CC BY
3
UDK 004.02:004.5:004.9
Toychiyev X.T.
AndMI "Yer usti transport tizimlari" kafedrasi assistenti O'zbekiston Respublikasi, Andijon shahri, Boburshox ko'chasi
DIZEL DVIGATELLARIDAN CHIQADIGAN ZARARLI GAZLARNI
KAMAYTIRISH
Annontasiya: XXI asrda avtomobillarning zararli chiqindilari bilan atmosfera ifloslanishi global ekologik muammolardan biriga aylandi. Agarda zavod va fabrikalar bir aniq joyda, ma'lum hududlarnigina ifloslantirsa, avtomobillar inson oyog 'i yetgan joyning barchasiga ta 'sir ko 'rsatadi. Uning yechimyo'li faqat bitta - avtomobil ekologikxavfsiz bo'lishi kerak. Buyerdajuda muhim o 'rin ishlatilgan gazlariningzararligini bir necha marotaba qisqartirishga qodir bo'lgan neytrallash tizimlari kiradi.Shu sababli ushbu maqolada Dizel dvigatelidan chiqadigan zararli gazlarning inson salomatligiga ta'siri,ushbu dvigateldan chiqayotgan gazlarning tarkibi va miqdori bo 'yicha olingan natijalar ko 'rsatib o 'tilgan. Chiqindi gazlar miqdorini kamaytitish uslubi borasida taklif berilgan.
Kalit so'zlar: Katalizator, ekspulatatsya, chiqindi gazlar, dizelyoqilg^isi, gaz analizator, standart, modernizatsiya.
Tuychiev Kh.T.
Assistant of the Department of "Ground Transport Systems" Andijan Institute of Mechanical Engineering Andijan region, Andijan, Boburshah Street
REDUCTION OF HARMFUL GASES EMITTED BY DIESEL ENGINES
Abstract: In the 21st century, air pollution with harmful emissions from cars has become one of the global environmental problems. If factories pollute only a certain area, cars will affect the whole human foot. There is only one solution - the car must be environmentally safe. A very important place here includes neutralization systems that are able to reduce the emissions of exhaust gases several times. Therefore, this article presents the results obtained on the effects of harmful gases from a diesel engine on human health, the composition and amount of gases emitted from this engine. It is proposed to reduce the amount of exhaust gases. A method of reducing vehicle emissions has been proposed.
Keywords. Catalyst, exploitation, exhaust gases, diesel fuel, gas analyzer, standard, modernization.
Avtomobillardan chiqayotgan gazlarni o'rganish xozirgi kundagi dolzarb mavzulardan biridir. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan avtomobillardan
'^KOHOMHKa h ^HyMM №11(78) 2020
www.iupr.ru
352
chiqayotgan zaxarli gazlarni tozalovchi katalizator bilan ta'minlangan bo'lib, ekspulatatsya davrida ulardagi nosozliklarni aniqlab va bartaraf qilish kerak bo'ladi. Ammo katalizatorlarni xizmat muddati tugagandan so'ng uni almashtirish xolatlari kam va bu xolatlar tabiatga jiddiy zarar yetkazadi. Avtomobillardan chiqayotgan gazlarni eksplutatsiya davridagi miqdorini aniqlash va uni kamaytirish yo'llarini ishlab chiqish muammoning eng optimal yechimlaridan biri xisoblanadi.
Ichki yonish dvigatellari har kuni millionlab odamlarning sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Odamlar tez-tez yo'talish, astma xurujlari, o'tkir va surunkali bronxit, shuningdek, yurak va qon aylanish tizimining kasalliklaridan azoblanadi. Professional haydovchilar, avtoulov xodimlari, yo'l ishchilari va boshqalar eng yuqori xavf ostida[1].
Chiqindi gazlarining kimyoviy tarkibi juda xavfli bo'lib, inson va hayvonlar sog'lig'iga zarar etkazmaydi, balki daraxtlarni va hatto uylarni yo'q qiladi. Azot dioksid, uglevodorodlar va kislorodning birlashgan mavjudligi fotokimyoviy tutunni hosil qiluvchi juda agressiv va zararli organik birikmalar -peroksiatsetilnitratlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Odamlarda uning ta'siri ostida ko'zlar, shilliq pardalar iltihaplanir, nafas olish alomatlari qayd etiladi, pulmoner va asabiy kasalliklar, bronxial astma esa o'tkirlashadi. Fotokimyoviy smog metallarning korroziyasiga olib keladi, bo'yoq, rezina va sintetik mahsulotlarni yo'q qiladi, kiyimlarni buzadi. O'z shaharlaridagi havoga zararli moddalarga duch kelgan odamlar uzoq vaqtdan beri yurak xurujidan tez-tez vafot etishadi. Bu ulanish, ayniqsa, og'ir tirbandlikka uchragan joylarda aniqlandi. Dvigatel chiqindi gazlarining zaharli tarkibi uglerod, azot va uglevodorodlarning oksidi. Atmosferaga chiqadigan gazlar, to'yinmagan va to'yingan uglevodorodlar, karsinogenlar, aldegidlar, qurum va boshqa yaxshi bo'lmagan moddalar bilan kechasi uyqu va nafas olishni oldini oladi.
Avtomobillardan chiqayotgan zaxarli moddalar tarkibi va miqdorini aniqlash dolzarb masaladagi muammoning dastlabki yechimi. Respublikamiz xududida benzin, gaz va dizel yoqilqisi bilan harakatlanadigan mashinalardan chiqadigan chiqindi gazlar tarkibi va miqdorini aniqlash va ularning amaldagi me'yoriy xujjatlar talabiga mutonosibligini aniqlash hamda chiqindi gazlar miqdoriga qarab dvigatelning texnik holatini baholashda gaz analizatorlaridan foydalaniladi.
Quyida gazoanalizatoridan foydalanib "ISUZU NQR" avtomobilidan chiqdigan gazlarning turlari bo'yicha olingan natijalar taqdim etilgan.
'^KOHOMHKa h соцнумм №11(78) 2020
www.iupr.ru
353
Tirsakli valnin» har xil aylanishlar soni«a mos kcluvchi chiqindi gallar
miqdori
35»
7May|imia l2Wa«Vmia IWitMi IMMaytaWa 210« «il alla Mwo mt min
TIN) HA 1min i;M .virai» !5W»L'rain 164X1 j> train 2100 j\Lraui 3000 as L mm
aCO M73 2M m 2M m 12?
■ Nn 5131 40.1« 51.17 M Í.5» 5tJ7
HC 22» I7MS 127,7 224.5 2M 223.7
1-rasm. Tirsakli valning har xil aylanishlar soniga mos keluvchi chiqindi
gazlar miqdori
Yuqorida keltirilgan ko'rsatgichlar ppm(Parts-per-million-milliondan bir qim) ko'rinishida olingan. Ushbu ko'rsatgichlarndan kelib chiqgan holda avtomobilimizning standartga mosligini tekshirib chiqamiz.
Bunung uchun avvalo ppm birligini, g/km birligiga o'tkazib olamiz, bunga sabab standartimiz g/km birligida berilgan.
Demak, ppm^g/km 1 ~ 8-4 Pi (m3)' ^[2];
Ushbu formuladan foydalanib quyidagini keltirib chiqaramiz:
CO (g/km)=9.66*10-3 *CO(ppm)= 9.66*10-3*211.58=2.04 g/km;
NOx (g/km)=28.56*10-3*NOx(ppm)= 28.56*10-3*41.43=1.18 g/km;
HC (g/km)=5.71*10-3*HC (ppm)= 5.71*10-3*184.36=1.05 g/km
Ushbu formulalardan kelib chiqgan holga, ISUZU yuk avtomobilidan chiqayotgan gazlarning o'rtacha miqdorini hisoblab, jadvalga solamiz va Evro-2 standartiga mosligini tekshirib chiqamiz(1-jadval).
1-jadval.
ISUZU NQR yuk avtomobilidan chiqayotgan gazlar nomi ISUZU NQR yuk avtomobilidan chiqayotgan gazlar o'rtacha miqdori (g/km) Evro-2 strandarti talablariga binoan belgilangan miqdor (g/km) Farq % ko'rinishida
CO 2.04 1 204
NOx 1.18 0.7 (HC+NOx) 307
HC 1.05
мЭкономнка h соцнумм №11(78) 2020
www.iupr.ru
354
Olingan natijalar shuni ko'rsatadiki uchbu avtomobil Evro-2 standartiga mosligi yo'qotgan. Buni to'g'rilash uchun tezda choralar ishlab chiqishni talab qiladi.
Yuqoridagi olingan ma'lumotlarni hisobga olgan holda ushbu avtomobil neytralizatorini platina orqali modernizatsiya qilish kerak. Ushbu modernizatsiya qilish orqali biz chiqindi gazlardagi zararli chiqindilar tarkibini, xususan uglevodorodlarni (CxNu) 70 foizga, uglerod oksidlarini (CO) 75 foizga, azot oksidlarini (NOx) 50 foizga kamaytirishga erishishimiz mumkin. Buning natjasida ijtimoiy samaradorlikka erishimiz mumkin.Ya'ni insonlarda vujudga keladigan kasalliklarning oldi olinadi.
Adabiyotlar:
1. Бурячко,В.Р. Автомобильные двигатели: Рабочие циклы. Показатели и характеристики. Методы повышения эффективности энергопреобразования [Текст] / В.Р.Бурячко, А.В.Гук-Санкт-Петербург: НПИКЦ, 2005
2.T.J.Pilusa, M.M.Mollageel "Reduction of Vehicle Exhaust Emissions from Diesel Engines Using the Whale Concept Filter" Aerosol and Air Quality Research,12: 994-1006, 2012
"Экономика и социум" №11(78) 2020
www.iupr.ru
355
