CC BY
21
УДК 070.41.655
У. I. Кулжов1ч, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт (БДТУ); А. В. Качан, студэнтка (БДТУ)
РЭДАКЦЫЙНА-ВЫДАВЕЦКАЯ МАДЭЛЬ ГАЗЕТЫ «НАША Н1ВА» У АЦЭНЦЫ ДАСЛЕДЧЫКАУ
У артыкуле прадстаулены i с1стэматызаваны погляды даследчыкау на рэдакцыйна-выдавец-кую мадэль газеты «Наша шва»: яе ролю ва умацаванш беларускага нацыянальнага руху, фарма-ванн1 беларускай нацьп, у станауленш i развщш беларускай лгтаратуры i мовы. Акцэнтуецца увага на перыядызацьп дзейнасщ газеты, вдэйнай i тэматычнай сшраванасш, стауленш улад да першага беларускамоунага выдання, на цяжкасцях развщця i функцыянавання. Робщца выснова, што у комплексе медыйная мадэль газеты «Наша Шва» застаецца па-за увагай даследчыкау.
In article sights of researchers at publishing model of the newspaper «Наша шва» are presented and systematised: its role in strengthening of the Belarus national movement, formation of the Belarus nation, in formation and development of the Belarus literature and language., the relation of the authorities to the first Belarus edition, the attention to periodizations of activity of the newspaper, an ideological and thematic orientation is focused on difficulties of development and functioning. The conclusion becomes that in a complex the media model of the newspaper «Наша шва» remains out of attention of researchers.
Уводзшы. У навуковай лпаратуры тэрмшы «рэдакцыйна-выдавецкая мадэль» 1 «медыйная мадэль» з'яуляюцца сшашм1чным1. Яны уклю-чаюць у сябе тры сэнсавыя складнш. Першы з ¿х звязаны з дызайнерска-граф1чным кантэкс-там, знешшм афармленнем 1 структурай вёрстю выдання. Друп суадносщца са зместам I пэунай лшгвютычнай структурай матэрыялау. Трэщ — з медыйным мадэляваннем, маркетынгам, менеджментам, рэкламай I дзейнасцю па развщщ адносшау з грамадскасцю [10].
Мэта нашага даследавання — праанал1за-ваць 1 сютэматызавана прадставщь погляды навукоуцау адносна рэдакцыйна-выдавецкай мадэл1 газеты «Наша Н1ва». Заданы, яюя ставшая 1 вырашалюя, наступныя: 1) асэнса-ванне рол1 «Нашай Н1вы» у працах даследчыкау; 2) асабл1васщ функцыянавання газеты; 3) ашсанне зместу 1 лшгвютычнай структуры матэрыялау.
Роля газеты «Наша Н1ва». Пытанш рол1 газеты «Наша Н1ва» асвятляюцца у працах тагах даследчыкау, як А. Унучак, С. Александ-ров1ч, В. Лукш, П. Навойчык, М. Рагойша, А. Мясшкоу 1 шшых, дзе найперш разгляда-ецца роля газеты ва умацаванш беларускага нацыянальнага руху, фармаванш беларускай нацьп, у станауленш I развщщ беларускай ль таратуры 1 мовы.
Паводле А. Унучака, з «Нашай Н1вай» звя-зана станауленне нацыянальнай ¿дэнтычнасщ. Як сцвярджае навуковец, да 1915 года асноуныя тэарэтычныя падмурю был1 сфармуляваны I дас-таткова распрацаваны. Прычым нашашуцы «не проста натсаш пра ушкальнасць беларускай культуры, што было зроблена да ¿х гоманауцам1 ды шшым1, а распрацаваш стратэпю развщця культуры з мэтай зрабщь яе «высокай», г. зн. выйсщ па-за этнаграф1чныя рамю» [1].
М. Рагойша акцэнтуе увагу на заслугах газеты у станауленш беларускага друку. Журна-лютам1 выдання, — адзначае ён, — был1 распрацаваны дэмакратычныя прынцыпы аргашза-цьп газетнага матэрыялу, вызаначаны асноуны жанравы дыяпазон нацыянальнага друкаванага органа. Прадстауленае праз шматлшя I разнас-тайныя газетныя формы тэматычнае напаунен-не «Нашай Н1вы» спрыяла фарм1раванню куль-турнага прагрэсу. У творчай практыцы «пер-шай беларускай газеты з рысункамЬ> выспявал1 усе асноуныя выявы журналюцкага майстэрст-ва, што вылучае сённяшняя навука, — метады справавой анал1тыю, шфармацыйны, публщыс-тычны, эсэютычны, а таксама асобныя жанры гэтых метадау як своеасабл1выя мадэл1 адлюст-равання пэуных фактау 1 ¿х анаттычнай штэрп-рэтацьп» [5].
Мова «Нашай Н1вы» стала аб'ектам выву-чэння «як крынща багатых, ншм не даследа-ваных 1 строга дакументаваных лекс1чных рэ-сурсау» [8]. Як адзначае прафесар В. Лемцю-гова — адзш з шщыятарау складання «Слоуш-ка мовы «Нашай Н1вы»: «Лекс1каграф1чнае асэнсаванне нашашускай спадчыны адкрывае рэальныя перспектывы для высвятлення мнопх актуальных пытанняу сучаснай беларускай моунай практыю, у першую чаргу тых, яю да-тычаць вызначэння л1таратурнай мовы. Вярта-ючы нас да вытокау беларускай лп-аратурнай мовы, слоушк тым самым пракладвае белару-сам найкарацейшы шлях да ¿х нацыянальных культурна-моуных каранёу».
Перыядызацыя. 1снуе тры найбольш вядо-мыя канцэпцьп падзелу часу функцыянавання газеты «Наша Н1ва» на перыяды. Першая абаш-раецца на асобу рэдактара, другая — на рэдак-цыйна-выдавецкую паттыку, трэцяя — на тэ-матычную сюраванасць.
Паводле першай канцэпцьи, прапанаванай А. Унучакам, асноуным фактарам у працэсе ак-рэсл1вання перыядау дзейнасщ газеты варта л> чыць асобу рэдактара. Таю падыход тлумачыц-ца найперш тым, што стваральшкам1 «Нашай Н1вы» цягам дзесящ год станавшся таленав1-тыя 1 натхнёныя беларушчынай людз1.
3 улшам гэтага фактара был1 вылучаны тры асноуныя этапы: 1) 1906-1908; 2) 1909-1912; 3)1912-1915.
На першым этапе працу у рэдакцьп галоу-ным чынам наюроувау А. Уласау. Яго энтуз1-язм, спалучаны з ¿дэйнасцю захопленых спра-вай братоу Луцкев1чау, спрыяу умацаванню «Нашай Н1вы» як «факту грамадскага жыцця краю» [1].
Падчас другога этапу функцыянавання газеты захаванне юраунщтва спрыяла умацаванню 1 развщцю набытых за першы перыяд традыцый. Адметнай падзеяй стау прыход у рэдакцыю «новай хват» беларускай штэлпенцьп, што прывяло да так званай «дзвюхпалатнасщ», паводле успамшау В. Ластоускага [6], сакратара «Нашай Н1вы».
На трэщм этапе газетай юравау Я. Купала, яю ¿мкнууся да захавання щэйнай лшп рэдак-цыйна-выдавецкай пал1тыю ва умовах Першай сусветнай вайны I цэнзуры. Варта адзначыць, што Купала вырашау щ далучауся да вырашэн-ня ус1х пытанняу рэдакцыйна-выдавецкай дзейнасщ, звязаных з «Нашай Н1вай», у тым л1ку 1 фшансава-эканам1чных. Даследаваннне рол1 Я. Купалы у станауленш I развщщ газеты стала асноуным тэматычным наюрункам м1жнарод-най навуковай канферэнцьп «Янка Купала 1 "Наша Шва"» (7-8.10.96, г. Мшск) [9].
А. Мясшкоу звязвае перыядызацыю газеты з рэдакцыйна-выдавецкай пал1тыкай: 1) 19061910; 2) 1910-1914; 3)1914-1915.
Першы перыяд вызначаецца «апрабацыяй ажыццяулення новых дэмакратычных прынцы-пау развщця друку» [7] . Нягледзячы на пэуныя паслабленш у цэнзуры з нагоды рэвалюцыйнага перавароту, рэпрэсп працягвал1 ажыццяуляцца. Таму праводзщь рэдакцыйную паттыку надежным чынам было давол1 складана. Аднак якраз у першыя пяць год «Наша Н1ва» разв1валася найбольш шпарка.
Друп этап характарызуецца выпрацоукай новых поглядау на рэфармаванне грамадства. 1дэ1 дэмакратычных пераутварэнняу праз друк (на той час адзшым беларусюм перыя-дычным выданнем, якое надежным чынам па-давала гэтыя щэ1, была «Наша Н1ва») папуля-рызавалюя I даводзМся да розных груп чы-тацкай аудыторьп.
Падчас трэцяга перыяду газета усвядомша-ся як агульнапрызнанае беларускае выданне.
У аснове перыядызацьп, ашсанай П. Навой-чыкам, пакладзены л1таратуразнаучы аспект: 1) 1906-1908; 2) 1909-1915.
Першыя два гады газета займалася пера-важна разглядам 1 абмеркаваннем сацыяльна-бытавых праблем, што адб1валася на юнаванш застылага кола жанрау, за якое шсьменнш не выходзш.
Друп этап характарызуецца узшкненнем шэрагу новых жанрау (да прыкладу, л1рычнай мшяцюры). Пошуку новых формау спрыяла разнастайнасць тэм 1 праблем, яюя усё больш актыуна абмяркоувалюя на старонках «Нашай Н1вы». Асобна варта адзначыць з'яуленне 1 раз-вщцё крытыю, што сведчыць пра больш упэу-ненае станауленне лп-аратуры [4].
Стауленне ураду да дзейнасщ газеты «Наша Н1ва». Функцыянаванне ва умовах цэнзуры. На розных этапах сваёй дзейнасщ ка-лектыу выдання быу вымушаны змагацца з аф1-цыйным адмауленнем мэтазгоднасщ абмерка-вання некаторых тэм. Паводле С. Александро-в1ча, адносшы атэстацыйнай камюп да газеты мянялюя з цягам часу, што паказвае на неадна-значнае стауленне улады да факту юнавання I функцыянавання «Нашай Н1вы».
У 1907 годзе нумары некалью разоу канфю-кавалюя праз «змяшчэнне артыкулау бунтоуна-га характару». У наступным годзе камю1я пас-тавшася да газеты нейтральна, адзначыушы, што выданне «адстойвае штарэсы беларускага народа». 3 цягам часу нашашусюя публшацьи выкл1кал1 усё большае незадавальненне урада. Ужо у 1913 годзе наюрунак публшацый газеты быу ахарактарызаваны камюяй як «умерана-апазщыйны з ¿мкненнем да аддзялення беларускай нацьп» [2].
Адпаведна перад рэдакцыяй увесь час стаяла задача, сфармуляваная С. Александров1чам: «не гневячы «чорта», дагадзщь «богу»« [2]. Нашашуцы был1 вымушаны асцярожл1ва фар-муляваць свае мэты з падкрэсл1ваннем асвет-нщкага характару выдання. Абставшы выму-шал1 да пошукау новых формау падачы матэ-рыялу, выпрацоую спосабау I метадау уздзеян-ня на аудыторыю. Паступова «Наша Н1ва» на-была свой уласны стыль у вядзенш растлума-чальна-прапагадысцкай дзейнасц1: газета тонка I даходл1ва гаварыла фактычна пра усё, што хвалявала беларусау, выдатна захоуваючы адз1нства зместу I формы.
Тэматычная скчраванасць газеты «Наша Н1ва». Называючы «Нашу Н1ву» цэнтрам нацы-янальна-культурнага адраджэння, В. Лукш ак-цэнтуе увагу на праграме выдачы газеты [3]. Сп1с тэм, яюя абмяркоувал1ся на старонках газеты, ахоптвае усе найбольш значныя падзе1 таго часу, што сведчыць пра ¿мкненне рэдакцы1
пазбегнуць аднабаковасщ ¿, як вышк, страты щ-каунасщ з боку чытачоу.
Прывядзём назвы рубрык, яюя мела «Наша Шва»: 1) «Дзеянш урада»; 2) «Паштычны агляд»; 3) «Жыццё вёсю»; 4) «Жыццё гораца»; 5) «Фельетон»; 6) «Новыя творы беларускай лпаратуры»; 7) «Што чуваць на Белай РусЬ>; 8) «3 Лтгвы»; 9) «Па Расп»; 10) «Карэспандэнцыя»; 11) «3-за мяжы»; 12) «Што трэба 1 чаго не трэба чытаць»; 13) «Лп-аратурны дадатак»; 14) «Новыя кшп»; 15) «3 м1нулага Беларуа»; 16) «Паштовая скрын-ка»; 17) «Сельская гаспадарка»; 18) «Практычная медыцына»; 19) «Прыклацная мехашка»; 20) «Сумесь»; 21) «Аб'явы».
Паводле М. Рагойшы, «ушверсальнасць ха-рактару выданняу выяуляецца, як ¿х станоучай рысай. I кал1 для сучаснай перыёдыю пол1функ-цыянальнасць, стаука на усеахопнасць можа быць часам расцэнена як пэуны недахоп (разнастайная арыентацыя звычайна не дазва-ляе дасягнуць цэласнасщ выдання), то у адавед-ных умовах таю тып выдання для беларусау быу правшьным 1 пстарычна апрауданым» [7].
1дэйная скчраванасць. Мэты 1 заданы «Нашай Швы». Паводле А. Унучака, струк-турна-тэматычная (рубрыкальная) будова газеты, згаданая вышэй, адпавядала мэце далу-чэння да нацыянальнага руху чытачоу розных катэгорый: вщавочнае ¿мкненне выдауцоу да таго, каб «культурна, ¿дэйна, пал1тычна 1 кан-фесшна падзеленыя яе прадстаунш успрынял1 ¿дэалопю "Нашай Швы" 1 праз наваствораныя структуры гэтую ¿дэалопю распаусюдзЫ» [1]. Ашсаная мэта стала штуршком да фарма-вання астатшх задач 1 стварэння канцэпцый юнавання газеты.
Менав1та наяунасць яскрава акрэсленай мэты дазволша «Нашай Шве» вылучыцца сярод шшых выданняу, яюя мел1 большыя наклады. Паступовае фармуляванне ¿дэй I замацаванне ¿х у свядомасщ аутарау, а пасля I чытачоу спрыя-ла фармаванню газеты як цэласнага выдання з уласным адметным абл1ччам.
1дэ1 фармулявалюя у адзшстве з праграмны-м устаноукамг Сацыяльна-эканам1чная прагра-ма беларускага нацыянальнага руху прадугледж-вала рэформы у трох сферах: эканам1чнай, паль тычнай, прававой. Аднак «Наша Шва» не змагла абысщ супярэчнасцяу наступнага кшталту: «дамагаючыся самаюравання, газета падтрымоу-вала у поглядах "польскую партыю"; выступаю-чы за канфюкацыю зямельных уладанняу мясцо-вых абшаршкау, станавшася щэйным саюзшкам агульнарасшсюх сацыяльных партый, яюя л1чы-л1 пытанне аб самаюраванш у нацыянальным "ускрайку" Расшскай ¿мперьи другасным» [1].
«Прапольская» { «прарасшская» плыш беларускага руху паядноувалюя у газеце на сацыя-
лютычным грунце, што значна абмяжоувала магчымасщ супрацоунщтва з маёмасным1 пластам!. Аддаленасць выдауцоу «Нашай Швы» ад шляхецкай элпы ускладняла дасягненне нацыя-нальнай кансалщацьп сярод беларусау, што не магло не адбщца на далейшым лёсе беларускай нацыяльнай ¿дэг
Аднак, нягледзячы на пэуныя цяжкасщ, канцэптуальныя разважанш у спалучэнш з ар-гашзацыйным1 высшкам1 прывял1 газету да стварэння «школы беларускай думю» [1].
Цяжкасщ у працэсе развщця 1 функцыянавання «Нашай Швы». Звяртаючыся да ма-награфп А. Унучака, адзначаем, што з прычы-ны пстарычных абставшау «Наша Шва» не магла паунавартасна функцыянаваць ад самага пачатку. 1снавау шэраг цяжкасцяу, яю не даз-валяу выданню мець устойл1вае 1 паслядоунае развщцё.
Паводле сведчанняу супрацоушкау рэдак-цьп, адной з галоуных перашкод была нязвык-ласць «селянша 1 рабочага да чытання яюх-колечы газет» [1]. Аднак, нягледзячы на разумение гэтага, разрыу пам1ж рэальнай свядомас-цю сялянства 1 той роляй, якую яму адводзша «Наша Шва», наклау адбп-ак на ¿дэйнае развщ-цё беларускага нацыянальнага руху I на публ> цыстыку «першай беларускай газеты з рысун-камЬ>. Сяляне не заужды станоуча рэагавал1 на заклш штэлпенцьи, успрымаючы гэта як спро-бы парушыць ¿х традыцыйны свет.
Да таго ж заклш наконт неабходнасщ ад-раджэння беларускай мовы як асновы нацьп не знаходзш значнай падтрымю у народа, для якога першаснай усё ж была неабходнасць вы-рашэння зямельнага пытання. Таму пэуная час-тка публ1кацый успрымалася як абстракцыя, што змяншала ц1кавасць да газеты.
Цяжкасщ у наладжванн1 сетк1 распаусюду таксама адмоуна уплывал! на разв1ццё выдання. Большая частка накладу разыходзшася у вёсцы «праз местачковыя агентуры». Продаж праз агентау каля 40% накладу замарожвау ка-п1тал на 2-3 месяцы, а газета выходзша што-тыднёва. Да таго ж распаусюджанне праз дробныя агентуры прыводзша да страты частк1 грошай. Пытанш наконт ф1нансавай дапамог1 з боку уплывовых грамадск1х аб'яднанняу не знаходзш вырашэння, заставаючыся без адка-зу ад патэн-цыяльных крэдыторау. Павел1чэн-не колькасц1 падп1счыкау расло вельм1 паволь-на. У спалучэнн1 з фшансавым1 цяжкасцям1 гэта пазбауляла рэдакцыю неабходных умоу для функцыянавання.
Аднак, нягледзячы на вышэйакрэсленыя цяжкасщ, «Наша Шва» сталася уплывовым 1 значным выданнем, даушы найменне цэламу этапу беларускай г1сторы1 I л1таратуры. «Наша-
шусю» перыяд з'яуляецца яскравым сведчан-нем феномена «першай беларускай газеты з ры-сункамЬ>, што можна л1чыць дастатковым дока-зам вартасщ правядзення нашага даследавання.
Заключэнне. Анашз навуковых крынщ, пры-свечаных даследаванню функцыянавання газеты «Наша Н1ва», дазваляе сцвярджаць наступнае:
1) л1таратуразнауцау, мовазнауцау, псто-рыкау i журналютау найперш щкавш пытанш poni «Нашай Н1вы» у развщщ беларускага на-цыянальнага руху, нацыянальнай л1таратуры i мовы, публщыстыю, аспекты перыядызацьи, тэматычнай i щэйнай сюраванасщ, «выжыван-не» ва умовах цэнзуры, цяжкасщ у працэсе развщця i станаулення;
2) пэуную ацэнку у навуцы атрымат змес-тавы i рэкламна-маркетынгавы складнш рэдакцыйна-выдавецкай мадэл1 газеты «Наша Н1ва»;
3) у комплексе медыйная мадэль газеты «Наша Н1ва» застаецца па-за увагай даследчы-кау, што сведчыць пра актуальнасць гэтай тэ-мы, паколью даследаванне рэдакцыйна-выда-вецкай мадэл1 першай беларускамоунай газеты дазвол1ць устанавщь спецыф1ку станаулення нацыянальнага выдавецкага комплексу.
Л1таратура
1. Унучак, А. «Наша Н1ва» i беларуск1 на-цыянальны рух (1906-1915 гг.) / А. Унучак. — MiHCK: Беларуская навука, 2008. — 184, [2] с.
2. Александров1ч, С. X. Пуцявшы роднага слова / С. X. Александров1ч. — М1нск: Выда-вецтва БДУ, 1971. — 245, [2] с.
3. Лук1н, В. С. «Наша Н1ва» — цэнтр на-цыя-нальна-культурнага адраджэння (1906-1915 гг.) /
B. С. Лукш.— М1нск: БДПУ, 2000. — 35 с.
4. Навойчык, П. I. «Наша Н1ва» i л1таратурна-грамацск1 працэс на Eenapyci пачатку XX стагод-дзя / Беларуск1 дзяржауны ушверсгот. — MiHCK, 1996.
5. Рагойша, М. В. Жанрава-тэматычная структура газеты «Наша HiBa» i яе сацыякультурная роля // Весн1к ГрДУ. — Гродна, 2007. — №3. —
C. 28-32.
6. Ластоусю, В. Ю. Выбраныя творы /
B. Ю. Ластоуск1. - Мшск: М1жнар. Фонд «Бел. кн1газбор», 1997. - 510, [4] л. ¿л.
7. Мясшкоу, А. Ф. Традыцьп «Нашай Hi-вы» (1906—1915 гг.) i сучасная беларуская журналютыка / А. Ф. Мясн1коу // Сучасная журналютыка: актуальныя праблемы: зб. навук. артыкулау / М1н1стэрства адукацьп Рэспубл1к1 Беларусь, 1нстытут парламентарызму i прад-прымальн1цтва. — М1нск, 2009. — С. 57—645.
8. Слоушк мовы «Нашай Н1вы», 1906-1915: у 5 т. / Нацыянальная акадэм1я навук Eenapyci, 1нстытут мовазнауства ¿мя Я. Коласа. — Мшск: Тэхналопя, 2003- .
9. Янка Купала i «Наша Н1ва» / склад.
C. Пан1зн1к. — М1нск: Бел. выдав. т-ва «Хата», 1997. — 197 с.
10. Газета «Moscow News» (1930-1980 гг.): редакционно-издательская модель: автореф. дне. канд. филол. наук: 10.01.10 / Т. Н. Косарева. — М., 2008. — 16 с.
Паступша 16.03.2011
