CC BY
82
НОМАИ ДОНИШГО{
С. {акимова
ХАНБАИ ИХТИМОЪ ВА АНВОИ ШЕЪР
Вожа[ои калидй: цанбаи ицтимои, цолаб[ои суннати, шеъри нав, газал[ои ицтимоИ
Маълум аст, ки ханбаи ихтимоъ воцеияти зиндагй, асноду далел аст ва шеър латофату зебоиро тацозо дорад ва дорои таърихи тулонист. Ба [ам овардани ин ду хусусияти мухолифи [амдигар дар адабиёти асри ХХ му[имтарин падида ба шумор меравад, зеро дар ин мар[ала [узури ацида[ои ихтимой ва ханбаи публитсистй гариб дар тамоми навъ[ои шеърй ба назар мерасанд, яъне дар шеър[ои ахлоциву фалсафй ва ё ишциву ирфонй низ тазо[ури айнияти зиндагй бо рангубор ва о[анги публитсистй мавцеи му[им дорад
Ханбаи ихтимой [ам дар голаб[ои суннатй ва [ам дар шакл[ои тозаи шеъри муосир ба мушо[ида мерасад. Му[аедиг Ш.Ра[монов фаргии асосии во[ид[ои шеъри суннатй ва шеъри муосирро дар «мазмун, вазну гофия, жанр[о, образ, сохту конструксия ва дигар хусусият[ои шеърй» медонад.(4,133) Ба а^идаи М.Шакурй низ «сабаб[ои пайдоиши ин навъ[ои нав [амон тагйир ёфтани мундарихаи назм буд, ки мазмуни нави Хамъиятй-сиёсй, шакли нав, гофиябандй ва сохту композитсияи навро талаб мекард» (11).
Омил[ои айниву зе[нии неру гирифтани ханбаи ихтимой дар шеъри муосири тохикй, [амзамон дар голаби суннатй, то [ануз ба таври кофй омухта нашудаанд. Дар мавриди баёни ханбаи ихтимой дар голаби жанр[ои анъанавии суннатй му[ацгицон ихтилофи назар доранд. Гуру[е бар он ацидаанд, ки дар голаби жанр[ои суннатй сухани тозае гуфтан имконнопазир аст ва даъво
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
доранд, ки дар ин цолаб[о [азор сол сурудаанд ва адабиёти муосирро зарурате нест, ки дубора дар ин цолаб эход кунад.
Пас, суоле сар мезанад, ки дар цолаби суннатй офаридани мазомини руз, воцеоти му[им, ворид намудани ханбаи ихтимой оё гайриимкон аст?
Ба ин гуна ацоиди му[ацгицон бо камоли боварй муцобил метавон баромад, зеро омузиш, та[лил ва та[цици шеъри муосири тохикй нишон меди[ад, ки дар цолаби рубоиву дубайтй, газалу маснавй, мусаммат, мусаллас, мухаммас, мураббаъ низ метавон му[тавои замонро хойгир намуда, дар ча[орчубаи цолаб[ои жанр[ои [азорсола низ ханбаи ихтимоии замониро суруд: Ращосаи дарбор шуда ра[бари ман, Маъшугаи сардор шуда сарвари ман. Дузди сари бозор шуда довари ман Вои ману вои ману вои сари ман. (2,241) Адабиётшинос М. {охаева дар ин маврид чунин хулоса кардааст, ки «Дар [удуди авоили сол[ои сиюм то да[аи панхо[ носозгориву тазод байни хараёни шеъри нав бо цолаб[ои суннатии гасида, газал, рубой ва дубайтй пайдо шуд ва муддате низ ин анвои шеърй дар [ошияи адабиёт хой гирифтанд ва [атто кор ба хое расид, ки миёни а[ли адаб сару садо[ое пиромуни фаро расидани замони марги ин цолаб[ои шеърй (цолаб[ои суннатй дар назар аст.- С.{) баланд шуд. Аммо замони нав бо тамоми рушд ва суръати текноложй, иртиботи электронй ва интернетй, парвози инсон ба кай[он, бомба[ои атомй ва... натавонист, ки хараёни суннатии шеъри [азорсоларо нобуд кунад». (3,144)
Ин аст, ки дар цолаб[ои ахдодй низ шоирони муосири тохик зиёд аз ихтимоъ ва матолиби ихтимой сухан гуфтаанд. Дар та[лили масоили доги руз ва [аллу баррасии мазомини ихтимой шакл[ои суннатй низ фаровон ба кор рафтаанд. Ба шоирон муяссар гаштааст, ки дар цолаб[ои суннатй суруди инсони садаи XX-ро сароянд. Инсонеро, ки шо[иди гардиш[ои сиёсиву бозёфт[ои техникй гардидааст, инсонеро, ки аз худого[иву хештаншиносй [арф мезанад. Бе[тарин комёбии цолаби суннатй дар он аст, ки шоирон тавонистанд дар заминаи шеъри гузашта, мавзуъ ва маъни[ои замони худ, э[сосу андешаи инсони имрузро инъикос намоянд. Ин ацидаро Абдунабй Сатторзода дар та[лили эходиёти Лоиц Шералй бад-ин маънй баён намудааст: «К,исмати
HOМАИ ДOHИШГOX
yмдаи сypyда[ои Лои^о даp солдои 80-90-ум шеъp[ое ташкил медиданд, ки даp цолабдои анъанавии шеъpи фоpсии тохикй -газал, pyбой, дубайтй, фаpд ва катибадо гуфта шудаанд. Иллати баpоpи фавцуллодаи гуянда даp сypyдани ин навъдои шеъpй даp он аст, ки y ба туфайли истеъдоди фитpй, тах^и^и амиц ва тадаммули pанxи якyмpаи шоиpй тавонистааст, табиати аслии он голаб[ои маъмул ва имконоти Fyнxоиши онpо ба дypyстй даpк намуда, онх^о баpои ифодаи мавзуъ ва маънидои замони худ мувофиц гаpдонад. Онх^о аз нав зинда гаpдонад, ба тани ниммypда ва фалаxгаpдидаашон аз дасти мyташоиpон ва тад^^^он xони тоза бахшад». (5,77)
Чун Лоиг аз шоиpони пешгоми адабиёти мyосиp ба шyмоp pафта, ашъоpаш ба pаванди адабиёт бетаъсиp нест, метавон гуфт, ки даp солдои 80-90 (асpи гузашта) цисмате аз эxодиёти шоиppо газалу pyбоивy дубайтидо ташкил медоданд, ки даp rатоpи он[о газалдои иxтимой, pyбои[ои саpшоpи xанбаи иxтимой хеле зиёд мебошанд:
На зи paнцy азоб метapcaм, На зи [оли хаpобметаpcaм. Бими ту фони мав ц[оят нес,
Аз хаcpyи обметapcaм. Бо замона [иоби ман пок аот, Аз ду c ка хциоб метаpcaм. Аз cиёcaт набошадам боке, Аз cиёcaтмaобметapcaм... (9,347) Даp голаби газал Fyнxоиш ёфтани чунин масоили иxтимоии тезу тунд нишон медидад, цолабдои суннатй баpои баёни матолиби иxтимой имкониятдои фаpовон доpанд.
Aксаpи шоиpони маp[алаи авохиpи rаpни гузашта анъанадои [азоpсолаи гyзаштагонpо идома дода, баp дифои цолабдои аpyзй сухан гуфтаанд. Typyxp олимоне, ки муцобили Fазалсаpоивy pyбоигyианд, давоъ доpанд, ки даp чунин нигоштадо умумигуй, сухани оpифона зиёд буда, ондо замони муайян надоpанд ва шоиpоне, ки даp цолаби суннатй эxод мекунанд, сyханваpанд то Xое, ки шоиp. Лекин вацте «иазал андаp фиpоrи собун», ки даp Голаби маснавй навишта шудааст (аа;бб;вв), «Ранx андаp фиpоrи виxдон», «Нома ба зиндон ба Мацсуди И^ом», «Забони тиp-
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
забони [а^и^ат», «Эй ша^и бeштapи дунё надида[о», «Лазали тулонй», «Ман он дунёи нофapмон, ки аз дунё нaмeтapcaм»- ва беш аз [афтод газал[ои иxтимоии Лоиц Шepaлиpо, ки дap мaxмyaи «Фapёди бeфapёдpac» гиpд омадаанд, мутолиа мекунем, [ex гуна умумигуй ва cухaнпapдози[оpо э[сос намекунем, [амин хусусият дap aшъоpи суннатии Муъмин К,аноат, Acкap {аким, Гулнaзap, Бозоp Собиp, Гулpухcоp, Фapзонa, Доpо Нaxот, Суpуш, Сиёвуш низ хеле фapовон ба мушо[ида мepacaд: Зaмоно, ду-се кулчa собун фирист, Ки бо aшк ру шуcтaнaм дур нест. Чунон сер гштем a3 вaъдa[о, Кивaъдaкунaдгйъ [ямямеъдa[о. (8,451)
Ё
Бинозaм туро, бозсозй, бигу, Чй сон зиндaгй шaвaд тозapy ( S, 451)
Зимнан бояд гуфт ки, албатта, [амаи шоиpон дap цолаб[ои суннатй дap як поя эxод нaкapдaaнд ва [астанд шоиpонe, ки [ацицатан [ам дap aшъоpи иxтимоии хеш ба умумигуй pо[ дода, паи cухaнпapдози[о paфтaaнд ва мазомину мавзуоти ин гуна нигошта[о rapиб ки яксонанд ва ё i^py^ дигap ончунон xaнбaи иxтимоиpо хушк ва бepy[ ба цолаби суннатй овapдaaнд, ки [ex дapхуpи хонанда шуда наметавонад.
Ч^ми ноpacоии газалу pубой ва маснавиву тapкиббaндpо дap мa[оpaти нигоpaндaгй ва андешаи шоиpонaи [амон нaфap бояд Xуcт, на дap мap[aлaи адабй. Воцеан, [астанд мaвpид[оe, ки адибон объективияти тacвиppо асосан дap баёни ма[зи воцеа ва [одисаи муайян медиданд ва дap шeъpи он[о баёни шоиpонaи э[сосу андеша кaмтap xой дошт, ё ки rapиб набуд. Намунаи ин гуна нигоштa[оpо дap aшъоpи иxтимоии acpи гузашта зиёд пайдо кapдa метавонем.
{ap ду шакли шeъpй pо[и та[аввули худaшонpо доpaнд ва дap pобитa бо [aмдигap инкишоф ёфтаанд. Ма[з [амин бa[paбapдоpй аз дacтовapд[ои [aмдигap имкон додааст, ки ^py гиpифтaни xaнбaи иxтимоъ дap [ap ду шакли шeъpй ба шакли зо[иpиву зе[нии шeъpи иxтимой халал нapacонaд, зepо ки дap шeъpи иxтимой нига[ доштани латофати шeъp коpи басо за[матталаб аст. Метавон бо итминони комил ибpоз дошт, ки дap цолаб[ои суннатй имконияти фapовони инъикоси масоили
НОМАИ ДОНИШГОХ
pyз мaвxуд аст ва ацидае, ки ин цолаб[о ба назми муоcиp ва мазмуни нав ку[нагй мекунанд, воцеан [ам галат аст.
Бо вуxуди он, ки дap мaвpиди баёни матолиби иxтимой дap цолаб[ои суннатй ба[с[о зиёданд ва бapхe аз донишмандон, цолаб[ои apyзи озодpо бapои инъикоси андеша[ои иxтимоиву сиёсй cозгоpтap медонанд, ба шоиpони aвохиpи rapни гузашта даст додааст, ки дap чa[оpчyбaи apyз ва цавонини жaнp[ои axдо-дй xaнбaи иxтимоиpо инъикос намоянд. Дap му[таво ва шакл[ои шeъpй пайванди замонй зананд. Aлбaттa, ин комёби[о аз адабиё-ти [aзоpcолaи классикй capчaшмa мeгиpaд. Ба цавли академик M^a^p^ «адабиёти классикии фоpcу тоxик [амеша ба муам-мо[ои зиндагй, тarдиpи бaшapият майлу paгбaти тамом дошт ва фалсафаписандй ва [икмaтпapвapй аз му[имтapин хусусият[ои он буд».(11,6) Бешак, шeъp[ои иxтимоии муоcиp, ки дap цолаб[ои ку[на эxод мешаванд, давоми анъана[ои [aзоpcолaи гузаштагон бо пайванди зу[уpоти наву замонавист. Метавон гуфт, ки инъикоси xaнбaи иxтимой дap цолаб[ои суннатй аз ибтидо, яъне, аз acpи 10 ба воцеоти зиндагй пайвастагии хосе дошта, оинаи [аёти xомea гapдидaacт. Комёбии шeъpи суннатии тоxикй аст, ки тавонистааст pacму оин ва paвиши зиндагонии табаца[ои мухталифи xомeapо то як андоза инъикос намояд.
Имpyз бошад, ба миён омадани шакл[ои нави шeъp на тан[о эътибоpи цолаби cуннaтиpо коста нaкapд, балки бa[paбapдоpй аз ин анвои тоза ба шакл[ои axдодй py^ тавони тозае бахшид.
Шeъp новобаста ба он, ки дap кадом шакл эxод шудаст, дap [ap мap[илaи муайян хусусият[ои худpо доpaд. Дигapгунии вазъи Xомea, тaгйиpоти куллии xapaёни андеша[о дap мap[aлaи охиpи acpи бистум, бешуб[а, ба cохтоp ва му[тавои цолаб[ои суннатй низ тaъcиp pacонид.
Дap цолаб[ои цадимй инъикос намудани матолиби иxтимой коpи душвоp аст, зepо эxоз дap цолабе, ки собицаи чaндин[aзоp-сола доpaд, аз шоиp [унapмaндии мaхcуcpо тацозо мекунад. Бахусус, шeъpи иxтимоии ин навъ[ои шeъpй мa[оpaти бeштapepо хо[он аст.
Шeъpи иxтимоии муоcиpи тоxикй дap дapозои pушди хеш фapогиpи та[аввулоти зиёде шудааст. Пас, анвои цадимй дap инъикоси xaнбaи иxтимой чй хуcуcият[оpо фapо гиpифт? Дap цолаб[ои суннатии муоcиp мо вижаги[ои зepинpо ба мушо[ида гиpифтeм:
Ç УЧЕИЫЕ ЗАПИСКИ
Аввалан, xанбаи иxтимоии цолабдои суннатии мyосиp аз цолабдои классикй бо иxтимоъгаpоии бештаpе фаpr доpад. Адибони гузашта баpои ибpози ацоиди хеш бештаp аз pамзy киноя истифода намуда, оданги дyхypагиpо даp шеъpашон xой медоданд:
Ин чй шypеcт, ки дap дaвpи цaмap мебинам,
{ама офоц пуp аз фитнaвy шap мебинам.
Мapдyмон pyзи бе[й металабанд аз айём,
Иллат он аот, ки [appyз бaтap мебинам. ({офиз) ***
Бо caнгдилон шиоpи худ caxтй кун,
Бapдоp ба о[ан о[ани тофтapо. (Бедил) ***
Хонaбapдyшaм, ду зону муттако бошад мapо,
Биcтapy болин зи нацши бypиë бошад мapо.
Оcмон бошад ба чашми ман ия[ чун cypмaдон. (Сайидо)
Аз замин гapде, ки хезад тутиё бошад мapо, Мазмундои иxтимой даp ин поpча[о тавассути pамзy киноя воpиди шеъp гашта, оданги дyхypа пайдо каpдаанд. Ба санъатдои лафзиву маънавй бештаp таваxXУ[ шудааст. Даp ин нигоштадо y^ypx^ публитсистй-хитобу нидо, ист, заpбy зада, баёниядои гуногун, тацтеъву поpа[ое, ки магзи сухан даp ондост, кушоду pавшан таъкид нашудааст. y^ypx^ пyблитсистиpо шоиpон ноаён ва самимй истифода намудаанд.
Даp адабиёти мyосиp бошад, чунон ки зикp шуд, масоили иxтимой ба шеъp тезу тунд воpид гашта, ба тахайюл ва тасвиpи шоиpона бештаp диццат дода шуд:
Ин кучиёни xокиpa[, пyp хоки моpо бехтанд, Аз доpи мо бapxypдaвy моpо ба доp овехтанд. Нахле нacaбзонидaвy кapдaнд моpо pешaкaн, Бypидa тоpyпyдaмон, пайвандамон бигcеxтaнд, Аз хоки мо нон xypдaвy кapдaндaмон бехонумон, Бо хуни мо омехта моpо ба хун омехтанд... (7,89)
ва ё
Fapr дунёи гамонам, pо[и ободй куцой?
Як гадамшакку гумонам, pо[и ободй куцой?
Гуям ap cyзaдзабонам, вapнa cyзaдусухонам,
Дap замона безабонам, pо[и ободй куцой? (7,101)
НОМАИ ДОНИШГОХ
Мебинем, ки xaнбaи иxтимоии ин поpчa[о пуprуввaт аст. О[анги духypaгии му[таво бapтapaф шудааст. Унcуp[ои публит-систй ифодаи paвшaн ёфтаанд. Радифи шeъp дap шакли пуpcиши pитоpикии «Ро[и ободй куxой?» му[тавои газали мaзкуpи Лои^о бeштap paвшaн менамояд.
Сониян, яке аз хусусият[ои шeъpи суннатй мустацил будани тacвиp ва му[тавои [ap банд аст, яъне [ap банди газал тacвиp ва мaзмунepо хулоса мекунад ва xУДо аз матни шeъp буданаш имконпaзиp аст:
Дил муцими куи цонон acту мaн ин цо Fapиб Чун кушд бечоpaи миcкинтaни тaн[о ияриб Чунон ки мебинем, аз ин байт хонанда маънии комил ва муcтarилepо пайдо мекунад. Вале дap газал[ои иxтимоии муоcиp шоиpон то андозае аз ин махсусияти шeъpй capфи нaзap кapдaaнд. Дap aкcapи газал[о бо вуxуди мустацилияти банд[о, шоиpон му[тавои комили шeъppо дap cap то capи миcpaъ[ои газал xойгиp намудаанд. {адаф ва мацсади шоиp аз овapдaни абёти аввалй дap байти охиpини газал paвшaн мешавад. Чунончи, му[тавои газали «Ин кучиёни хоки pa[ пуp хоки моpо бехтанд» дap байти охиpи paвшaн шудааст. Му[таво дap тacвиp ва тacвиp дap cap то capи шeъp гуcтуpдa мебошад.
Солисан, э[сос дap шeъpи иxтимоии гузашта бapтapият дошт ва э[соси иxтимой муraддaмтap аз андешаи иxтимой буд: Хонaбapдyшaм шрешон ку вaтaн доpaд Maро, Бяр цунун тaклиф чоки пиpa[aн доpaд мapо. ... Гирдбод a3 беcapaнцомй нaмегиpaд ^рор, Тaнгдacти[оидaвpон бевaтaндоpaд мapо. (Сaйидо)
Шeъp он вацт хуб аст, ки му[тавояш [ис ва aндeшapо созиш дода тавонад. Шeъpи сиёсй -иxтимой э[соси зиёдpо нaмeпaзиpaд. Маълум аст, ки дap шeъpи иxтимой шоиp набояд ба шахсият ва э[сос дода шавад, [амзамон адеша[ои хушку холиpо воpиди шeъp кapдaн низ мувофици мацсад нест. Aкcapи газалу pубои[ои иxтимоии адабиёти муоcиpи тоxикй, бахусус, да[сола[ои охиpи rapни гузашта дap инъикоси мазомини иxтимой аз зо[иpи ашё ба асли [ацицат[о pо[ xуcтaacт. Дap шeъpи иxтимоии муоcиp, ки дap цолаб[ои суннатй cуpудa шудаанд, созиши э[сос ва андеша нисбат ба шeъp[ои иxтимоии классикй бeштap дида мешавад:
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ Э
Худоё, То^ки^о^о амон бахшо зихудхо[й Дилам caдпоpa шуд аз маншаи «инцой», «онцой» Суханнодон, cyxaннодидaгон имpyз пyp[apфaнд, Да}тего, нуктадоне, ^m^acen^, нyктaфapмоне! (R. Киpом)
Ин xо андешаи иxтимой баpтаp аз эдсос rapоp доpад. Исти-фодаи бамавцеи yнсypи публитсистй-хитоба низ даp созиши дис ва андеша таъсиpи мусбат гузоштааст.
Солдои 90-уми садаи гузашта шоиpон rapиб аз дама навъдои жанpй фаpовон истифода бypдаанд. Мазмуни иxтимой, xанба[ои публитсистй, воцеияти зиндагй даp дамаи анвои шеъpй ба чашм меpасид.
Охирон, даp шеъpи иxтимоии адабиёти классикии фоpсy тоxик махсусияти дасби долй ва оданги панду андаpз ва дикмат бештаp эдсос мешуд, ки дамин хусусият аз шеъpи иxтимоии мyосиpи то-Xикй, бахусус, цолабдои цадимй беpyн гаpдид ва шоиpон кушиш каpдаанд, ки даp баёни xанбаи иxтимой [yзypи панду андаpз ва насидатдои бевоситаpо камтаp созанд. Даp цолабдои суннатии мyосиp xанбаи иxтимой бештаp ба сypати конкpет воpид мегашт. Хонанда метавонист, ки тавассути мудтаво ва натиxагиpи[ои шоиp ба хулосадои заpypй ояд. Даp шеъpи иxтимоии мyосиpи тоxикй оданги фалсафй цувват гиpифта, мyндаpиxаи андаpзй даp умци мудтавои шеъp xой ёфт:
...Гиpям аз он ки ба жapфои чунин фоциае, Нашавад xиpa rnc аз [aмнacaбy [амватанам. Гиpям аз он к и ду-cG бетapaфи бешapaфе Ба capм caнг бибоpaд, ки ман дам назанам. Гиpям аз он ки ту тан[ову ман тaн[отap, Ватанам,оватанам, оватанам, о ватанам.
ПАЙНАВИШТ:
1. Aкбаpов Ю. ^исмати инсон ва гисмати шеъp (Баъзе масъаладои лиpикаи мyосиpи tox^).- Душанбе: Иpфон,1980
2. Гyлpyхсоp. Даp паноди сояи худ (китоби шеъp).- Москва: Aкадемия, 1998
3. М^зою^с М. ^apaen^M шеъpи мyосиpи тоxикй ва масоили pyшди шеъpи сапед дap Тоxикистон// Рудакй.- 2004.-№5
4. Радмонов Ш. Шеъp ва Ah™ ^Krap^m*^ сифатию созмонй дap лиpикaи мyосиpи тоxикй).-Дyшaнбе: Maоpиф, 1994
НОМАИ ДОНИШГО{
5. Сатторзода А. Ку[на ва нав (Дар шеър накд ва забон).-Душанбе: Адиб, 2004
6. {усейнзода Ш. Гуфтор аз ганхи сухан. -Душанбе: Ирфон, 1985
7. Шералй Л. Фарёди бефарёдрас.- Душанбе, 1997
8. Шералй Л. Куллиёт (иборат аз ду хилд). Хилди якум (китоби якум).- Хуханд: Ра[им Халил, 2001
9. Шералй Л. Куллиёт (иборат аз ду хилд).Хилди якум (китоби дуюм).- Хуханд: Ра[им Халил, 2001
10. Шукуров М. Па[лу[ои тадцици бадей. Баъзе масъала[ои адабиёти [озираи тохик.-Душанбе: Ирфон, 1976
11. Шукуров М. Пайванди замон[о ва халц[о (Махмуи мацола[о).-Душанбе: Ирфон, 1982
Social Aspect of Poetry and Poetical Genres S. Hakimova
Key words: social aspect, traditional forms, new poem, social gazel
The problem of objective and subjective factors of strengthening social aspect in the modern Tajik poetry is not completely studied yet. The scientists do not support the unique idea of the reflection of social inception in the form of traditional genres. Some scientists think that in the form of traditional genres it is not possible to say something new. However, the study of the modern Tajik poetry shows that it is possible to express modern content and social aspects in the form of traditional genres, as rubai, gazel, mesnevi, musammot.
By the way, the analysis shows that social inception finds its expression more in new poetical forms. The author of the article after a comprehensive investigation of the Tajik poetry of the end of the XXth and the beginning of the XXIth centuries comes to the conclusion that the problem of demand for a new poetry is connected with the following factors:
1. Eliminating the laws of metering aruz.
2. Changing the rules of rhythms.
3. Widening the space of image.
4. Using new vocabulary in new poems.
