйиди парламент мебошад. Мачлиси намояндагон мутобики Крнуни асосй салоxият дорад алайxи Раиси чyмxyp ба хотири иртикоб ба чароими зиддибашарй, хиёнати миллй ва чиноят таpxи иттиxом намояд ва пас аз тасвиби он бо раъйи ду севуми аъзо Луйи чиргаро доир кунад ва мукаддамоти мyxокимаpо фаpоxам намоянд.
Хатти асосие, ки аз тарафи Раиси чyмxyp таъйин мешавад, ба таъйиди парламент ниёз дорад. Парламент созмони конуние аст, ки Раиси чyмxyp шахсан истеъфои худро эълом мекунад. Хдмзамон ташкили xyкyмат баъд аз ташкили Шурои миллй эътибори конунй пайдо мекунад.
кувваи казоия рукни мустакили давлат мебошад ва дар мукобили ду кувваи дигари давлат аз истиклоли комил бархурдор xастанд. Аммо аз нигоxи шакл мутобики xидояти Крнуни асосии кишвар, аъзои Шурои олй Стра маxкама [11] аз тарафи Раиси чyмxyp ба парламент муаррифй ме-гарданд ва баъд аз гирифтани раъйи эътимод аз чониби парламент ва адои савганд дар xyзypи Раиси чyмxyp ба корашон OFOЗ мекунанд.
Албатта, Крнуни асосй ба хотири ин ки кувваи сегонаи кишвар бо xам иртиботи зинда ва дар айни xол мустакил дошта бошанд, чудосозии кyвваxоpо ба сурати асосй таъриф ва тарсим намудааст.
Яке дигар аз вижагщоеро, ки Крнуни асосй ба парламент бахшида буд, xамоно накши назоратй ба парламент аст. Дар натичаи баррасй агар вазъи мавчуд нисбат ба баpномаxои мавриди назар тафовут ва инxиpоф дошта бошад, рафъ ва ислоxи он тавсия мешавад ва дар натича нщоди масъул дар yxдаи ислоxи он мебарояд [10, 211-217]. Салоxиятxои назоратй ба
паpламент ба ин далел дода шудааст, то битавонад тавозуни кyввахоpо хифз намуда ва пеши pохи хyдсаpихои хyкyматpо бигиpад ва хукумат хам хаp лахза бояд мутаваччехи амалкаpдаш буда, ба истезох ва назоpати паpламент мувочех хохад шуд, то саpхади салби салохият шудан аз вазифа. Накши назоpатии паpламент, хyкyматpо водоp месозад, то заминаи тад-бики яксони конyнpо болои хама маpдyми кишваp мухайё бисозад, зеpо паpламент аз як таpаф намояндагй аз маpдyм мекунад ва аз таpафи дигаp KOнyнгyзоp ва назоpатгаpи тадбики конун даp чомеа низ мебошад.
Мавчудияти гypyххои паpламентй баpои паpламент даp дунёи модеpн як асл талаккй мешавад. Ба тавpи хос даp низомхое монанди Афгонистон, ки махpyм аз амалкаpди ахзоби сиёсй даp паpламент хастанд, интизоp меpавад, ки гypyххои паpламентй холигии сиёсиpо ^p кунанд ва василае баpои шаклгиpии афкоpи сиёсй ва кумак ба намояндагони паpламент бо-шанд, то бо инсичоми дypyст ва хамоханг амал кунанд. Гypyххои паpла-ментй мумкин аст ба эчоди мавкеиятхои мyштаpак, ки фаpотаp аз дидгох-хои фаpдй нисбат ба кувваи ичpоия созмондехй мешавад, кумак кунанд. Усули вазоифи дохилй даp мавpиди ончи дидгоххо ва тамоюлоти мушта-pак номида шудааст, таъpифе иpоа накаpдааст. Бо ин хол, кавонин хокй аст, ки хеч гypyхи паpламентй наметавонад баp хилофи мyкаppаpоти Ко-нуни асосй шакл бигиpад, ба ин маънй, ки ин гypyххо наметавонанд баpои намояндагии манофеи шахсй, минтакавй, мазхабй, кавмй, забонй ё каби-лай ташкил шаванд. Интизоp баp он аст, то гypyххои паpламентии Афгонистон даp чахоpчyбаи сиёсии вохид даp бахсхои паpламентй намояндагй кунанд.
Бо он чи гуфта омадем, возех гаpдид, ки интихоботи паpламентии сол-хои 2005 ва 2010 доpои вижагихои фаpовон буд, ин вижагихо заминаpо ба-pои pyшди фаpханги демо^атй ва интихоботи озод мусоид сохт, ба хамин хотиp гypyххои мухталифи маpдyми Афгонистон аз фаpмондехони чиходй то pахбаpони сиёсии ахзоб, аз точиpи миллй то pавшанфикpон, аз шахси-ятхои бонуфузи маpдyмй то афpоди одии чомеа, хама даp маъpакаи ном-зад шудан даp паpламент сахм гиpифтанд ва хyдpо сабти ном намуданд. Аммо бо ин хама интихоботи паpламентии Афгонистон холй аз мушкилот ва чанчолхо набуд, танаввуъ ва ихтилофоти кавмй, забонй ва хизбй гохе сабаби бештаpи мушкилот мешуд. Аксаpи вакилон аз нишони кавмй ва забонй ва хизбиашон pаъй гиpифтанд, то pаъйи умумй ва миллй ва ин масъала бештаp сабаби шигофхои амик даp мавкеъгиpихои паpламент даp мукобили накзи конун, ки аз таpафи хукумат сypат мегиpад, гаpдид. Аз таpафи дигаp, толибон ба унвони душмани низом маpдyмpо тахдид ме-каpданд, ки даp интихобот сахм нагиpанд, авзои амниятй назаp ба интихоботи Раёсати чyмхypй бадтаp шуд ва аз таpафе такаллуботи интихоботй яке дигаp аз чолишхои умдаи интихоботи паpламентии соли 2005 ва 2010 буд, ки боиси саpyсадо ва мушкилоти зиёд шуд. Матpах набудани сатхи савод ва дониш яке аз навокиси умдаи низоми интихоботи паpламентй буд. Масалан, кайд намудани сатхи тахсил матpах набуд, бинобаp ин, даp
парламент чое, ки кувваи конунгузорй бояд конунро мавриди баррасй ва кабул карор дихад, аксаран афроди бонуфуз, фармондехон, афроди сар-моядор ва камсавод ва хатто бесавод дар парламент рох ёфтанд. Аз ин ру, замина барои афроди тахсилёфта ва босавод махдуд шуд.
Хамин тавр, бо хама мушкилот вазъи ногувори амниятй ва мавчуд будани такаллуб дар интихоботи парлумонй, парлумон дар низоми сиёсии Чумхурии Исломии Афгонистон накши калонро ифода намуд. Фаъолияти вакилон то охири мархала мавчудияти давлат (15 уми августи соли 2021) дар маркази таваччухи мардум карор дошта, ба он уммеди зиёд доштанд.
АДАБИЁТ
1. Амидй Ф. Интихоботи Афгонистон, чойгохи сахмияи чинсиятии парламенти Афгонистон дар чахон [Манбаи электронй]. https://www.bbc.com/persian/afghanistan-45869978 (Низоми дастрасй: 18 октябри соли 2018).
2. Ч,. Бушахрй. Хукуки асосй, усул ва кавоид. Чопи аввал. -Кобул, 2008.-317 с.
3. Кавонини Афгонистон. Усули асосии давлати Афгонистон.-Кобул, 1931.
4. Конуни асосии Афгонистон (1964)//Чаридаи расмй. №12, 1964.
5. Конуни асосии Афгонистон (1976)//Чаридаи расмии Вазорати адлия. №1, 1355 (1976).
6. Усули асосии Чумхурии Демократии Афгонистон (1980). Нашри фавкулодаи чаридаи расмй, 1980.
7. Конуни асосии Чумхурии Афгонистон (1987)//Чаридаи расмй. №15, 1987.
8. Конуни асосии Афгонистон, 2004. Кобул: Комиссиюни мустакили хукуки башар, 2004.
9. Конуни интихоботи Афгонистон. Чаридаи расмии Вазорати адлия. № 1012. Кобул, 2009.
10. Мухаммадй А. Афгонистон ва давлати модерн. Чопи аввал.- Кобул, 2015. -280 с.
11. Саччодй С. Парлумон, конунгузорй, назорат ва намояндагй. -Кобул: Донишгохи хотамунабй, 2012.-357 с.
12. Шамшод З., Малёр З. Парламенти Афгонистон, вазоиф ва салохиятхои мундаричи Конуни асосй ва амалкарди он баъд аз соли 2001 [Манбаи электронй]//www.https:// areu.org.af/publication/1902 (Низоми дастрасй феврали 2018).
МАКРМИ ПАРЛАМЕНТ ДАР КфНУНИ АСОСИИ ЧУМХ,УРИИ ИСЛОМИИ АФГОНИСТОН
Парламент ва интихоботи парламентй дар Афгонистон собикаи чандон туло-нй надорад. Дар маколаи мазкур сайри кутохи таърихй дар бораи ба вучуд ома-дани парламент ва вижагихои фаъолияти он шудааст. Таваччухи бештаре ба чой-гохи парламент дар Конуни асосии соли 1964 мабзул гардидааст, ки он дар замо-ни подшохии Мухдммадзохдршох, аз тарафи Луйи чиргаи Афгонистон ба тасвиб расид.
- МУАРРИХ-ИСТОРИК-HISTORIAN -
Аъзои Луйи чиргаи ^онуни асосии соли 2003 дар шахри Кобул ^онуни асо-сиро дар 12 фасл ва 162 мода ба тасвиб расонданд. Дар ин конун фасли мушаххас барои Шурои миллй ихтисос дода шудааст. Соли 2005 аввалин интихоботи парламента дар асоси ин конун баргузор карда шуд. Дар макола чанд вижагии интихоботи парламентии солхои 2005 ва 2010 баршумурда шудааст.
Калидвожахо: интихобот, парламент, конститутсия, монархия, К,онуни асосй, нозирон, Луйи цирга, Шурои миллй, цонуни интихобот.
РОЛЬ ПАРЛАМЕНТА В ОСНОВНОМ ЗАКОНЕ
ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКИ АФГАНИСТАН
Парламент Афганистана и парламентские выборы не имеют долгой истории. В статье сделан краткий экскурс в историю формирования института парламентаризма и особенности его деятельности. Большое внимание уделено месту парламента в Конституции 1964 года, которая была ратифицирована Лойя Джиргой Афганистана во время правления Мухаммеда Захир Шаха.
Члены Конституционной Лойя джирги 2003 года в Кабуле ратифицировали Конституцию, состоящую из 12 разделов и 162 статей. Закон предусматривает специальный раздел для Национального совета. В 2005 году в соответствии с законом были проведены первые парламентские выборы. В статье перечислены некоторые особенности парламентских выборов 2005 и 2010 годов.
Ключевые слова: выборы, парламент, конституция, монархия, Основной закон, наблюдатели, лоя джирга, национальный совет, Закон о выборах.
PLACE OF PARLIAMENT IN THE BASIC LAW OF AFGHANISTAN
The Afghan parliament and parliamentary elections do not have a long history. The article provides a brief excursion into the history of the formation of the institution of parliamentarism and the features of its activities. Much attention is paid to the place of parliament in the 1964 Constitution, which was ratified by the Loya Jirga of Afghanistan during the reign of Muhammad Zahir Shah.
Members of the 2003 Constitutional Loya Jirga in Kabul ratified the Constitution, which consists of 12 chapters and 162 articles. The law provides for a special section for the National Council. In 2005, the first parliamentary elections were held in accordance with the law. In article Fisted some of the features of the 2005 and 2010 parliamentary elections.
Key words: elections, parliament, constitution, monarchy, fundamental law, observers, Loya Jirga, National Council, electoral law.
Сведения об авторах: Искандаров Косимшо - главный научный сотрудник Института изучения проблем стран Азии и Европы НАНТ. Адрес: пр. Рудаки, 33. Телефон: (+992) 904478989. E-mail:ikas_53@inbox.ru
Саид Мухдммад Саме - соискатель кафедры общественных наук Таджикского государственного университета коммерции. Адрес: 734061, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Дехоти, 1/2, Телефон: +992 (37) 234-83-46, +992 (37) 234-8546. E-mail: mail@ddtt.tj: tguk@mail.ru
Information about the authors: Iskandarov Kosimsho - Institute of Asian and European Studies of the National Academy of Sciences of the Tajikistan. Address: St. Rudaki Str.,33. Telefon: (+992) 904478989. E-mail: ikas_53@inbox.ru
Said Muhammad Баше - Tajik State University of Commerce, applicant for the Department of Social Sciences. Address: 734061, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Dehoti /. Telefon: +992 (37) 234-83-46,+992 (37) 234-85-46. E-mail: mail@ddtt.tj: tguk@mail.ru
