CC BY
38
98
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 398
А. Ю. Лозка
РЭСТАЎРАЦЫЯ І РЭКАНСТРУКЦЫЯ Ў ФАЛЬКЛАРЫСТЫЦЫ
Упершыню даследуецца тэарэтычны аспект паняццяў рэстаўрацыі і рэканструкцыі ў беларускай фалькларыстыцы. Асобна разглядаюцца такія асноўныя метады рэстаўрацыі фальклорнага факта, як кансервацыя, аднаўленне, прыстасаванне, рэканструкцыя і ўласна рэстаўрацыя. Вызначаюцца ўзроўні ступені даставернасці рэстаўрацыі, метады якой адносяцца аўтарам да вышэйшай якасці, а рэканструкцыя культурных артэфактаў -да ніжэйшай, ці прыблізнага навукова-гіпатэтычнага даследавання.
Уводзіны
Пытанні рэканструкцыі і рэстаўрацыі тэкстаў народных твораў, абрадаў і свят у фалькларыстыцы мала вывучаны. Добрыя здабыткі маюцца ў архітэктуры, нават у літаратуразнаўстве, мовазнаўстве і археалогіі. Сюды можна дадаць і выдатную дзейнасць некаторых рэстаўратараў старадаўніх музычных інструментаў і іншае. Пытаннямі рэканструкцыі займаюцца ці займаліся рускія навукоўцы Дз. Ліхачоў, І. Грабар, Б. Рыбакоў, М. Талстой, С. Талстая, І. Зямцоўскі, В. Іваноў, У. Тапароў, Б. Пуцілаў, Т. Агапкіна, А. Байбурын, А. Тапаркоў, Т. Бернштам, Б. Успенскі і інш. У 80-х гадах ХХ стагоддзя на старонках часопіса «Советская этнография» [1] сярод вядучых расійскіх фалькларыстаў і этнографаў разгарнулася дыскусія па тэарэтычных пытаннях рэканструкцыі традыцыйнай спадчыны, якая прыцягнула ўвагу да даследаванняў, звязаных з славянскай духоўнай культурай, і дала некаторыя адказы на ўзнятую праблему. І ў той жа час паняцці «рэканструкцыя», «рэстаўрацыя», «кансервацыя» і іншыя не ўвайшлі нават у слоўнік навуковай і народнай тэрміналогіі «Усходнеславянскі фальклор» [2].
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Рэстаўрацыя (ад познелацінскага restauratio - аднаўленне). Энцыклапедыя тлумачыць паняцце, якое больш вядома ў архітэктуры і мастацтве, як «умацаванне і аднаўленне разбураных, пашкоджаных або скажоных помнікаў гісторыі і культуры ... для выяўлення іх гістарычнай і мастацкай каштоўнасці, падаўжэння іх веку і ўключэння ў сучаснае жыццё» [3, 580]. Вельмі прыдатны ў гэтым аднаўленні і найбольш надзейны сродак і спосаб - народная памяць, якая ўтрымлівае розныя старадаўнія творы і звычаі.
Рэстаўрацыя праводзіцца рознымі навукова-даследчымі метадамі. У многім яны падобны на тыя, якімі карыстаюцца спецыялісты па ахове помнікаў гісторыі і культуры. А такімі метадамі сучаснай рэстаўрацыі з’яўляюцца: кансервацыя, аднаўленне, прыстасаванне, рэканструкцыя (згодна з навукова абгрунтаванымі данымі), уласна рэстаўрацыя [3, 580].
Кансервацыя (ад лац. conservatio захаванне) ў фалькларыстыцы азначае пісьмовую, гукавую ці іншую захаванасць фальклорных фактаў. Тут вылучаецца некалькі сродкаў. Па-першае, агульна прызнана, што беларуская фальклорная спадчына з’яўляецца найбольш кансерватыўнай у Еўропе. Гэта значыць, што спрыяльныя ўмовы бытавання вуснай народнай творчасці, якія захоўваюць яе ад розных разбуральных трансфармацый, з’яўляюцца надзейным фактарам кансервацыі. Па нашых ранейшых даследаваннях вынікае, што значныя сюжэтна-кампазіцыйныя, паэтыка-тэксталагічныя змены адбываюцца ў прасторавым руху песеннага тэксту, а менш - у часавым, найбольшыя - у прасторава-часавым руху песні [4, 98]. Гэтае палажэнне з’яўляецца важным для рэстаўратараў. Любы жыццёвы факт, які атрымаў фальклорнае асэнсаванне, прайшоў пэўны час фалькларызацыі, захаваўся ў прыказках, песнях, легендах і іншых жанрах, становіцца фактам кансервацыі, але, безумоўна, вуснапаэтычныя тэксты поўнасцю не застрахаваны ад разбурэння і асабліва ў часава-прасторавай трасфармацыі. Гэта значыць, што пэўны фальклорны тэкст знаходзіцца ў жывым бытаванні на працягу доўгага часу і падвяргаецца перайманню, запазычванню асабліва ў іншаэтнічныя рэгіёны, тэрыторыі з рознымі культурнымі і дыялектнымі традыцыямі.
ФІЛАЛОГІЯ
99
Асноўным метадам кансервацыі ў фалькларыстыцы з’яўляецца занатаванне (запіс) вуснага твора: а) пісьмовае, б) фанаграфічнае, в) відэа-, кіна- і іншатэхнічнае. Чым вышэйшы ўзровень тэхнікі, тым больш надзейная кансервацыя. Нездарма ў «Сусветнай дэкларацыі культурнай разнастайнасці» зафіксаваны наступныя артыкулы: «Спрыяць “дэгітальнай (у рамках лічбавых тэхналогій) пісьменнасці” і ўдасканальванню новых інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій, якія павінны разглядацца як адукацыйная дысцыпліна і як педагагічны сродак...»; «Распрацоўваць палітыку і стратэгію захавання і ўзбагачэння культурнай і прыроднай спадчыны, а перш за ўсё вуснай і нематэрыяльнай...» [5, 13-14].
Неабходна таксама адрозніваць рэстаўрацыю саміх сродкаў кансервацыі, якія, напрыклад, звязаны з пашкоджанымі магнітафоннымі, відэа- і кінастужкамі, дзе адлюстраваны факты традыцыйнай культуры.
Пад аднаўленнем у фалькларыстыцы, на нашу думку, неабходна разумець працэсы ўзнаўлення абрадаў, свят, звычаяў, песень і г. д. па наяўных рэштках. Сюды, напрыклад, можна аднесці звычайнае капіраванне ці размнажэнне матэрыялу, што звязана і з кансервацыяй, і з частковай рэстаўрацыяй. Як вядома, многія фальклорныя творы былі запісаны ў ХУІІІ-ХХ стст. і захоўваюцца ў рукапісах архіваў. Іншы раз уяўляе даволі цяжкую справу прачытанне тэкстаў, якія напісаны рознымі, у тым ліку дрэнна чытабельнымі почыркамі, а затым наступнае іх уключэнне ў зборнікі. Тое ж датычыць і размнажэння матэрыялу, зробленага на старадаўніх фанографах, а таксама і на магнітафонах.
Акадэмік Дз. Ліхачоў заўважаў, што «ўсякае выданне тэксту патрабуе яго вызвалення ад апісак - устанаўлення тэксту ў тым выглядзе, як яго разумеў перапісчык. Менавіта вызваленне тэксту ад апісак не ёсць яшчэ рэканструкцыя. Гэта абавязак выдаўца, але не рэканструктара (выдзелена намі - А. Л.). Да паняцця рэканструкцыі найбольш падыходзіць тое, што гаворыць І. Э. Грабар пра «аднаўленне». І. Э. Грабар піша: «У паняцці “рэстаўрацыі” неабходна адрозніваць два моманты - момант рамонту і момант аднаўлення» [6, 462]. На нашу думку, там, дзе вядомы тэкстолаг разважае пра «выдаўца», у нашым выпадку неабходна разумець «рэстаўратара», бо і пацвярджаецца затым словамі І. Э. Грабара.
Асобным відам аднаўлення і метадам рэстаўрацыі неабходна лічыць адраджэнне. Гэта - працэс вяртання і пераасэнсавання духоўных здабыткаў нацыі пасля іх занядбання.
Наступны метад - прыстасаванне. Тут павінна ісці размова пра прыстасаванне пэўнага твора да адпаведнага перыяду гісторыі. Даследчык не выпраўляе тэкст, а на аснове канкрэтнага вывучэння гісторыі тэкстаў, іх асаблівасцей, мовы, стылю і г. д., імкнецца распазнаць час і месца яго бытавання. Прыкладам тут можа служыць рэканструкцыя згубленых частак «Хронікі Быхаўца», калі даследчыкі прыстасавалі да яе асобныя часткі з «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» М. Стрыйкоўскага і з Галіцка-Валынскага летапісу.
Уласна рэстаўрацыя таксама лічыцца адным з метадаў рэстаўрацыі. Пад ёй разумеюцца невялікія аднаўленчыя работы, часцей касметычнага плану, што не закранаюць увесь аб’ект, а толькі частку яго. Прасцейшыя рэстаўрацыйныя элементы можна знайсці ў кожным томе серыі «Беларуская народная творчасць». Яе складальнікі звычайна бяруць у квадратныя дужкі ([ ]) асобныя словы і сказы, якія, на абгрунтаваную думку даследчыка, маглі існаваць.
Больш складаная і аб’ёмная рэстаўрацыя з выкарыстаннем навукова абгрунтаваных метадаў, што патрабуе карэннай перабудовы ці аднаўлення помніка па рэштках, наяўных апісаннях, перарастае ў рэканструкцыю. Вельмі строгія патрабаванні да рэканструкцыі ставіў Дз. Ліхачоў: «Ні адна рэканструкцыя не можа прэтэндаваць на поўную даставернасць і дакладнасць. ... усе рэканструкцыі прыбліжаныя. ...перад намі, па сутнасці, макет» [6, 471-472].
Паняцце рэканструкцыі павінна азначаць аднаўленне агульных уласцівасцей песеннай традыцыі ці іншага старадаўняга помніка па апісаннях, рэштках напеваў, што захаваліся, на падставе аналізу асобных частак, а таксама іншых блізкіх паводле зместу, складу, стылю твораў. Рэзкую мяжу паміж рэстаўрацыяй і рэканструкцыяй знайсці цяжка, бо ў пэўны перыяд апошняя можа пераходзіць у вышэйшую стадыю - рэстаўрацыю. Даследчыкі вылучаюць наступныя асноўныя прынцыпы рэканструкцыі: «рэканструкцыя павінна быць гіпатэтычным
100
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
узнаўленнем строга вызначаных і канкрэтных этапаў у развіцці тэксту» [6, 469]; «ёсць свайго роду “макет” тэкста, узноўлены ў сваім змесце, ідэях, мэтанакіраванасці, а не толькі ачышчаны ад пазнейшых апісак і скажэнняў»; «нельга змешваць у рэканструкцыях з’явы мовы розных эпох» [6, 478]; «разуменне заканамернасці фальклорнага працэсу»; «асэнсаванне спецыфікі фальклору, як асобнай формы культуры з асаблівасцямі яго стварэння, узнаўлення і перадачы»; «усякая з’ява ў фальклоры - вынік эвалюцыі або трансфармацыі нейкага папярэдняга стану»; «важнейшай метадычнай асновай рэканструкцыі ў фальклоры з’яўляецца параўнальна-гістарычны падыход» [7, 53].
Зробім пачатковую спробу рэканструкцыі рэшткаў задыяка (жывёльнае кола) ў беларускім народным календары (БНК). Адразу прыходзіць на памяць прымаўка «Ёсць на свеце два Юр’і і абодва дурні: адзін халодны, а другі галодны». І далей - «халодны» (26.11) выпускаў на свабоду ваўкоў, а «галодны» (23.04) зачыняў іх. Вось і дзяленне года на паўгоддзі, хаць і не роўнае (7 мес. + 5 мес.). У лепшым выпадку павінна быць на месяц раней, гэта значыць, 26.10. Бо і астраномы сцвярджаюць, што з 21 сакавіка (22 - Саракі) па 23 верасня (21 - Багач) Зямля праходзіць за 186 дзён [8, 16]. Вылічаем: (сакавік) 11 + (красавік) 30 + (травень) 31 + (чэрвень) 30 + (ліпень) 31 + (жнівень) 31 + (верасень) 22 = 186 дзён. Выканаем вышэй азначаную папраўку на адзін месяц наперад, г. зн. патрэбна лічыць з дня Юр’я (23.04): (красавік) 8 + (травень) 31 + (чэрвень) 30 + (ліпень) 31 + (жнівень) 31 + (верасень) 30 + (кастрычнік) 25 = 186 дзён, што і патрабавалася. Глядзім у БНК: «8/26. Зміцер (Змітрок, Дзмітры) - “хітры” дзень, канец надзеі выйсці замуж...». «Да Змітра пасуць, а па Змітру пільнуюць»... Змітраў дзень параўноўваюць у прыродных прыкметах з Вялікаднем. Католікі Венгрыі адзначалі дзень святога Дзёмёцёра (26 кастрычніка) як свята пастухоў... Асабліва папулярнае свята пастухоў, што праводзілася на Мітра, у авечкаводаў горных раёнаў Маравіі і Славакіі. Важнае месца ў календары сербаў, чарнагорцаў, македонцаў і мусульман паўднёваславянскага паходжання займаў Змітраў дзень (Митров дан), які падзяляў год на дзве палавіны... У паўднёва-ўсходняй Балгарыі... Дзмітраў дзень па значэнні роўны з Юр’евым і раздзяляў зімовую палову ад летняй...» [9, 198-200]. Акрамя таго сцвярджаюць, што «сярод народаў Паўднёва-Усходняй Еўропы, у якіх было развіта адгоннае жывёлаводства, Георгіеў дзень лічыўся важнейшым, чым Пасха» [10, 93]. Высновы видавочныя. 26.10 (ці 25.10 па задыякальным календары) быў «воўчым днём», а 26.11 - яго зрабіла праваслаўная плынь, бо ў гэты дзень па царкоўным календары -Асвячэнне храма вялікапакутніка Георгія ў Кіеве (1051-1054 гг.).
Як відаць далей, у кожным месяцы БНК захаваліся традыцыйныя святы, якія выяўляюць розныя жывёльныя культы, гэта дае падставу для імавернай рэканструкцыі задыякальнага календара беларусаў.
Вывады
Выкарыстанне розных метадычных прынцыпаў стварае розныя ўзроўні рэстаўрацыі і рэканструкцыі фальклорных фактаў па ступені даставернасці. Зыходзячы з папярэдняга аналізу, самую вяршыню іх зойме рэстаўрацыя: (1) аднаўленне першапачатковага і (2) блізкага ці прыблізнага выглядаў. Тут не будзем сабе ставіць задачу размеркавання метадаў рэстаўрацыі паміж імі і вызначэння ўсіх магчымых варыянтаў-прыступак. Наступныя ніжэйшыя прыступкі нашай «піраміды» складзе сістэма рэканструкцыі. Трэцяе месца належыць памежнаму ўзнаўленню, калі ўлічваюцца вышэй названыя прынцыпы і фактары. Гэта - рэканструкцыя фальклорнага факта пэўнага рэгіёна, нават вёскі, прывязанага да пэўнага часу, адпаведнай мовы і ўмоваў бытавання праз узнаўленне яго мастацкіх, эстэтычных, стылістычных уласцівасцей і функцыянальнага прызначэння.
Далей могуць быць рознаварыянтныя прыступкі, звязаныя з улікам выкарыстання-невыкарыстання асобных метадычных прынцыпаў. Сюды могуць адносіцца агульныя даследаванні-апісанні абрадаў, звычаяў і г. д., без асаблівага ўліку часу бытавання ці рэгіёна. У фалькларыстыцы найбольш пашыраныя такія работы, якія можна ўмоўна аднесці да сярэдняга ўзроўню. Гэта - рэканструкцыі-сістэматызацыі. Напрыклад, збор і сістэматызацыя беларускага народнага календара, які ўяўляе сабой рэканструкцыю агульнага стану каляндарнай
ФІЛАЛОГІЯ
101
традыцыі па розных дайшоўшых да нашага часу крыніцах з усіх рэгіёнаў; рэканструкцыі-сістэматызацыі язычніцкага славянскага ці задыякальнага календароў на аснове нацыянальнага матэрыялу з прыцягненнем падобнага ў іншых народаў; рэканструкцыі гіпатэтычнага зместу фальклорнага факта, у тым ліку песні, празаічнага твора, а не згубленага іх тэксту з улікам мовы, часу і г. д.
Вызначым ніжэйшыя прыступкі ўзведзенай «піраміды». Да іх можна аднесці вельмі прыблізныя рэканструкцыі ў выглядзе накідаў схем, малюнкаў, макетаў. «Калі рэканструкцыя выкарыстоўвае магчымасць у большай ступені, чым неабходнасць, - заўважае Дз. Ліхачоў, -яна адносіцца да галіны мастацкай творчасці, а не навуковай» [6, 462]. Да рэканструкцыі вучоны ўжо не адносіў кампілятыўныя спіскі, «аўтарскія тэксты». Б. Пуцілаў называў чатыры асноўныя ўзроўні рэканструкцыі, не вызначаючы ступені даставернасці. Гэта - «стан фальклорнай сістэмы ў цэлым на дадзенай стадыі, жанры, тэксты, элементы (вобразы, паэтычныя прыёмы і г. д.» [7, 53].
Такім чынам, па ступені даставернасці да вышэйшага ўзроўню неабходна адносіць рэстаўрацыю, асноўнымі метадамі якой у фалькларыстыцы з’яўляюцца кансервацыя, аднаўленне, адраджэнне, прыстасаванне і ўласна рэстаўрацыя. Рэканструкцыя фальклорных фактаў адносіцца да больш прыблізных, але навукова-гіпатэтычных і найбольш пашыраных даследаванняў, што патрабуе выканання пэўных метадычных прынцыпаў.
Літаратура
1. Теоретические проблемы реконструкции древне славянской духовной культуры (вопросы и ответы на вопросы) // Советская этнография. - 1984. - № 3. - С. 53-55 ; № 4. - С. 64-80.
2. Восточнославянский фольклор : словарь науч. нар. терминологии / редкол.: К. П. Кабашников (отв. ред.) [и др.]. - Мінск : Навука і тэхніка, 1993. - 478 с.
3. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. / рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) [і інш.]. -Мінск : БелСЭ, 1986. - Т. 4. - 742 с.
4. Лозка, А. Ю. Лёс вясельнай паэзіі / А. Ю. Лозка // Весці Акадэміі навук БССР. Сер. грамадскіх навук. - 1987. - № 3. - С. 92-99.
5. Сусветная дэкларацыя культурнай разнастайнасці / уст. арт. У. Гілепа і В. Ліцьвінкі. - Мінск : Светоч, 2002. - 15 с.
6. Лихачев, Д. С. Текстология: На материале русской литературы Х-XVH веков / Д. С. Лихачев. -Л. : Наука, 1983. - 639 с.
7. Путилов, Б. Н. Теоретические проблемы реконструкции древнеславянской духовной культуры (вопросы и ответы на вопросы) / Б. Н. Путилов // Советская этнография. - 1984. - № 3. - С. 53-55.
8. Хренов, Л. С. Время и календарь / Л. С. Хренов, И. Я. Голуб. - М. : Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1989. - 128 с.
9. Лозка, А. Ю. Беларуски народны каляндар / А. Ю. Лозка. - Минск : Полымя, 2002. - 239 с.
10. Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы: Исторические корни и развитие обычаев. - М. : Наука, 1983. - 221 с.
Summary
The theoretical aspect of the notions «restoration» and «reconstruction» in Belarusian folklore is studied for the first time. Such basic methods of the restoration of the folklore facts as preservation, renovation, adjustment, reconstruction and restoration proper are examined particularly. The author determines the levels of the degree of restoration adequacy and relates its methods to that of the highest quality, whereas the reconstruction of cultural artifacts is related here to the approximate scientific- hypothetical research, which possesses lower quality.
Паступіў у рэдакцыю 18.12.09.
