CC BY
48
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ Э
Г. Ма[камова
ОИД БА ВИЖАГИ{ОИ МУТАЗОД ДАР НАЗМИ ЛОИК, ШЕРАЛИ
Калидвожа[о: мутазод (антоним), хуфтимутазодй, мутазоди лугавй, мутазоди аслйва матнй, вазифа[оиуслубиимутазод
Мутазод аз масъала[ои му[ими забоншиносй ба шумор меравад, ки онро му[ацгицон ба [ар навъ таъкид кардаанд. Чунончи, лугатшинос М. Му[аммадиев мутазодро «яке аз категориями му[ими лексикй» мешуморад, ки «дар забон вазифа[ои гуногуни услубиро адо менамояд». (2, 27)
Забоншиноси маъруф {. Махидов бошад мутазодро на чун [одисаи худогона, балки ба системаи маъноии забон марбут дониста, навиштааст:
«Па[лу[ои мухталифи системаи маъноии забон дар сурати [одисаи дигари он - мутазодот ё антонимия ни[оят амиг ифода ёфтааст... Мутазод[о ё антоним[ои лугавй аз [одисаи ни[оят инкишофёфтаи забони тохикй ба шумор мераванд». (1, 81-82)
Му[имтарин шарти эътирофи антоним[ои лугавй мавху-дияти хуфти мухолиф мебошад. {ар як во[иди лугавии забон, ки дорои хуфти аз руи маъно мухолиф аст, хуфти антонимиро таш-кил менамояд. Аз ин хи[ат он[оро ба антоним[ои аслй ва матнй Худо мекунанд.
Хуфти мутазоди аслиро берун аз матн [ам ба осонй ном бурдан мумкин аст. Ба хотир овардани як хузъи хуфти мутазоди аслй хузъи мухолифи онро пеши назар меорад. Дар хуфти мута-зоди матнй ё фардй бошад, зидмаъной дар матн зо[ир мегардад.
НОМАИ ДОНИШГОХ
Мутазоди аслй [одисаи доимй, мутазоди матнй [одисаи яккаpатаи забон мебошад.
Ба тавpи муrобилгузоpй баён каpдани матлаб яке аз аломат[ои хоси назми Лоиц Шеpалй ба шумоp меpавад, ки заминаи он мутазод аст. Шоиp на тан[о во[ид[ои антонимии забонии умумихалrиpо фаpовон ба коp мебаpад, балки ба сохт, таpкиб ва мазмуни вожа[ои маъмул дигаpгуни[о воpид месозад, худ чун устоди каломи бадей хуфт[ои тозаи антонимй месозад. Даp бисёp мавpид мутазод тоpу пуди байт, банд ва [атто тамоми шеъppо ташкил менамояд. Даp ин мацола сухан аз навоваpи[ои шоиp даp коpбасти мутазоди лугавй меpавад.
Даp шеъpи Лоиц теъдоди антоним[ои умумизабонй хеле бисёp аст. Шоиp ба замми ин бо калима[ои маъмул хуфти нави антонимй месозад. Чунончи, «гул»- pо ба «пул» муцобил гузоштан низ хоси услуби Лоиц аст. У аксаp даp таносуби сухан калима[ои [амсадо ме^уяд. Аз он хумла, «гул» ва «пул» таносуби дутаpафа доpанд: он[о аз хи[ати талаффуз ба [ам наздик, вале аз ли[ози мо[ият аз [ам дуp, [атто муцобиланд: Гар ту Еами пул хурдай, Банда Еами гул хурдаам. (2,654) Ту масти пул, вале масти гулам ман, Чунин мастии мо яксон набошад. (2,591) Таносуби хилофи «гул» метавонад бо «санг» низ суpат бигиpад, даp ин суpат асос нозукй ва сангинй (сахтй) аст. Тавассути ин во[ид[о даp байти зеp як мазмуни обpазнок ба миён омадааст, яъне: ман он оби мусаффоям, ки аз санг (чашмаи ку[й) Xоpй шуда, ба дили дашту водй pафта, онpо гулпуш месозам: Ман он рудам, ки оиози ман аз санг, Вале анцоми ман гул бошаду гул. (1,325) Ба мисли [амин даp забон «оташ»-у «об» (обу оташ), «оташ»-у «хокистаp» хуфти антонимиpо ташкил менамоянд. Даp як байти Лоиц низ «оташ» - у «об» бо [ам омадааст: Мезанад [ам ба кураи оташ, Мезанад [ам ба об_ [унаре. (1,332) Вале аз мутолиаи шеъpи «Хостам муддате зиям бедоп> баpмеояд, ки даp ин мавpид «оташ» ва «об» ба маънои аслй [амонест, ки о[ангаp даp коpго[аш ба rap мебаpад. Яъне, шоиp
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
гуфтааст, ки зиндагй ба мисли о[ангаpест, ки фулузи дасти худpо го[ ба оташ мезанад, го[ ба об.
Мутазоди «шамшеp» «сипаp» аст, он даp байти шоиp бо вожаи «кафгиp» таносуби хилоф пайдо каpдааст, аз он ли[оз, ки «шамшеpзан» маpди коpзоp аст, «кафгиpзан» маpди шикампаpваp, махозан: ватанхо[он ва, аз хониби дигаp, худпаpастон даp назаp дошта шудааст: Чу як шaмшеpзaн cap бapфapозaд, Дycaд кâфшpзßл_кyбaд capaшpо... (2, 619) Мазмуни муносибат[ои халrпаpваpона ва худхо[она чун ду хониби мухолиф даp мисоли дигаp низ коpбаст шудааст. Шоиp па[луи «номваpон» калимаи навсохти «комваpон»-pо гузошта, Хуфти антонимй сохтааст:
Офapин номвapон gap бapи ин комвapон. Офapин симу зapон gap бapи ин хокирв[он.(2, 415) Аз мазмуни мисол[о пай буpдан мумкин аст, ки бисёpе аз мутазод[о ба мавзуи ихтимой муталлицанд. Воцеа[ои номатлуби ихтимоии да[солаи охиpи асpи гузашта даp Тохикистон ба халцу кишваp заpаp[ои зиёди моддиву маънавй оваpд, ки ангезандаи он[о аз назаpи шоиp, агаp аз як таpаф, иFвогаpони хоpиxй бошанд, аз хониби дигаp дунёпаpастони дохилианд: «Душманат чоp таpаф ацнабию хонагианд» нидо каpдааст шоиp. Вале сузи дили шоиp бештаp аз хиёнаткоpи[ои «да[онмаpдони номаpд» буда, аз ин хост, шоиpи хонсуз баpои ифшои нафpати бепоёни худ сахттаpин во[ид[ои лугавй, аз хумла, калима[ои ифодакунандаи номи [айвонот ва хазандаву паppанда[оpо, ки доpои маъни[ои pамзианд, ба коp мебаpад. Даp ин мавpид низ ба тавpи муrобилгузоpй коpбаст каpдани чунин вожа[о аз услуби писандидаи адиб баpмеояд.
Kоpбуpди махоз[о нусхабаpдоpй аз забони умумихалцй нест, балки суханваp ба шакл ва мазмуни каломи обpазнок тозагие воpид месозад. Масалан, ифодаи мушу гурба даp забони халц маънои оштинопазиpиpо доpад, шоиp онpо ба мазмун[ои дигаp: нотавон (муши муpда) ва пуpтавони саpмасту маFpуp (гуpбаи маст) коpбаст каpдааст:
ra[ 6a муши мypдa руй оpaм, ra[e 6ap гypбaи мacт. Аслихудро менaдонaм, ро[и ободй, кухой? (2, 506)
НОМАИ ДОНИШГОХ
Муrобилгузоpии бабр бо муш [одисаи нав аст, шоиp ба замми ин ба хониб[о сифат[ои зидмаъно илова намуда, ба фи^и худ тацвият мебахшад:
Ха[идем боре чу бабрияла, Сипас мурдамушони миллат шудем. (2, 384) Даp байти зеp шербо сагмутазод гаштааст. Шоиp даp ин хо низ ба исм[о вожа[ои сифатй илова каpдааст:
Агарчи шери [узарбам, тазоди гисмат бин, Ба дасти як саги дунболагар асир шудам.(2, 326) Даp шеъpи «Офаpин» [амцаламон...» калима[ои тозаэ^оди «булбулнафасон» бо «сагмана[он» бо [ам даp вазъи мутазод rаpоp гиpифтаанд:
{арфи цонпарваратон бишнаваму гуям фош, {айфи булбулнафасон дар ма[али сагмана[он. (2, 415) Мисол[ои та[лилшуда далели онанд, ки Лоиц Шеpалй даp шакл ва мазмуни хуфт[ои антонимии маъмул тозаги[о воpид месозад. Даp баpобаpи ин бо pиояи пуppаи шакливу маъной бо калима[ои маъмули муpаккаби исмиву сифатй мутазод месозад, чунончи, шаббода - рузбода. Даp мисpаи зеp вожа[ои «шаб», «фуз» низ даp таносуби хилоф омадаанд: Суи ту [ар шабе чу шаббода, Руз чунрузбода мегардам. Шабкур - рузкур:
Аз одами шабкур надорандгила,
Аммо гила[о зи рузкурон доранд. (2, 514) * * *
На руз меди[анд, на шабхоб, эйхушо, Инрузкур[о агар шабкур мешуданд. (2,223) Нав руз - кущаруз:
Маро навруз бе ту ку[наруз аст, Чу ман ёри бадомузат муборак! (2, 582) Лоиц калима[ое месозад, ки pеша[ои он[о мантицан бо [ам омада наметавонанд, вале мавхудияти он[о ба туфайли даp па[луи худ хуфти антонимй доштан имконпазиp мегаpдад. Масалан, муpда «нахиб» ё «кабиp» намешавад. Вожа[ои муpаккаби навсохти «муpданаxиб» ва «муpдакабиp» - pо мутазод[ои «зиндаFаpиб» ва «зиндасаFиp» имкони [астй
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
додаанд; умуман байт аз се хуфти мутазод: зинда-муpда, Fаpиб-нахиб, саFиp-кабиp ва антоним[ои «зиндаFаpиб-муpданаxиб, зиндасаFиp-муpдакабиp» фаpо[ам омадааст: ЗиндaFapибy мypдaнaцибoн. 3HiigacaFHpyмypдaкaбиpем. (2, 392) Мухолифати семантикй ба тавpи pавшан даp шакли ибоpа[ои изофй ба миён меоянд, ки он[о аз ду калимае ибоpатанд, ки ё яке дигаpеpо инкоp мекунанд ва ё даp зимн тазоди мантицй доpанд. Ин [одисаpо забоншиносон оксимоpон (оксюмоpон) номидаанд, ки даp осоpи шоиpон [амчун падидаи нодиp кам дучоp меояд, аммо даp шеъpи Лоиц бисёp аст. Мисол[о меоpем: зиндагони мурда:
Ra[! Ra[! Эй бaс зиндaгoни igypgaeg. Бештaр a3 зодрузи Ha[caTOH rypaTOH омодa буд. (1, 381) Матлаби шоиp таъкидест: зиндае, ки амали нек намекунад, ба [укми муpда аст, [аpчанд зиндагй доpад; ба таъбиpи дигаpи шоиp зиндадаргуранд, даp акси [ол мурдагони зиндаанд: Зи ляв[и iyp[o, a3 мapмapи capgE мaзopиcтoн, Зи xoкимypдaгoни зиндaтap яз зиндядяprypoii... (1, 92) Ба [амин тояи шеъp маpбут «гypистони хушбахт» ба миён омадааст:
Чй гypиcтoни xyшбaxтеcт Хaйрa. Ки дaр он rолaби Хaйём хyфтa. (1, 107) Лоиц даp шеъpи «Даp rатоpи цулла[ои Тохикистон», ки ба Mиpзо Туpсунзода бахшидааст, маpосими мотамpо цашн гуфтааст. Боз [амон маъно pyикоp меояд, ки маpги маpдони бузуpги миллат чун Туpсунзода, ки py ба абадият мени[анд, мотам нест, хашн аст:
rap шумо дaр цяшни дяФни у сиришк aфшондaед, Мисpaе бap ёди у a3 достонaш хондaед... (1, 507) Даp ду шеъpи Лоиц [одисаи оксумоpон-истеъмоли [амхояи вожа[ои зидмаъно даp калима[ои муpаккаб, ки даp хумла ба сифати муайянкунанда меоянд, бо pешаи «олуд» коpбаст мешаванд, ки бо [амин pо[ ду сухани муцобилмаъно ба[ам омадаанд. Ин навъи калимабандй боpи аввал даp шеъpи «Нушбод» (1965) ба коp pафта буд, чунончи, сухан аз хоми Хайём меpавад, ки:
НОМАИ ДОНИШГО{
Дар у [ам гиря[ои хандаолуд аст.
Дар у [ам ханда[ои гиряолуд аст. (1, 186)
Сипас, дар шеъри «Айнй» (1973) мехонем: Зи анду[и тараболуду шодии тамолудаш. Ту хустй сарнавишти халг, Огози сиришти халг. (1, 92)
Лои; дар шеъри хонсузи «Бидруд оташи дилам! Бидруд оши;й» (1997), ки аз садои вопасини дилаш буд, ду оксуморон корбаст кардааст:
Дигар зи ман намерасад бар дасти он нигор, Дилнома[ои бо тами ширин навиштае... Бидруд, ваъдацои фиребои дилнавоз. Бидруд, оташи дилам! Бидруд ошицй! (1, 305) {амин тари;, аз та[лили мисол[о ба хулосае омадан мумкин аст, ки Лои; Шералй чун устоди баркамоли каломи бадей аз имконият[ои истеъмолии мутазоди лугавй фаровон истифода менамояд, дар айни замон ба мазмун ва шакли он тозаги[о ворид месозад, худ во[ид[ои нави мутазодй эход месозад, ки [амаи ин дар ма^муъ дар такомули забони адабии тохик мусоидат дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ма^идов {. Забони адабии муосири тохик. X- 1- Лугатшиносй. -Душанбе, 2007
2. Му[аммадиев М. Очерк[о оид ба лексикаи забони адабии тохик. - Душанбе: Ирфон, 1968
3. Шералй Лои;. Куллиёт. Хилди 1 (Китоби якум). - Хуханд, 2001
4. Шералй Лои;. Куллиёт. Хилди 1 (Китоби дуюм). - Хуханд, 2001
On the Peculiarities of Antonyms in Loik's Poetry G Mahkamova
Key words and expressions: antonym, antonymic pairs, lexical antonyms, basic and contextual antonyms, stylistic functions of antonyms
Antonyms are one of the important problems of linguistics. To express ideas by means of opposing one thing to another is a specific feature in Loik's poems.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
Semantic oppositions are vividly observed in the sphere of word-groups connected by means of adding the inflexion «-u» called «isofat». Such constructions consist of at least two notional words which are semantically opposed or are logically contradictory to each other. In linguistics such a phenomenon is called oxymoron. This stylistic device is rarely used in the works of our poets, but Loik broadly uses it in his poems.
As a prominent and outstanding master ofpoetry Loik skillfully selects lexical antonyms and includes them into his poems. At the same time he enriches them in form and meaning, creates new antonyms and by this way he makes a valuable contribution to the development of his mother-tongue.
