CC BY
76
ФИЛОЛОГИЯИ РУСУ АНГЛИС РУССКАЯ И АНГЛИЙСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
К. Усмонов РОХЕЪ БА МАЪНОИ ЛУРАВИИ КАЛИМА
Вожа[ои калидй: маънои лугавии калима, маф[ум, сермаъной, дистрибутсия, тавъампазирй
Сол[ои охир масъалаи сермаъноии калима[о мавриди тавахХУ[и як идда забоншиносони то^ик гардида, дар ин хаб[а як силсила рисола[ои номзадиву асару мацола[ои ало[ида ба табъ расидаанд. Мушо[ида[ои мо нишон меди[анд, ки бунёди назарии аксари кулли чунин тадцицот[ои илмй гавй нест. Му^агги^он бештар ба та[лили маъно[ои мухталифи ин ё он вожа[ои полисемантикй дахл карда, маъно[ои онро, чунон ки дар офарида[ои а[ли адаби тонику форс ба кор омадаанд, шар[у тавзе[ меди[анд. Гузашта аз ин, дар та[лили маъно[ои лугавии калима[о ка^фа[миву тангназарй зо[ир менамоянд сабаб[ои маънои гуногун касб кардани калима[оро шар[ намеди[анд.
Ба ин муносибат наметавон суханони лугатнигори маъруфи англис И.В.Арнолдро ёдрас накард. У гуфтааст: «Сермаъной тан[о дар забон (берун аз матн.-К.У) арзи вухуд мекунанд, на дар нутг. Ма^муи бисёр контекстно, ки дар он[о калима истифода мешавад, имконият меди[ад, ки ду [олатро мушо[ида ва зикр намоем: якзайлии маъно ва гуногунии он. Он[оро лугатшиносон ба гайд мегиранд ва тасниф менамоянду дар лугат[о зикр менамоянд» (22, 117).
Тадцици газияи сермаъноии калима бояд, пеш аз [ама, масоили зеринро дар бар гирад: 1) Маънои калима чист? 2) Маънои калима ба чй асос меёбад? 3) Сохтори семантикии калима
НОМАИ ДОНИШГО{
чист? 4) Сохтори семантикии калима ба чй алоцаманд аст? 5) Кадом омил[о ба зу[ури сермаъноии вожа шароит фаро[ам меоваранд ва г.
Дар ин мацола мо кушиш ба харх меди[ем, ки ба ин суол[о бар мабнои ацоиди му^аццицони со[аи илм[ои мантиц, забоншиносй ва фалсафа мухтасар хавоб ди[ем.
Пеш аз [ама, ба маф[уми «маънои калима» таваццуф менамоем, ки он яке аз масоили ба[сноки илми забоншиносист. Забоншиносони англис С.Огден ва И.Ричардс ро^еъ ба ин масъала асари махсусе бахшида, онро «Маънои маъно» (24) номидаанд ва дар он 23 маънои вожаи мазкурро шар[ додаанд. Дар дигар сарчашма[ои илми забоншиносй низ ин маф[ум якхела шар[ наёфтааст. Ин хо чанд фа[миши онро меоварем.
Ба ацидаи Н.Г.Комлев маъно ин:
1) предмети номбаршаванда;
2) тасаввурот ро^еъ ба предмет;
3) маф[ум;
4) муносибати: а) байни аломат ва предмет; б) байни аломат ва тасаввурот дар бораи предмет; в) байни аломат ва маф[ум; г) байни аломат ва фаъолияти одамон; г) байни аломат[о.
5) вазифаи вожа - аломат;
6) гунаи ахбор;
7) инъикоси воцеият ё [астй» (11, 10).
Тафсири [ар яке аз ин маъно[о дар са[ифа[ои минбаъдаи ин асар оварда шудааст.
Маънои лексикии калима гуфта «одатан мундари^аи предметй - моддии калима дар назар дошта мешавад, ки он аз руи цонуният[ои грамматикии забони мушаххас шакл гирифта, хузъи системаи умумии семантикии он забон ма[суб мешавад» (5, 10).
Як зумра забоншиносону психолог[о маъно ва маф[умро як чиз мешуморанд, ки инро назарияи айният меноманд. Билхоса Р.Карнап гуфтааст: «Маънои калима маф[ум аст» (23, 6).
{амчунин, М.В.Никитин ба масъалаи маънои калима асари махсусеро бахшида, онро чунин таъриф додааст: «Маъно -консептест (маф[уми умумй - К.У.), ки бо аломат алоцаманд мебошад» (16, 48).
А.Чикобаева фа[миши дигари ин маф[умро пешни[од кардааст: «Маънои калима ма[з муносибат ба предмети [ацицати
объективист. Маъно калимаpо (ма^муи садо[оpо) бо пpедмети воцей алоцаманд месозад, на бо тасаввуpот» (21, 120).
Баъзе забоншиносон маъноpо муносибати байни аломат (знак) ва маф[ум мепиндоpанд. Aлалхусус, С.Уллман баp он аст, ки маъно - муносибати таpафайни ном ва мазмун (смысл) буда ва он муносибат имконият меди[ад, ки яке таxассумгаpи дигаpе бошад (25, 230).
Даp ин хусус ацидаи дигаpе низ мавхуд аст, ки тибци он маъно муносибати байни аломат[о [исобида мешавад. «Aфзалияти ин назаpия даp он аст, ки, - менависад A.Ф.Лосев, - вай аломатpо даp ало[идагй ба инобат нагиpифта, балки онpо даp алоцамандй бо системаи дигаp аломат[о муайян менамояд ва бо ин васила pобитаи байни аломатх^о муrаppаp месозад» (14, 191). Ин pобитаpо, ки баpои зу^^о™ ин ё он маънои мушаххаси вожа[ои сеpмаъно мусоидат менамояд, поёнтаp шаp[у тавзе[ меди[ем.
Aз pyи таъpифи Ч,.Маpузо, та[ти маънои калима «махмуи тасаввуpоте фа[мида мешавад, ки баpобаpи ба забон гиpифтани вожа ба хотиp меоянд» (15, 112).
Х.Соpенсон бошад, гуфтааст: «Маъно чизест, ки садоpо бо во[иди лингвистй табдил меди[ад ва умуман гуем, чизест, ки бе он во[иди лингвистй наметавонад аpзи вухуд кунад» (18, 4).
В.A.Звегинсев ацида доpад, ки «маънои калима ма[сули Хузъ[ои семантикианд, ки онpо ташкил менамоянд, яъне ма^муи он хузъ[о мебошад» (7, 74).
Ба фи^и A.A.Уфимсева, та[ти маф[уми «маънои лексикии калима бояд мундаpиxаи мантицию пpедметие фа[мида шавад, ки он ба шакли калима тавассути муносибат[ои аломатй алоцаманд мегаpдад» (19, 64).
Пpофессоp A.И.Смиpнитский ибpоз менамояд, ки «маънои калима - инъикоси маъмули пpедмет, [одиса ва муносибат даp тафаккуp аст, ки ба таpкиби вожа чун хузъи мо[иятй воpид гашта, нисбат ба ханбаи овозии вожа гуё ницоби моддие мебошад, ки он на тан[о баpои [ифзи маъно ва зикpи он ба дигаpон заpуp аст, балки баpои пайдоиш, ташаккул, мавхудият ва инкишофи он хизмат мекунад» (17, 89).
О.САхманова xонибдоpи он аст, ки «маънои калима -инъикоси пpедмети воцеият ([одиса, муносибат, аломат, амал) даp тафаккуp буда, ба шаpофати баprаpоp шудани pобитаи
НОМАИ ДОНИШГО{
доимй ва цавй бо садо[ои муайян [одисаи забонй гардидааст ва тавассути он (садо[о) арзи вухуд менамояд» (3, 160).
Профессор И.В.Арнолд андеша дорад, ки маънои лугавии калима - зу[урот ё тазаккури маф[ум, [иссиёт ё предмет тавассути во[ид[ои забони мушаххасест, ки хавобгуи талаботи вижаги[ои грамматикй ва лексикии он забон мебошанд (22, 124-125).
Аз ацоиди фавцуззикр бармеояд, ки цазияи маънои лексикии калима басе мураккаб буда, дар сарчашма[ои илми забоншиносй шар[у тавзе[и гуногун ёфтааст. Аксарияти му^ццицон дар фа[миши ханбаи мантиции ин масъала [амфикранд, ки тибци он маънои лексикии калима ба категорияи мантиции маф[ум [амбастагй дорад. Ин аст, ки як идда забоншиносон доир ба муносибати маънои лексикии калима ба маф[ум асар[о эход кардаанд (Ниг. ба 11, 131-151). Ин хо суоле ба миён меояд, ки дар байни [одисаи лингвистй «маъно» ва категория мантиц -«маф[ум» чй муносибате вухуд дорад?
Мусаллам аст, ки калима чун во[иди забон ду па[лу дорад: шакл ва маъно. Шакли калима - махмуи садо[о (го[о тан[о як садо) буда, онро ханбаи моддии калима низ меноманд. Фа[миши «маъно» ба вазифаи калима дар системаи забон марбут аст. Ин хо низ саволе ба миён меояд, ки калима чиро номбар мекунад?
Калима предмет, аломат, [одиса, адад, амал ва муносибати байни он[оро номбар менамояд, яъне калима[о ном[ои чиз[ои зикршуда мебошанд. Мисол: «китоб» номи предмет, «ахиб» номи аломат, «да[» номи адад, «вохурй» ва «хондан» номи амал буда, вожаи «ба» муносибати байни амал ва самти онро ифода мекунад: ба хона рафтан. Дар ин маврид боз пурсише ба миён меояд, ки номбаркунй чист? Посухи ин пурсиш ба вазифаи сигнификативии (тафа[[умии) вожа алоцаманд мебошад: калима чизеро мефа[монад, ки [оло дар ин бора таваццуф менамоем.
{ар як со[ибзабон аз овони кудакй тавассути узв[ои э[сосии худ доир ба предмет[ои мухталиф ва хосияту аломат[ои он[о аввал тасаввурот ва пас о[иста - о[иста маф[ум пайдо мекунад, ки он маф[ум[о цаблан бо махмуи садо[о (го[о бо як садо) номгузорй шудаанд. Худи маф[ум чист? Профессор М.Болтаев дар хусуси маф[ум чунин гуфтааст: «Маф[ум яке аз шакл[ои тафаккур аст. Азбаски, тафаккур инъикоси предмет ва [одиса[ои олами моддй аст, пас, маф[ум низ инъикоси предмет ва [одиса[ои
олами моддй мебошад. Маф[ум чунин шакли фикрест, ки нишона[ои му[им ва асосии предмет[о ва [одиса[ои олами моддиро инъикос менамояд» (4, 33-34). Маф[ум дорои хосияти умумй буда, инъикоси на предмети ало[ида, балки гуру[и муайяни предмет[ои [амном, якхела аст.
Калима нишонаи шартии маф[ум аст, ки дар асоси хосият[ои бархаставу фарцкунандаи чиз[о, [одиса[о, аломат[о, протсесс[о дар тафаккури одамон нацш бастааст. Бинобар он дар байни калима ва маф[ум робитаи гавй ва ногусастанй мавхуд аст.
Маф[ум мундариха ва андоза ([ахм) дошта, мундариха хосия[ои бархаставу фарцкунандаи предмет ва аломат[ои он, андоза мицдори предмет[оест, ки маф[ум онро фаро мегирад.
{амон мундариха ва андозаи маф[ум асоси маънои калима мегарданд. Aз ин хотир, Т.ИАрбекова комилан дуруст таъкид кардааст, ки маънои калима низ мундариха ва андоза дорад. Aндозаи маъно - махмуи предмет[ои [амон як синф аст, ки калимаи додашуда ба сифати номи он синфи предмет[о габул шудааст. Чунончи: Вожаи «китоб» номест барои зикри кулли китоб[ои олам, вожаи «офтоб» номест барои зикри як хисми осмонй. Мундарихаи маъно-дониш дар хусуси предмети номбаршаванда ва вижаги[ои он (махмуи аломат[ои бархаста, муносибати э[сосиву арзишй, зикри робитаи он предмет бо предмет[ои дигар) мебошад (2, 53). Лозим ба таъкид аст, ки асоси мундарихаи семантикии вожаро аломату хосият[ои бархастаю фаргкунандаи предмети номбаршаванда ташкил менамояд. Чунончи: Вожаи «мор» мундарихаи худро дорад, ки дар асоси аломат[ои бархастаю тафовутноки ин хазанда ташаккул ёфтааст. Мор аз алиамчин, ки ба андозае бо мор шабо[ат дорад, бо чунин хосият[ои худ фарг мекунад: да[он, забон, дандон, за[р, чашмон, зарароварй, хазандагй, газандагй ва иайра[о. Ма[з [амин аломат[ову нишона[о баробари ба забон гирифтани вожаи «мор» дар пеши назари шунаванда [увайдо мешавад. Ба андозаи маъно махмуи кулли мор[о ва хел[ову намуд[ои он[о тааллуг доранд.
{аминро низ бояд зикр кард, ки бо вухуди мундарихаю андоза доштани [ам маф[ум ва [ам калима он[о як чиз нестанд. Маф[ум категорияи мантиг, шакли олии тафаккур буда, куллро ифода менамояд. Калима бошад, яке аз во[ид[ои асосии забон буда, тавассути маф[ум ба воцеияти моддй иртибот пайдо мекунад, яъне номи он воцеият аст. Тафовути байни он[о боз чунинанд: 1)
НОМАИ ДОНИШГО{
Калима воситаи ифодаи маф[ум аст, вале на [амаи калима[о маф[умpо ифода мекунанд. Масалан: Вожаи «^pë» маф[уми оби зиёду чуrуpи xоpишавандаpо ифода мекунад, вале вожаи «аз» маф[ум надоpад. Aз [амин хост, ки миrдоpи маф[ум[о ба миrдоpи калима[о ва маъно[о баpобаp нест. 2) Маф[ум [амеша ба кулл далолат мекунад, [ол он ки калима метавонад [ам кулл ва [ам xузъpо номбаp намояд. Чунончи: Маф[уми «китоб» фаpогиpи кулли нишона[ои ин пpедмет аст ва [амаи он[оpо (китоб[оpо) даp назаp доpад, ки даp му[окимаи зеpин ба мушо[ида меояд: Китоб манбаи дониш аст. {амчун во[иди забон вожаи «китоб» маънои фав^о низ доpад. Даp баpобаpи ни «китоб» метавонад як пpедмети мушаххасpо (xузpо) ифода намояд: Китоби маpо кай баpмегаpдонй?
3) Чунон ки A.Ф.Лосев гуфтааст, калима [амеша аз маф[ум Fанитаp аст (14, 97).
Ба ин муносибат пpофессоp Т.П.Ломтев хеле бамавpид ацидае из[оp каpдааст, ки «денотат (чизи номбаpшаванда. - К.У.) даp тафаккуpи инсон даp шакли системаи семантикии пpедикативии Хумла ба цолиб медаpояд. Системаи семантики пpедикативй -акси [одисоти воцеист, ки даp тафаккуp нацш мебандад» (13, 31) Aз ин метавон хулоса каpд, ки тафаккуpи инсон на тан[о даp хусуси пpедмет[ои ало[ида маф[ум [осил мекунад, балки маф[ум[ои ба [ам маpбут ва муносибати байни он[оpо низ Хамъбаст намуда, даp шакли система[ои семантикй ба ихтиëpи хотиpа месупоpад. Aз ин хотиp, [ац баp хониби A.A.Aбдуpаззо-цов аст, ки гуфтааст: «Маф[ум ва маъно як нест, зеpо сохтоpи забон сохтоpи тафаккуppо тахассум менамояд, вале он тан[о инъикоси бевоситаи олами моддй нест» (1, 12), зеpо даp сохтоpи забон омили зе[нй низ нацши худpо мегузоpад. Бинобаp он, «метавон тан[о даp хусуси як нуктаи шабо[ат даp байни маъно ё худ калима ва маф[ум сухан pонд» - таъкид менамояд A.Ф.Лосев (14, 191). Ин чунин маъно доpад, ки маф[ум даp асоси нишона[ои му[иму баpxастаи пpедмет ба вухуд меояд. Калима, баp зами ин хосият боз омил[ои зе[нии инсониpо низ мунъакис менамояд. Та[ти маф[уми «омил[ои зе[нии инсонй» мо ханбаи ассосиативй ва э[сосотй доштани вожа ва ба маф[ум хос набудани ин ду хосиятpо даp назаp доpем. {амин аст, ки И.В.Apнолд гуфтааст: «Маф[ум[о [амеша аз ли[ози эмотсионалй бетаpафанд
(нейтралианд), зеро он[о категорияи тафаккур мебошанд» (22, 119).
Омили севум инчунин ба синтез кардани маф[ум[о годир будани инсонро низ ба инобат мегирад, зеро В.И.Ленин гуфта буд: «{ар як маф[ум бо дигар маф[ум[о дар муносибати муайян ва робитаи мушаххас гарор дорад» (12, 179). Омили та[ти назар боз имконият[ои ассотсиативй доштани зе[н (масалан: зимистон гуем, барф ба хотир меояд, ба[ор гуем, гулу сабза ба ёд меояд ва f.), гудрати ба[оди[й доштани инсон ба чиз ё [одиса, вазъияти ру[ии у [ангоми гуфтор ва муносибати вай ба предмети сухан ва иайра[оро низ фарогир аст. Инчунин, ба инобат гирифтани Гонуну во[ид[ои ба[амоии вожа[о дар хараёни гуфтор низ ба омили инсонй мансубият дошта, барои тафовутгузорй дар байни маф[ум ва маънои калима хизмат мекунад.
4) Маф[ум хосияти байналмилалй дорад, вале ин аломат ба маъно хос нест, [амин хост, ки маф[уми «даст» - и тохикиро дар забони англисй бо ду калима «hand» ва «arm» номгирй менамоянд.
5) Инсон маф[ум[оро аз овони кудакй дар натихаи фаъолияти [аррузаи худ о[иста - о[иста пайдо мекунад, вале маъноро аз му[ити чамъиятии худ ва, габл аз [ама, аз модар ва баъдан аз дигарон чун мерос пурра ё гисман габул менамояд.
{амаи ин омил[о дар маънои калима нацши худро мегузоранд, яъне, он[о ба мундарихаю андозаи маф[ум, ки асоси маънои лексикии калимаро ташкил мекунад, таъсир расонида, барои ианй ва васеъ шудани мундариха ва андозаи маъно мусоидат менамоянд. Банобар он, А.Ф.Лосев ба хулосае меояд, ки «Маъно, дар [а^и^ат, дар ким - кухо, мобайни нишонаи (знак) предмет (калима - К.У.) ва маф[уми предмет ну[уфтааст, зеро калима на тан[о маф[умро, балки [ар гуна образ, тасаввуру хаёл, [иссиёту э[сосоти мухталифро метавонад ифода кунад (14, 191). «Аз ин вах[, - идома меди[ад А.Ф.Лосев, - «калима [аргиз маф[ум нест, балки ин ё он зу[уроти вай, ин ё он истифодаи вай, ин ё он «оби [аёт хурдани»-и вай мебошад» (14, 121).
{амаи ин гуфта[о моро ба хулосае меоварад, ки маънои луиавии калима ду ханба дорад: 1) экстралингвистй; 2) лингвистй. Ханбаи экстралингвистии калима - акси хосият[ои му[им, бархаста ва фарцкунандаи предмет[о, [одиса[о, аломат[о, раванд[о ва муносибат[о дар тафаккури инсон аст, ки асоси
НОМАИ ДОНИШГО{
маънои лексикии калимаро ташкил меди[анд. Ханбаи лингвистии маънои калима - ин офарида[ои зе[нии инсон аст, ки ба хосият[ои фавц пайваста он[оро ганй ва васеъ мегардонад. {ар яке аз ин хосият[о дар махмуъ мундарихаи маъноии калимаро ташкил меди[ад, яъне, маъно хосияти молекулярй дорад. Зеро В.А.Звегинсев бар[ац гуфтааст: «Калима [амеша бисёрмаъно буда, бо ришта[ои бешумор ба тамоми системаи забон пайваста аст» (8, 14). Мундарихаи маъно чи цадар ганй бошад, калима [амон цадар сермаъно мегардад. Баръакс, мундарихаи маъно чи цадар цашшоц бошад, маънои он низ [амон цадар ма[дуд мешавад. Масалан, аз як хониб, вожа[ои умумиистеъмолии навъи «руй», «сар», «лаб» ва, аз хониби дигар, истило[[ои «инверсия», «дарзмол», «су[он», «синус» ва гайра[оро метавон овард, ки мундарихаи маъновии вожа[ои гуру[и авввал хеле бою ганй, вале мундарихаи маъновии вожа[ои гуру[и сонй хеле танг ва цашшоцанд. Бинобар он вожа[ои навъи «руй» «сар», «лаб» ва амсоли он[о басо сермаъно буда, вожа[ои навъи дувум моносемантикиянд. Аз ин гуфта[о ба хулосае метавон омад, ки та[ти маънои лексикии калима акси предмет[о, [одиса[о, аломат[ою раванд[о (дар шакли маф[ум) ва ма[сули фаъолияти зе[нии инсон, ки ба он акс замима мегардад, фа[мида мешавад. Ин ду чиз зери пано[и махмуи садо[о (вожаи фонетикй) даромада, дар якхоягй калимаро ташкил мекунанд. Махмуи садо[о ханбаи моддии калима ма[суб мешавад ва дар илми забоншиносй онро бо истило[и «калимаи фонетикй» номгирй мекунад. Акси олами моддй дар тафаккури инсон, ки онро маф[ум мегуянд, дар якхоягй бо фаъолияти зе[нии одам маънои калимаро ташкил меди[ад ва онро дар илми забоншиносй «ханбаи маъноии вожа» меноманд.
Дар робита ба маф[уми «маъно» ба маф[уми «сохтори семантикии калима» ва хузъ[ои он бояд дахл кард. Маф[уми «сохтори семантикии калима» тавассути истило[[ои зерин ифода мешавад: сохтори мундарихавии калима ( содержательная структура слова. - Н.Г.Комлев), сохтори му[тавоии калима (смысловая структура слова. - А.А.Уфимьева), таркиби хузъии маънои лексикй (компонентный состав лексического значения. -Т.И.Арбекова), хузъ[ои сохтори семантикй ( elements of the semantic structure. - I.V. Arnold), сохтори маънои лексикй (структура
лексического значения. - М.В.Никитин), сохтори семантикии калимаи сермаъно (семантическая структура многозначного слова. - Д.Н.Шмелёв) ва гайра[о.
К,обили тазаккур аст, ки ин истило[от нисбат ба вожа[ои сермаъно бояд истифода шаванд, зеро калима[ои якмаъно, ба вижа истило[[о, сохтори семанткиии содда доранд, яъне аз як маъно таркиб ёфтаанд. Мо дар ин маврид нисбати сохтори семантикии вожа[ои сермаъно истило[и «па[лу[ои маъноии калима[ои полисемантикй» - ро тавсия мекунем, зеро тохикон як [икмати хеле муносиб доранд: «{ар гап 366 па[лу дорад». Па[лу[ои маъноии калима, пеш аз [ама, ба мундарихаи он (маъно) алоцаманд аст. Калима дар маънои номинативии худ [ахм ва мундарихаи васеъ дорад ва аз [амин хотир серпа[лу мебошад. Маънои аслии контенсуалии калима [ахман танг, вале аз руи мундариха васеъ мешавад. Маънои коннотативии (махозии) калима аз руи [ам [ахм ва [ам мундариха танг мегардад, зеро яке аз мундарихоти он ба мадди аввал бароварда, ба дигар предмет кучонида мешавад. Чунин кучиш ба синтаксисии калима метафора ё метаномия асос меёбад, ки ин ба му[ити синтаксии калима, яъне ба контекст вобаста аст. Дар [ар як контекст калима яке аз па[лу[ои худро нишон меди[ад, яъне зу[уроти яке аз сема[ои вожаи полисемантикй ба вуцуъ меояд. Аз ин ру, метавон хулоса кард, ки асоси зо[иршавии па[лу[ои ало[идаи вожаи сермаъно - контекст, дистрибутсияи он аст.
Лугатнигорон маъно[ои мухталифи вожа[ои сермаъноро ма[з аз контексти зиёд ва аз лафзи [амзабононашон гирд оварда, вориди модда[ои лугавй гардонидаанд, на ин ки худ бунёд намудаанд. Аз ин ли[оз, метавон тасдиц кард, ки сермаъноии калима та[ти таъсири му[ити лексикй ва грамматикии он дар занхири гуфтор ба миён меояд. Ин му[итро дистрибутсияи калима меноманд. Дистрибутсия, ин «махмуи кулли му[ит ё контекст, ки дар он во[иди мушаххаси забон метавонад вохурад ва он му[ит бо кулли контекст[о ва му[ит[ое муцобил гузошта мешавад, ки дар он[о ин во[иди забон наметавонад истифода гардад» (3, 137). Чунончи, вожаи «даст» дар гуфтор метавонад бо вожаи «дорад» ояд, вале наметавонад бо калимаи «баланд» ё «васеъ» истифода шавад. Ё худ ин вожа цодир аст, ки бо феъли
НОМАИ ДОНИШГО{
«шикастан» корбаст гардад, вале бо феъли «афтодан» ба кор намеравад. Масалан: «Дасти дароз» дуруст аст, вале «дасти васеъ» хилофи мантиц мебошад. «Дастро шикастан» мацбул, вале «дастро афтодан» галат аст. Дар навбати худ, ибораи «дасти дароз» агар дар як му[ити лексикию грамматикй ба маънои аслй истифода гардад, дар му[ити дигари контекстуалй маънои фразеологй касб менамояд: 1. Дастони ту дароз аст. Остини ин курта барои ту куто[й мекунад. 2. Дасти ту дароз аст, вале ту бояд ба талаботи цавоиди танзими тую маърака[о риоя намой (Рузномаи «Тирози Ч,а[он»).
Бубинед, ки дар гуфтори якум морфемаи хамъсози «он», ки му[ити грамматикии вожаи «даст» аст, сабабгори зу[уршавии маънои аслии калимаи «даст» гардидааст. Инчунин вожаи «остин» дар контексти хумлаи дувум имкон овардааст, ки вожаи «даст» маънои аслияшро ба зу[ур оварад. Дар тасвири [олати дувум бошад, дар шакли тан[о омадани «даст» ва му[ити лексикии он (талабот, риоя кунй) боис шудааст, ки вожаи «даст» дар [амбастагй бо вожаи «дароз» маънои махозй ё фразеологй пайдо намояд. Аз ин вах[, [ац бар хониби Г.В.Колшанский мебошад, ки гуфтааст: «{ар як маънои калима контексти ба худ хос дорад, ки онро вожа пешбинй менамояд» (9, 47). Барои тасдици фикр метавон ибора[ои зеринро овард, ки дар он[о вожаи «кушодан» дар маъно[ои гуногун омадааст: дарро кушодан, махлисро кушодан, дилро кушодан, бахтро кушодан, сирро кушодан ва г.
Бояд зикр кард, ки дар адабиёти илмиву таълимй се навъи контекст худо карда мешавад: 1) соф лексикй, 2) лексико-грамматикй (ё бо ибораи А.А.Уфимсева - «лексико - синтаксисй», (19,7),3) грамматикй (бо ифодаи [амон А.А.Уфимсева -синтаксисй). Дар ибора[ои «дарро бастан» ва «да[онро бастан» контекст[ои лексикй ба назар мерасад. Дар гуфтори дувум бошад, контекст лексико-грамматикй аст. Мисоли контексти соф лексикй «+ руи зебо дорад» буда, вале дар гуфтори «царор[ои нав руи кор омаданд» контексти лугавию синтаксисй ба назар мерасад.
Ин хо саволе ба миён меояд, ки мушаххасан кадом омил ё омил[о боиси маъно[ои гуногун гирифтани вожа[о мегарданд. Дар забон, ки дорои сад[о [азор вожа[ост, дар хараёни гуфтор тавъампазирии бешумори он[о ба назар расида, ба даст овардани
маълумоти амици оморй дар хусуси ба[амоии вожа[о имконнопазир аст. Бо вухуди ин, аз руи мушо[ида[ои Н.Г.Комлев, тавъампазирии вожа[о ба цонуният[ои муайян асос ёфтааст, ки се гуру[и он[оро нишон додан мумкин аст: 1) К,авоиди дистрибутивй; 2) ^авоиди мантицй; 3) К,авоиди денотативй (11, 73).
К,оида[ои дистрибутивй му[ити синтаксисиеро дар назар дорад, ки дар он ин ё он вожа вазифаи худро адо менамояд. Ин чунин маъно дорад, ки дар ибора ё хумла як калима бо калимаи дигаре омада, муносибати семантикию синтаксисй зо[ир мекунад, вале дар му[ити дигар (ё худ бо дигар калима) чунин маъною муносибатро ифода карда наметавонад. Мисол, дар забони русй зарф бо феъл омада, муносибати адвербиалй зо[ир менамояд, вале зарф бо исм ояд, ин муносибатро ба зу[ур оварда наметавонад. Баръакс, исм бо сифат омада, муносибати атрибутивиро ба миён меоварад, вале бо феъл чунин муносибат ба вухуд намеояд. Гузашта аз ин, дистрибутсия, ки маънояш хобахогузорй мебошад, ба валентнокии калима марбут аст. Валентнокй - цобилияти бо дигар вожа[о алоцаманд шуда тавонистани калима аст. Алалхусус, вожаи «додан» дувалента мебошад. Он дар ибора ё хумла омада, талаб мекунад, ки киро, чй ё чиро, ба кй ё ба чй додан зикр карда шавад, вагарна маънои ин феъл ноцис мемонад: Ман дина додам (киро, чиро ё чй, ба кй ё ба чй). Ман дина ба гов алаф додам. Ман дина ба хо[арам ту[фа додам.
Валентнокй ба кашиши тарафайни семантикию синтаксисии калима[о асос ёфтааст, ки инро тавъампазирии вожа[о меноманд. Масалан: себ хурдан (дуруст) - девор хурдан (нодуруст), рухи зебо (дуруст) - рухи ках (нодуруст), боло паридан (дуруст) - боло фаромадан (нодуруст). Лозим батаъкид аст, ки та[рифи цоидаи тавъампазирй боиси тагийр ёфтани маънои яке аз вожа[ои таркиби ибора ё хумла мегардад. Чунончй: Ман панх китоб нахаридам, ба сарам бало харидам. Дар ин гуфтор [амро[и вожаи «бало» омадани калимаи «харидам» боиси тагийр ёфтани маънои феъл гардидааст. Бинобар он, Т.И.Арбекова комилан дуруст меоварад, ки «ивази му[ити (дистрибутсияи) истифодаи калима одатан сабабгори тиагийр ёфтани маънои он мегардад» (2, 72).
Бар хилофи низоми маъмули [амоиши вожа[о, ки намунаашро дар боло овардем (бало харидан), тавъам омадани он[о (калима[о) ба цоида[ои мантицй такя мекунад. «^авоиди
НОМАИ ДОНИШГО{
мантиции пайвастшавй, -менависад Г.Н.Комлев, дар асоси валентнокии вожа - маф[ум[о воцеъ мегардад» (11, 73). Маф[уми маъмули цоида[ои грамматикй ду ханбаро (дистрибутивй ва мантицй) фарогир буда, наметавонанд бидуни назардошти маъно руи кор оянд. Бинобар он, гуфтор метавонад, аз як хониб, аз ли[ози цавоиди грамматикй дуруст бошад, вале аз хониби дигар, аз ли[ози маъно ба назар хилофи воцеият намояд. Чунончи: Менависад шеъри худро, Месарояд шеъри оламгири худро Бо каланду белу мисрон, Бо сипору пойдосу доси дещон. Шеъри хокй, шеъри лалмй, шеъри обй, Шеъридещонй - суруди офтобй. (Лоиц. Вараци санг, с.82) Дар ин мисраъ[о хумла[о аз ли[ози грамматикй комилан дуруст сохта шудаанд, вале аз ли[ози маънои денотативии худ ибора[ои навъи «шеъри хокй, шеъри лалмй, шеъри обй» ва гайра[о тавъампазирии семантикии гайричашмдошт ва гайримуцаррарй доранд, зеро маф[ум[ои «хокй, лалмй ва обй» аз ли[ози маънои худ маф[уми «шеър» - ро истисно мекунанд ва аз руи маънои денотативии худ ба [ам омадани вожаи «шеър» бо ин калима[о хатост. Бо вухуди ин, шоир он вожа[оро бо калимаи «шеър» ба [ам овардааст. Дар чунин [олат барои дарки мо[ияти чунин тавъампазирии ин вожа[о цавоиди мантицй ва тахайюли шоирона руи кор меояд, ки шар[у тавзе[и он[о аз доираи ба[си мо берун аст.
Низоми севуми ба[амоии вожа[о, ки онро цоида[ои денотативй меноманд, вижаги[ои худро дорад. Худи вожаи «денотат» - чизе, [одисае, амалиёте ё амалест, ки онро калима номбар мекунад. ^оида[ои денотативии тавъампазирии калима[о бо назардошти робита ва вобастагии тарафайни предмету [одиса[ои олами воцей руи кор меоянд. Аз хумла, дар ибора[ои «руи А[мад» ва «руи миз» вожаи «руй» такрор мешавад, вале на як денотат, балки денотат[ои гуногунро номбар мекунад. Аз ин сабаб вожаи «руй» дар ин ду ибораи исмй маънои гуногунро дошта, чунин гуногунмаъноии як вожа ба мундарихаи маф[уми «руй» робитаманд мебошад. Ин маф[ум мундарихаи худро дорад, алахусус: цисми пеши сар аст, нур дорад, аз ду рухсора иборат аст, нафис аст, пуст дорад, ранг ё ранг[ои
гуногуну махсус дошта метавонад, чанд увз дар он хой гирифтааст ва гайра[о. Гузаштагонамон яке аз чунин хосият[оро дар ин ё он предмет ба мушо[ида гирифта, маф[уми «руй» - ро ба ягон гисми он предмет муносиб дониста, номгузорй кардаанд: руи миз (на таги он), руи дарё (на таги он), руи замин (на зери он), руи гогоз (на пасти он). Дар чунин номгузори[о нисбат ба Гисмати предмет[ои гайришахс як мундарихаи маф[уми «руи инсон», ки гисми пеши сар (на пас) будани он мебошад, асоси денотативй сабабгори он шудааст, ки вожаи «руй» бо номи дигар предметно (миз, дарё, замин, гогаз ва f.) [амро[ омада, маъно[ои нав касб намояд.
Доир ба калима метавон инчунин як нуктаи дигареро зикр кард. Дар вожа се сат[ бояд возе[ан худо карда шавад (20, 416): 1. Сат[и лексематикй, яъне вожа дар фа[миши васеяш, ки онро метавон вожа - махмуъ (комплекс) номид. 2. Сат[и лексико -семантикй, яъне гуна[ои мухталифи вожа, ки онро чун маъно[ои гуногуни калима мефа[манд. 3. Сат[и истифодаи вожа, яъне зу[урёбии яке аз маъно[ои мушаххаси он.
Дар сат[и нахуст калима [амчун во[иди забон фа[мида мешавад, ки он дар тафаккури со[ибзабонон чун [амбастагии махмуи садо[о ва маънои он [ифз мегардад. Дар сат[и дувум [амон паи[амии садо[о бо назардошти маъно[ои мухталифи он, ки дар фар[ангнома[о зикрашон рафтааст, фа[мида мешавад. Масъалаи сермаъноии калима бояд ма[з дар [амин сат[ баррасй гардад. Дар сат[и севум амалиёти [амон як вожа дар таркиби гуфтор та[ти назар аст, яъне, калима ба занхири нутг ворид гашта, дар [ар як ибора ё хумла яке аз маъно[ои мушаххаси худро зу[ур менамояд. Дар ин [олат сухан дар хусуси на бисёрмаъноии вожа, балки хосияти моносемантикй зу[ур кардани он меравад. {ангоми гузаронидани тадцицоти лингвистй му[ацгицон бояд ин се сат[и омузиши калимаро ба инобат гирад.
Мутаносибан ба ин се сат[ метавон навъ[ои зерини маънои калимаро тазаккур дод: 1) Маънои умумии вожа, ки он системавй ё парадигматикй номида шуда, дар тафаккури со[ибзабонон ниго[ дошта мешавад. 2) Маънои контекстуалй ё ситуативии калима, ки он дар контекст[ои гуногун ё дар ла[заи муайяни тасвиршаванда ин ё он маънои системавии худро зо[ир намудани вожаро дар назар дорад. 3) Маънои фразеологии калима, ки он
НОМАИ ДОНИШГО{
фа[миши тозаи маънои калима ма[суб меёбад. Дар ин [олат як калима бо вожа[ои дигар [амбастагии цавии грамматикию семантикй зо[ир намуда, барои ифодаи ягон маф[уми яклухти дигар корбаст мегардад. Дар ин таркиб калима го[о маънои аслии худро мутлацо аз даст меди[ад ва го[о он маъно хира мегардад. Муцоиса кунед: гули сари сабад - гули пажмурда, хонаи умед - хонаи хо[ар. Бояд зикр кард, ки маънои фразеологии калима ба маънои озоди он ва маънои ба вазифаи вожа вобаста, ки онро дар забони русй «Функционально обусловленное значение» мегуянд (3, 262), муцобил гузошта мешавад. Маънои озод [амон маъноест, ки калима берун аз матн дорад. Маънои ба вазифаи вожаи вобаста [амон маъност, ки калима дар хараёни гуфтор ба зу[ур меоварад.
Рохеъ ба маънои лугати калима таваццуф карда, дар бораи маф[ум[ом «маънои номинативй», «маънои денотативй», «маънои сигнификатй», «маънои коннотативй» маълумот додан зарур аст.
Маънои номинативии калима ба вазифаи он марбут буда, вазифаи калима номидани предмет[о, воцеоту [одисот, аломат, амал ва муносибати байни он[о мебошад. Аз ин ру, маф[уми «номинатсия», ки ба тохикй номгузорй тархума мешавад, фарогири маънои фавц аст. Ба ибораи дигар, ин маъно ифодаи хузъ[ои [ацицати объективист, ки ба имконият[ои абстраксиякунии шуури инсон асос ёфтааст.
Маънои денотативй ё референсиалии калима - ин чиро ё киро ифода намудани калима буда, он ба андозаи маф[ум пайвастагй дорад. Чунончи: маънои денотативии калимаи «мор» - ин зикри кулли мор[ои мавхудаи олами моддист. Бо ибораи дигар, ин маъно ба чй далолат кардани вожаро дар назар дорад, яъне калима кадом предмет, аломат, [одиса амал ё [олатро мефа[монад.
Маънои сигнификативй - ин далолат на ба предмет, балки ба маф[уми предмет, аломат, [одиса ё протсессе аст, ки онро вожаи номбар мекунад. Агар маънои денотативй ба андозаи маф[ум сарукор дошта бошад, пас маънои сигнификативй ба мундарихаи маф[ум алоцаманд аст, ки дар ин хусус дар огози ин мацола сухан рафта буд.
Маънои коннотативй - ин чунин маъноест, ки онро худи со[ибзабонон дар заминаи тасаввуроти хаёлоти худ эход
кардаанд, ки инро дар забони тохикй маънои махозй [ам мегуянд. Вале фа[миши истило[и «коннотативй» нисбат ба истило[и «махозй» васеътар аст. Ин маъноро инчунин фа[миши нави маънои аслй низ мегуянд ва ба [амин хотир он номгирии дувумбора ё маънои дериватсионй (сохта) низ номида мешавад. Чунин маъно раванди ассотсиативй дошта, ба кучиши як маъно ба маънои дигар асос ёфтааст. Масалан: Шарифхуха рубо[ аст, аз вай э[тиёт шавед (Р.Ч,алил). Дар ин хо маънои «рубо[» на як навъ [айвон, балки «маккор» аст, ки инро маънои коннотативй мегуянд. Маънои коннотативй ба тангшавии маънои лексикии калима асос ёфтааст.
{амин тавр, маънои лексикии калима бо маф[ум[ои улуми фалсафа, психолингвистика, мантиц ва забоншиносй пайвастагй дошта, аз [одиса[ои басо доманадори илм ма[суб меёбад. Ин маъно ба робитаи байни забон, шуур ва [агицати объективй асос ёфта, асоси маъноро маф[ум ташкил меди[ад. Гузашта аз ин, маъно ба фаъолияти ассотсиативии шуури инсон низ алоцаманд аст.
Вожа[о [амчунин моносемантикй ва полисемантикй шуда метавонанд. Хосияти полисемантикй пайдо кардани калима ба омил[ои лингвистй ва экстралингвистй ё ла[заи гуфтор зич марбут мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуразаков М.А. Семантические типы субъектов.- Тошкент: «Фан», 1991.
2. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. - М., 1977.
3. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.- М., 1966.
4. БолтаевМ. Мантиц. - Душанбе, 1965.
5. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова. - ВЯ, 1953, №5.
6. Гак В.Г. Лексическое значение слова. - В.кн.: Лингвистический энциклопедический словарь. - М., 1990.
7. Звегинцев. В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. -М.,1976.
8. Звегинцев. В.А. Проблема знаковости языка. -М., 1956.
9. Колшанский Г.В. Контекстная семантика. -М., 1980.
10. Клаус Г. Сила слова. -М., 1967.
11. Комлев В.Г. Компоненты содержательной структуры слова. -М., 1969.
12. Ленин В.И. Полное собрание сочинений, том 29. -М., 1963.
НОМАИ ДОНИШГО{
13. Ломтев Т.П. Предложение и его грамматические категории. -М.: «Наука», 1972.
14. ЛосевА.Ф. Знак, Символ, Миф. -М., 1983.
15. Марузо Ж. Словарь лингвистических терминов. -М., 1960.
16. Никитин М. В. Лексическое значение слова. -М., 1983.
17. Смирницкий А.И. Значение слова. - ВЯ, 1955, №2.
18. СоренсонX. Значение. -Варшава, 1966.
19. Уфимцева А.А. Семантика слова. - В кн.: Аспекты семантических исследований. -М., 1980.
20. Уфимцева А.А. Лексика. - В кн.: Общее языкознание. Внутреняя структура языка. -М., 1972.
21. Чикобава А. Проблема языка как предмет языкознания. -М., 1959.
22. Arnold I. V. The English Word. -M., 1973.
23. Carnap R. Meaning ans Necessity. -Chicago, 1956.
24. Ogden C.K., Richardsl.A. The Meaning of Meaning. -Lnd., 1953.
25. Ullman S. Descriptive and Linguistic Tipology. - "Word", 1953, Vol.9, № 3.
On the Lexical Meaning of the Word K. Usmonov
Key word and expressions: lexical meaning of the word; notion, polysemy, distribution, combinability.
This article is aimed to distinguish two aspects in the lexical meaning of the word: 1)extralinguistic, 2) linguistic. By the term "extra linguistic aspect" we understand reflection of the material word in the man s mind which is called "notion".
By the term "linguistic aspect" we presuppose the associative and emotional potentials of the man's thought. These two potentials enrich the scale and content of the notion which lies on the basis of the lexical meaning of the word. That's why the lexical meaning of the word is richer in scale and content than the notion.
In any language the majority of the vocabulary is polysemantic. Polysemy is closely connected with the distribution of the word in the utterance, that's why the combinability of the word within a phrase or a sentence causes a change in the meaning of a word.
Three types of combinability should be distinguished that cause polysemy of the word. They are: 1) distributional combinability, 2) logical combinability. All these types of combinability enable words to change their meanings. The distributional combinability is closely connected with the theory of valency. As for the logical distribution it is bound up with logical ties in the system of notions. In denotation distribution some propery of an object is transferred to another object. All these three types of combinability are presented with concrete examples from the Tajik language.
