CC BY
24RAQAMLI TEXNOLOGIYALARINING TALIM SOHASIGA OID YANGI PEDAGOGIK TERMINLARNING MAZMUN- MOHIYATI Abdiraimova Gulrux
Qarshi xalqaro universiteti " Ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi o'qituvchisi E-pochta: gulruhabdiraimova@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10980562
Annotatsiya. Maqolada boshlang'ich ta'lim tizimiga finlandiya ta'lim tizimining joriy etilishi, boshlang'ich sinf darsliklarining 4K ta'lim modeli topshiriqlari asosida yaratilganligi, kreativ va kritik fikrlash jarayonini o'stirishga oid topshiriqlar namunalari keltirilgan.
Kalit so'zlar: boshlang'ich ta'lim, Finlandiya ta'lim mo'jizasi,4K ta'lim modeli, kollaboratsiya, kommunikativlik, kreativ fikrlash, kritik (tanqidiy) fikrlash, kreativ fikrlashga oid topshiriqlar, kritik fikrlashga oid didaktik topshiriqlar
Abstract. In the state, the implementation of the Finnish education system and the system of primary education, the creation of textbooks for primary schools and the basic educational tasks of the 4K model, as well as primary tasks related to the development of creative and critical thinking.
Keywords: primary education, Finnish educational miracle, 4K educational model, collaboration, communicativeness, creative thinking, critical (critical) thinking, tasks related to creative thinking, didactic tasks related to critical thinking
Аннотация. В статье представлено внедрение финской системы образования в систему начального образования, создание учебников для начальной школы на основе задач образовательной модели 4К, а также примеры задач, связанных с развитием творческого и критического мышления.
Ключевые слова: начальное образование, финское образовательное чудо, образовательная модель 4К, сотрудничество, коммуникативность, творческое мышление, критическое (критическое) мышление, задачи, связанные с творческим мышлением, дидактические задачи, связанные с критическим мышлением.
Respublikamizda so'ngi yillarda barcha sohalarda amalaga oshirilayotgan islohotlar qatori boshlang'ich ta'lim sohasida ham qator o'zgarishlar bo'ldi. Bunga boshlang'ich ta'lim tizimiga finlandcha ta'lim tizimining joriy etilganligi yorqin misoldir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi "Ta'lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarorida Finlyandiyaning ta'lim sohasidagi ilg'or tajribasini mamlakatimiz ta'lim tizimiga va Milliy o'quv dasturiga joriy qilish vazifasi belgilangan edi.
Mazkur dasturning joriy etilishi natijasida ta'lim sohasiga bir qancha yangi pedagogikaga oid leksikorafik tushunchalar kirib keldi. Bu tushunchalar mazmuni va ularga oid topshiriqlar hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bu tushunchalarga 4K ta'lim modeli, kollaboratsiya, kommunikatsiya, kreativ fikrlash, kritik fikrlash va kreativ va kritik fikrlashga oid didaktik topshiriqlar misol bo'la oladi.
4K nima degani? 4K ta'lim modeli yangicha yondashuv bo'lib, o'z nomi bilan 4 ta tamoyilni o'z ichiga oladi. Finlandiya ta'lim tizimi asosida shakllantirilgan milliy ta'lim modeli tirmeni hisoblanib, bu tamoyillarga quyidagilarni kiritamiz:
Kollaboratsiya - darsliklar o'quvchilarning jamoada ishlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradigan tarzda tuzilgan. Bu o'quvchilarga hamkorlik qilish, samarali fikr almashish va o'zaro qo'llab-quvvatlash ko'nikmalarini o'rganishga ko'maklashadi.
Kommunikativlik- o'quvchilar o'z fikrlarini aniq, ravshan ifodalashga, suhbatdoshni tinglashga va tushunishga, ma'lumotni yetkazishda til vositalaridan unumli foydalanishga o'rganadi.
Kreativ fikrlash- o'quvchilar o'z maqsadlariga erishish uchun yangi yondashuvlarni qo'llashni o'rganadi, innovatsion yechimlarni ishlab chiqadilar va ijodiy muammolarni hal qilish ko'nikmalariga ega bo'ladi.
Kritik (tanqidiy) fikrlash-ushbu metodologiya o'quvchilarning axborotni tanqidiy baholash, o'z fikri va mulohazalarini shakllantirish ko'nikmalarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi. O'quvchilar muammolarga tahliliy nuqtayi nazardan yondashishni o'rganadi va mantiqiy fikrlash asosida o'z nuqtayi nazarini shakllantiradi.
Finlandiya ta'lim tizimi orqali eng tez rivojlangan davlat hisoblanadi va bu yurt fuqorolari ,avvalo, o'zini-o'zi nazorat qiladi. Finlandcha ta'limning bir qancha tamoyillari mavjud bo'lib, uning mazmun mohiyatiga - tenglik, barcha fanlarni bir xil darajada o'tilishi, o'qituvchi o'quvchisining ota-onasi kim bo'lib ishlashini oxirgi navbatda, zarurat tug'ilgandagina bilishi, o'qituvchilarga ota-onalarning ish joyiga doir savollar berish taqiqlanganligi, o'quvchilarni xususiyatlari yoki tanlovlariga qarab tasniflanmasligi, o'qituvchilar ham bolalarga bor mehrini berishi va "sevimlilar" ajratilmasligi, har qanday maqsadlar uchun ota-onalardan pul yig'ish taqiqlanganligi, har bir bola uchun individual ta'lim va rivojlanish rejasi tuzilishi, " biz hayotga tayyorlaymiz, — imtihonlarga emas"falsafasining ilgari surilishi, ishonch-tushunchasining yuksak darajada shakllantirilganligi, o'qishga bo'lgan istak-xohishning yuqoriligi va kasb -hunar maktablarida o'qishni istagan o'quvchilarni ham birdek qadrlanishi, bolani eng asosiysi - mustaqil hamda muvaffaqiyatli hayotga o'rgatish kerakligini, birinchi o'rinda turishi-e'tiborlidir.
Kollaboratsiya, kommunikativlik, kreativ fikrlash, kritik (tanqidiy) fikrlash- kabi tushunchalar chet el ilg'or xorijiy tajribalarni kuzatsak, maktabgacha davrdanoq amalga oshirilishini kuzatishimiz mumkin. Kollaboratsiya- o'zaro bilimlarni o'rtoqlashish, kommunikatsiya - o'z fikrlarini aniq, ravshan ifodalashga, suhbatdoshni tinglashga va tushunish hamda o'zaro muloqatchanlikni ifodalaydi.
Tanqidiy fikrlash esa - muammo yoki mavzuni to'liq tushunish uchun faktlarni tahlil qilish harakati hisoblanadi. Tanqidiy fikrlash jarayoni odatda ma'lumot va ularni to'plash, o'ylangan savollarni berish va mumkin bo'lgan yechimlarni tahlil qilish kabi bosqichlarni o'z ichiga oladi. Misol uchun, agar siz inson resurslarida ishlayotgan bo'lsangiz va ikki xodim o'rtasidagi ziddiyatni hal qilishingiz kerak bo'lsa, siz mojaroning mohiyatini va vaziyatni hal qilish uchun qanday choralar ko'rish kerakligini tushunish uchun tanqidiy fikrlashdan foydalanasiz.Tanqidiy fikrlash qobiliyatlariga, faktlar va vaziyatlarni muvaffaqiyatli tahlil qilish va mantiqiy xulosalar chiqarish uchun oltita asosiy ko'nikmalarni rivojlantirishimiz mumkin. Bu ko'nikmalarga quyidagilarni kiritamiz:
1. Analitik fikrlash. Axborotni to'g'ri tahlil qila olish - tanqidiy fikrlashning eng muhim jihati. Bu ma'lumot to'plash va uni sharhlashni nazarda tutadi, lekin ma'lumotlarga shubha bilan baho beradi. Ish mavzusini o'rganayotganda, analitik fikrlash sizning vaziyatingizga tegishli bo'lgan ma'lumotni bo'lmaganidan ajratishga yordam beradi.
2. Yaxshi muloqot. Biz undan ma'lumot to'plash uchun foydalanasizmi yoki boshqalarni xulosalaringiz to'g'riligiga ishontiramiz, yaxshi muloqot tanqidiy fikrlash jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Odamlarni o'z g'oyalari va ma'lumotlarini biz bilan baham ko'rishga undash va tanqidiy fikrlashni ko'rsatish muvaffaqiyatning tarkibiy qismidir.
3. Ijodiy fikrlash. Axborotning ma'lum naqshlarini kashf eta olish va bir-biriga bog'liq bo'lmagan ma'lumotlar o'rtasida mavhum aloqalarni o'rnatish sizning tanqidiy fikrlashni yaxshilaydi. Ish tartibi yoki jarayonini tahlil qilganda, uni tezroq va samaraliroq qilish yo'llarini ijodiy ravishda o'ylab topishingiz mumkin. Ijodkorlik vaqt o'tishi bilan mustahkamlanishi mumkin bo'lgan va har bir lavozimda, tajriba darajasida va sohada qimmatli bo'lgan mahoratdir.
4. Ochiq fikrlilik.Oldingi ta'lim va hayotiy tajribalar insonning muayyan vaziyatlarni xolisona baholash qobiliyatida o'z izini qoldiradi. Ushbu noto'g'ri fikrlarni tan olish orqali siz tanqidiy fikrlash va umumiy qaror qabul qilish jarayonini yaxshilashingiz mumkin. Misol uchun, agar siz uchrashuvni ma'lum bir tarzda o'tkazishni rejalashtirmoqchi bo'lsangiz va sherigingiz boshqa strategiyadan foydalanishni taklif qilsa, siz ularga gapirishga ruxsat berishingiz va o'z fikringizga qarab yondashuvingizni o'zgartirishingiz kerak.
5. Muammolarni hal qilish qobiliyati. Muammoni to'g'ri tahlil qilish va yechimni amalga oshirish ustida ishlash qobiliyati yana bir qimmatli mahoratdir. Misol uchun, agar sizning restoraningizning ofitsiantlari xizmat ko'rsatish tezligini oshirishi kerak bo'lsa, serverlar ovqatni tezroq yetkazib berishlari uchun ularning vazifalarini avtobuslar yoki boshqa oshxona xodimlariga o'zgartirishni ko'rib chiqishingiz mumkin.
6. Mulohaza yurituvchi savollar berish.Shaxsiy va professional vaziyatlarda to'g'ri savollar berish to'g'ri xulosalar chiqarishda muhim qadamdir.
Ochiq savollar.Ochiq savollarni berish muloqot qilayotgan odamga kerakli va muhim ma'lumotlarni taqdim etishga yordam beradi. Bu oddiy "ha" yoki "yo'q" javobiga imkon bermaydigan savollar bo'lib, savolni olgan kishi javobni batafsil bayon qilishni talab qiladi. Natijaga asoslangan savollar. Boshqa odamning tajribasi va ko'nikmalari samaraliroq ishlashga yordam berishi mumkin. Natijaga asoslangan savollarni berish lozim. Biror kishidan ma'lum bir taxminiy vaziyatda qanday harakat qilishini so'rash uning tanqidiy fikrlash qobiliyatlari haqida tushuncha beradi va ilgari o'ylamagan narsalarni o'ylab ko'rishga yordam beradi.
Reflektiv savollar. Biror kishidan tajribani aks ettirish va baholashni va shu vaqt ichida o'z fikrlash jarayonlarini tushuntirishni so'rash orqali tushunchaga ega bo'lish mumkin.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda e'tiborga olish kerak bo'lgan yana bir qancha ko'nikmalar mavjud va ular quyidagilardir:
- metakognitiv qobiliyatlar
- induktiv fikrlash qobiliyatlari
- ijodkorlik qobiliyatlari
- qaror qabul qilish qobiliyatlari
- kontseptual fikrlash qobiliyatlari- kabilarni misol qilib olishimiz mumkin.
Kreativ fikrlash ham tanqidiy fikrlash kabi muhim hisoblanadi. Kreativ fikrlash orqali
insonlarning yangilikka intilishi, nozik did sohibi ekanligi, doimiy ravishda mukammallikka bo'lgan intilishini kuzatishimiz mimkin. Bu tushunchani shakllantirishda turli mashqlardan foydalanishimiz mimkin. Misol tariqasida qandaydir sur'at ko'rsatilib, olti so'zdan iborat hikoya yozing- deya qo'llashimiz mumkin. "Olti so'zdan iborat hikoya yozing" Bu Ernest Xemingueyning "Sotish uchun: hech qachon kiyilmagan bolalar poyabzali" deb yozgan hikoyasiga o'xshash bo'lishi nazarda tutiladi. Bunda hikoya unchalik murakkab yoki juda katta bo'lishi shart
emas, lekin mazmunli narsani atigi oltita so'zga joylashtirishga harakat qilish lozim. Keyin hafta davomida har kuni bitta yozishga harakat qilinishi, boshqalarni ilhomlantirish va fikr-mulohazalarni kengaytirish uchun rasm asosida olti so'zdan iborat hikoya tuzdirish tavsiya etiladi.
Keyingi mashq so'z boyligidan "men", "meni", "mening" va "meniki" so'zlarini olib tashlash mashqi bo'lib,1936 yilda amerikalik yozuvchi va muharrir Doroteya Brend "Uyg'on va yasha" kitobini nashr etdi va unda u aqliy mashqlarni o'tkirligini saqlashni taklif qildi. Bu mashq men, meni, meniki, mening so'zlarini ishlatmasdan xat yozish edi. Ikkinchisi esa o'sha so'zlarni aytmasdan kuniga 15 daqiqa gaplashishi kerak edi. Keying mashq "Qo'l bilan yozing" mashqi bo'lib, amerikalik yozuvchi Kerri va Alton Barron o'zlarining "Ijodkorlik davosi: O'z ikki qo'l bilan baxtni qanday qurish mumkin" kitobida qo'lda biror narsa yaratishdan chuqur mamnunlik borligi haqida yozadilar.
Barcha sohalarda amalga oshirilgan islohatlar kabi ta'lim sohasidagi islohatlar ham jamiyatimizning, yosh avlodning kelajakda vatanimiz ravnaqiga qo'shadigan ulkan hissasiga xizmat qiladi. O'quvchilarning barkamol va intelliktual shaxs bo'lib yetishishida finlandcha ta'lim tizimidan foydalanish, ularning ilg'or xorijiy tajribalarini o'rganib hayotga tadbiq etish, o'quvchilarning keativ va kritik fikrlashini yuqori bosqichga olib chiqish orqali respublikamizda, albatta, ushinchi rennesans davri bo'ladi.
REFERENCES
1. R.Mavlonova, N.Rahmonqulova. Boshlang'ich ta'limda pedagogika, innovatsiya , integratsiya. O'quv qo'llanma. G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T.:-2013
2. 2.R.A.Mavlonova., N.H.Rahmonqulova. Umumiy pedagogika. "Fan va texnologiya" T:. 2018y
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Critical_thinking
4. https://www.uopeople.edu/blog/how-to-think-critically/
