CC BY
111
Ш. Пулотова
ТАСВИРИ АНОСИРИ РУЗГОРИ МОДДЙ ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ»
Вожатой калидй: фаруанги моддй, «Маснавии маънавй»-и Цалолуддини Румй, анъанаву маросим, асбобуои рузгор
«Маснавии маънавй» аз барчастатарин осори адабй ба шумор рафта, аз хар чихат мавридитаваччухи мухаккикону андешамандон карор гирифтааст. Бино ба таъкиди Карими Замонй: «Маснавй дарёи жарфест, ки дар он метавон гаввосй кард ва ба анвои лояолй ва аксоми гавхархои маънавй даст ёфт» (6,35).
Масоили мухталифи марбут б а аносири рузгори мардумии дар осори адабй инъикосгашта на гапх,о фархангу маданияти як миллат-ро бозтоб медихад, балки анъанахои муштараки кишвархоеро дар бар мегирад, ки аз назари реша ва маншаъ як хастанд. Маъмулан, «...дар байни халкдои гуногун маълумот ба ду шакл: шифохй (барномахои радиову тел.) ва хаттй (рузномаву китоб ва интернет) дар гардиш аст ва хамин хусусияти иттилоотй тамоми чабхахо, яъне батну матни хислату рухияи халкро дар бар мегирад» (11,12).
Бешак, мардумони Точикистону Эрон ва Афгонистону Туркия бо хам каробат ва иртиботи таърихиву фархангй, забонй ва адабии фаровоне доранд, ки бевосита дар осори хаттй бо шевахои гуногун ифода шудаанд. Яке аз вижагихои мухими маснавихои ирфонй, бахусус «Маснавии маънавй» он аст, ки муаллиф барои исботу ташрехи акоид аз хаёти рузмарраи халк аз одобу одоти мардумй мисол овардааст. Суханони зерини мусташрики маъруфи рус С.И.Баевскийро, ки дар бораи фархангномахо гуфтааст, ба «Маснавии маънавй» низ нисбат додан мумкин аст. Мавлоно ходиса ё санадеро дар китобаш зикр намуда «мавчудияти ин ё он шайъ, ин ё он мафхумро дар давраи муайяни таърихии хаёти халк сабт
менамояд, ки ба эх,си чанбахои воксии хастии инсон, он «образи замон», ки хеле мухим аст, имконият фарохам меорад» (2,197).
Максад аз зикри анъанаву маросимхо, номи асбобу анчоми руз-гор, ходисахои харрузаи зиндагии одамон, аз кабили тайёр кардани ширинихо аз шакар, навхагарй ва пушидани либоси сисх, дар маро-сими азо, ба воситаи лула кашидани об аз хавз ва f. махсус барои тачассуми фарханги моддии мардум набуда, воситаи ташреху тав-зехи рамзу рози афкори фалсафиву ирфонии шоир мебошад. Маса-лан, ба масъалаи хамсари хешро эхтиром намудани мард, ки он аз ичрои яке аз суннатхои шариат: дасти занро ба даст гирифтани мард рузи аввали акди никох шуруъ мешавад ва ин амал амонатдории эшонро ифода мекунад, чунин омадааст:
Шую занро гуфта шуд баури мисел,
Ки макун, эй туй, занро бад гусел.
Он шаби гирдак на янго дасти у
Хуш амонат дод андар дасти ту?
К-он чй бо у ту кунй, эй муътамад,
Аз баду некй Худо бо ту кунад (8,3968-3970).
Сабаби носозгорй ва бадрохии занхоро шоир аз муносибати баду номуносиби шавхар донистааст. Заминаи таълимоти мазкурро Карими Замонй аз хадиси набавй шуморида чунин меорад: «Магар дар шаби зифоф янга дасти наварусро ба дасти ту надод ва ба ту нагуфт, ки ман ин амонати худро ба ту супурдам? Мувозибаш бош. Мабодо дар хакки у бадй кунй. Чунон ки он Набии карим (с) дар вопасин айёми хаёти худ дар хутбаи хуччатулвидоъ мардонро ба хусни сулук ва рафтори писандида бо занон супориш кард ва фармуд: «Шуморо ба некй бо занон суфориш мекунам... чаро ки ононро ба унвони амонати Худо гирифтаед...». Мавлоно низ дар риояти холи занон бисёр хассос буд. Чунон ки вакте ранчиш миёни Бахоуддини Валад ва хамсараш рафт, Мавлоно аз аруси худ химоят кард ва бо калимоте мухаббатомез дилдориаш дод ва гуфт: «Агар Бахоуддин дар озори шумо кушад, хакко ки дил аз у барканам ва хатто саломи уро чавоб нагуям ва у хак надорад дар чанозаи ман хозир шавад». Мавлоно голибан хушунатро бар занон менакухад (6, 1021).
Лозим ба ёдоварист, ки лафзи янга (шакли дигари вожаи янго) аз забони туркй ба забони точикй иктибос шуда ба ду маъно: а) хамсари бародар, амак, таго; келин; б) аз хешованди наздики оилаи арус, ки шаби туй дар хавлии домод меистад, ба кор меравад. Дар
тарчумаи русии ба наздикй дар Маскав суратгирифтаи «Маснавии маънавй» (аз чониби шаркшиносони маъруф чун Пригарина. Акимушкин, Чалисова.. .ва дигарон) калимаи янго ба маънои дугона (подружка) тарчума шудааст:
В ночь брачного чертога разве подружка невесты ее руку Не препоручила в качестве залога твоей руке? (9,6.3955, с.781) Х,ол он ки дар истилохоти маросими туйи точикй вожахои «янга» ва «дугонаи арус» як мафхумро ифода намекунанд.
Ба х,ар амалиёти чузъй таваччух зохир кардан, бе он ки робитаи бевоситае ба мавзуи бахси Мавлоно дошта бошад, аз мушохидакории шоир дарак медихад. Кудаки хурди нав таваллудёфта, ки хеле заиф аст, барои ширхурй хам кувваи зарурй надорад ва аксар маврид сер ношуда мехобад. Пистони модар, ки табиатан сиришта аз мехру шафкат аст, дар ин гуна холатхо ба дард меояд. Рохи бехтарин барои водор намудан ба ширхурй - бинии тифлро молида бедор кардан аст, ки байни занхо хеле маъмул мебошад. Хдмин холат дар порчаи зерин чунин инъикос ёфтааст: Бинии тифле бимолад модаре, То шавад бедору воцуяд х(в)аре. К-у гурусна хуфта бошад бехабар В-он ду пистон мехалад аз мех;р-дар (8,4-2, 365-366). Маросими духтарбинй ва аз чихати моливу иктисодй таносуб доштани оилахои арусу домод барои хушбахтии оилавй аз унсурхои мухим дониста шудааст:
Гуфт: «Майлаш хешиву шйвастагист Хост духтарро бибинад зердаст, Нек хотунест, Хщ донад, ки кист» Иттифоцан духтар андар мактаб аст.
Боз гуфт: «Ар орд бошад ё субус, Гуфт суфй: «Мо фсщиру зору кам, Мекунам уро ба уону дил арус» К,авми хотун молдору мух,ташам.
Кай бувад ин куфви эшон дар зивоц?
Куфв бояд х;ар ду цуфт андар никох;.
Як дар аз чубу даре дигар зи оц
В-арна танг ояд намонад иртиёх;» (8,4-4, 198).
Дар намунаи зерин бо мохи навро дидани чанд нафар аз такводорон ва гувохй додани эшон ofo3 ёфтани мохи рамазон, чунин иброз ёфтааст:
Mo?çii руза гашт дар ctjçdu Ум ар,
Бар сари кууе давиданд он нафар.
То диполи рузаро гиранд фол,
Он яке гуфт: «Эй Умар, инак уилол» {8,4-2, 113-114).
Дар Мовароуннахр ин одат то солхои аввали Хукумати Шуравй побарчо будааст. Устод С.Айнй огози мох,и шарифи рамазонро дар Бухорои шариф ва амалан чй тавр сурат гирифтани шаходат доданро бар зухури мохи нав чунин тасвир кардааст: «.. .аз руйи шариат cap шудан ва тамом шудани мохи рамазон... бо дидани мусулмонон мохи навро собит шавад. Азбаски хамаи мусулмонон мохи навро дида наметавонанд, бояд ду нафар ва ё зиёда аз он «мусулмонони холиси диндор, ки дар умрашон ду pyF нагуфтаанд», мохи навро дида омада, пеши козй гувохй диханд, ки онхо мохи навро дидаанд. Агар козй гувохии онхоро мувофики шариат дарёбад, «фардо рамазон» ё «фардо ид»- гуён, расман эълон мекунанд. Бино ба гуфти Айнй хисобдонхо пешакй муайян мекардаанд, ки «фалон руз мохи рамазон cap мешавад».. .(1,484).
Дар «Маснавии маънавй» айни хамин холат чунин тасвир ёфтааст: Чун Умар бар осмон мауро надид, Гуфт, к-ин mci?ç аз хаёли ту дамид. В-арна ман бинотарам афлокро, Чун намебинам диполи покро? (8,4-2,113-116).
Аз манобеи хаттй дар бораи тагйири ном кардани баъзе ашёи зиндагии моддии куруни вусто низ иттилооти фаровон ба даст меояд. Масалан, калимаи «гилем», ки имруз бо маънои «палое, колин» маълум аст, дар аерхои миёна ба маънои «либоси аз пусти буз ё гусфанд тайёршуда» ба кор рафтааст: Бсщри кайке ту гилемеро масуз В-аз судои yap магас магзорруз (8,1,2905).
Маълум мешавад, ки дар замони зиндагии Румй зарбулмасали машхури «Бахри кайке палосро сузондан» дар гунаи «Бахри кайке гилемро сузондан» маъруф будааст, зеро маънои аслии вожаи палое «пустини пашмин» аст. Аз корбасти зарбулмасали мазкур метавон ба ин хулоса расид, ки дар мархилаи муайяни инкишоф маънои дувуми вожаи «гилем», яъне фарш мавкеи аввалро ишгол карда.
маънои дувум - чомаи пашмй аз забонхо афтодааст. VIax/з ба хамин сабаб дар зарбулмасал низ чойи вожаи гилемро калимаи «пустин», ки он хам маъмулан пашмй аст, гирифтааст.
Мусташрики рус Е.Э.Бертелс аз хусуси истифодаи зарбулмасалу маколхо дар назми классикии форсу точик мулохизаронй карда, калимаи «гилем»-ро (аз зарбулмасали зикршуда) аз касидаи Сузанй ба маънои «колин» тарчума кардааст:
Аз пайи ayçcamny зеуç нафканд худро дар базах; В-з барои кайкро нанх,од бар оташ гилем.
Ради восклицаний ахсант и зих (никто) не ввергал себя в грех,
А из-за блох никто не клал на огонь (свой палас) (3,475).
Дар лугати «Словарь русского языка» низ танхо маънои дувуми калима кайд гардидааст: «Палое - двустаронний ковёр без ворса» (10,433).
Ч,араёни хосил кардани як навъ моей хушмазза аз ангур низ аз пешрафти маърифати истехсолии хамасрони шоир дарак медихад: Об дар гура туруш бошад валек Чун ба ангурй расад, ширину нек. Боз дар хум у шавад талху yçapoM Дар мещоми сиркагй неъмаладом (8,4-1,2614).
Дар мисоли боло чараёни тайёр кардани сирко, ки дар хум муддати чанд мох хосил мешавад, баён гаштааст. Дар хадиси набавй (с) низ ин моей хушмазза чунин тавсиф ёфтааст: «Чй хуш нонхурише аст сирка».
Ба сифати зарфи нигахдорй истифода кардани каду бо максади дар харорати паст нигох доштани май дар байти зер ба мушохида мерасад:
Хоуf з-Одам гир нураш, хоуç аз у
Xoyç аз у хум гир май, xoyç аз каду (8,1,1954).
Истифода бурдани асбоби махсус, яъне чархушт барои хосил кардани май хануз дар ашъори Рудакй чунин омадааст: Ин тег на аз бещри ситамгорон карданд, Ангур на аз 6ayçpu набиз аст ба чархушт.
Истифода гаштани асбоби махсус барои шустушу, махсусан шустани муйи сари занхо имруз низ дар байни занхои точик раем аст. Аз мисоли зер рочеъ ба баъзе унсурхои фарханги моддии давраи Мавлоно маълумот ба даст меояд: анъанаи бо ташти худ ба хаммом
С' , -УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 65 -
рафтани одамон ва ё таъмин набудани хаммомхо бо таштхои алохида барои хар мизоч.
Буд дар jçcimmom он зан, ногах,он
Ёдаш омад ташту дар хона буд он.
Бо канизак гуфт: «Рае, х;ин мургвор
Ташти симинро зи хонай (и) мо биёр» (8,4-6,2168-69).
Яке аз унсурхои мух, и ми рузгорро мо метавонем дар «Мантик-ут-тайр»-и Аттори Нишопурй ба мушохида гирем, ки барои чомашуй ба кор рафтани «ушнон» ном моддае мебошад: Суфие чун цома шустй гоу-гоу, Мег кардй цумлаи олам cuèbç. Цома чун пуршух шуд якборагй, Гарчи буд аз мег сад гамхорагй. Аз пайи ушнон суйи бсщцол шуд, Мег пайдо омаду он х,ол шуд (7,368).
Дар фархдш и «Бурхони котеъ» вожаи «ушнон» чунин шарх, дода шудааст: «Ба маънии ушнон аст, ки бад-он рахт ва чома шуянд; ва номи доруе хам хает хушбуй, ки онро дувола мегуянд ва ба арабй шабехулачуз ва маслакулкуруд хонанд» (4,1,100).
Алиакбари Деххудо бо истинод аз фарханги «Шарафномаи Манярй» баъд аз хурдани таом барои дастшуй ба кор гирифтани ушнон ва амали собун доштани онро, ки чомаро сапед мегардонад, кайд намудааст (5,ч.7,2695).
Аз хамин маснавй хонанда аз касби рубандагй, ки бо вожаи «хокбез» тазаккур ёфтааст, метавонад огохй пайдо кунад: Як шабе Мсщмуд мешуд бесипох,, Хокбезе дид cap бар хоки рох;. Хамчунон ин хок мебезй ту боз? Подшох;й кун, ки гаштй бениёз». Хокбезаш гуфт: «Он з-ин ёфтам, Ончунон ганце них,он з-ин ёфтам (7,227).
Калимаи «хокбез» дар «Лугатнома» ба маънои «шахсеро, ки хоки кучахо ва бозорхоро ба чихати нафъи худ чоруб кунад ва бибезад; безандаи хок» («Бурхони котеъ»); ва ба накл аз «Бахори Ачам» ба чуз бо чуроб руфтани куча хамчунин бо об шустанро низ ифода кардани он кайд гаштааст: «Он ки хоки корхонаи заргарон ва хоки рахгузаРонР° ба об шуяд, то зари гумшуда ва чуз он барояд» (5,20,76).
Хулоса, маснавихои ирфонй ба чуз он ки маонии фалсафиву мазхабй ва равоншиносиро баён медоранд, хамчунин одобу одот ва фархангу маданияти моддии хамзамононро инъикос менамоянд. Аз чумла, дар «Маснавии маънавй» аз гандинаи мадмуаи ёфтахои акдиву зехнии инсонияти то асри худ ва фарханги мардумй барои ифодаи афкору андеша бахрамандй чуста шудааст. Зикри чузъиёти фарханги моддии зиндагиву фаъолияти хамарузаи мардум бахри барчаставу возех ва равшан ифода ёфтани афкору акоиди фалсафиву ирфонии шоир хизмат кардааст. Махз тавассути тамсилот хонанда ба хулосахои амик ва хадафи аслии муаллиф даст меёбад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. Куллиёт. Ч,.7.-Д.: Нашриёти давлатии Тод., 1962.-646.
2. Баевский С.И. Средневековые словари (фарханги) - источник по истории культуры Ирана// Очерки истории культуры средневекового Ирана. -М.: Наука, 1984.
3. Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы.-М.: Изд-во восточной литературы, 1960.-555ст.
4. Бурхон, Мухаммадхусайн. Бурхони котеъ. Тахияи матн бо пеш-гуфтор ва тавзехоти А.Нуров. -Душанбе: Адиб, 1993.
5. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома, д.7. -Техрон, 1338.
6. Замонй, Карим.Шархи домеи «Маснавии маънавй». Дафтари аввал. -Техрон: Интишороти Иттилоот, 1392
7. Нишопурй, Аттор. Мантик-ут-тайр. Мукаддима ва тасхехи Мухаммадризо Шафеии Кадканй. -Техрон, 1384.
8. Румй, Далолудцин. Маснавии маънавй. Бар асоси матни Р.Николсон ва мукобала бо нусхахои дигар. -Техрон: Нашри замон, 2001. - 728.
9.Руми Д.М. Маснави-йи маънавй «Поэма о скрытом смысле». 4-6 даф-тары. (Пер. с перс. Л.Г.Лахути, Н.И.Пригариной, МА.Русанова, A.A. Хисматулина, Н.Ю.Чалисовой, О.М.Ястребовой) -М.: Вече, 2013,- 864.
10. Ожегов С.И. Словарь русского языка.-М.: Русский язык,1983.-816 с.
11. Основы этнологии: Учебное пособие/Под ред. проф. В.В.Пименова.
- М.: Изд-во МГУ, 2007.-696 с.
Отражение элементов материальной культуры в «Поэме о скрытом смысле» Джалолуддина Руми
Ш. Пулатоеа
Ключевые слова: материальная культура, «Поэме о скрытом смысле» Джалолуддина Руми, обычаи и обряды, предметы быта XIII века
Средневековая персидско-таджикская литература является важнейшим источником разного рода информации для реконструкции истории культуры в широком понимании этого слова. В письменных памятниках, в том числе поэзии независимо от воли авторов отражаются подробные описания реалий, обычаев и представлений эпохи. В связи с этим они служат достоверными источниками для ясного понимания лексических элементов, вышедших из общего употребления. Автор статьи привлекает «Поэму о скрытом смысле» Руми в качестве источника изучения материальной культуры XIII века.
Reflection of the Elements of Material Culture in Djaloluddin Rumi's "The Poem about the Concealed Sense"
Sh. Pulatova
Key words: material culture, Djaloliddin Rumi's "The Poem about the Concealed Sense", customs and rituals, artefacts of the XIII-th century referring to everyday life
Mediaeval Persian-Tajik literature is the most important source of all sorts of information for the reconstruction of the history of culture in wide comprehension of this word. Detailed descriptions of realias and imaginations of the epoch are reflected in written monuments, poetry inclusive, irrespective of the author's will. In connection with it they serve as authentic originals for a clear understanding of lexical elements having come out of common use. The author of the article draws Rumi's "The Poem about the Concealed Sense" as an originalfor the studies of the material culture of the XIII-th century.
