RAQAMLI IQTISODIYOTNING XUSUSIYATLARI VA TASNIFLANISHI Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

RAQAMLI IQTISODIYOTNING XUSUSIYATLARI VA TASNIFLANISHI

*

>

Dehqonova Zilola Mirzaevna

Farg'ona VXTXQTMOHM "Pedagogika va psixalogiya ta'lim texnologiyalari" kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.6773260

' t

Annotatsiya: ushbu maqola raqamli iqtisodiyotning xususiyatlari va tasniflanishi degan mavzuda yozilgan.

Kalit so'zlar: texnologiya, Wikipedia, Google, axborot, raqamli iqtisodiyot, jarnyat

Annotation: This article is about the describtion and feature of digital economy.

Key words: technology, Vikpediya, Google, information, digital economy, society.

Аннотация: зто статья написана об особенностях и классификации

*

цифровой экономики.

Ключевые слова: технология,Википедия,Гугл,информация.Цифровая экономика,общество.

>щ

; J- W ! >

Bugungi kunda raqamli texnologiyalar hayotning barcha sohalarida faol

qo'llanilmoqda. Iqtisodiyot, bank, xizmat sektori shuningdek ta'lim jarayonini ham

tez surhatlarda rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, ishlab chiqarish va

boshqaruv jarayonlarining robotlashtirilishi, masalan bank sektorida, robotlar

va

\ "i^Aml....... ., . „ ...... .„ „

ishchilar o'rtasidagi raqobat masalasi ham ko'tarilmoqda.

Shu jihatdan, mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek "Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa yo'lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun dunyoda barcha sohalarga axborot texnologiyalari chuqur kirib bormoqda. Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko'p mablag' va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo'lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon

J-jt

kirishamiz?! Ertaga juda kech bo'ladi" Davlat va jamiyat boshqaruvi, ijtimoiy sohada ham raqamli texnologiyalarni keng joriy etib, natijadorlikni oshirish, bir so'z bilan aytganda, odamlar turmushini keskin yaxshilash mumkin. Raqamli iqtisodiyot bu

I ]

birgina faoliyat turi emas, balki, ishbilarmonlik, sanoat ob'ektlari, sifatli ta'lim va xizmatlar deganidir. "Raqamli" atamasi barcha sohalarda axborot texnologiyalaridan faol foydalanishni anglatadi. Agar oddiy iqtisodiyotda moddiy buyumlar asosiy resurs hisoblansa, raqamli iqtisodiyotda bu qayta ishlanadigan hamda uzatiladigan

i >-;> Ъ-4 >

"-w-isr88- 128| I

: * ^ * n>

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

axborot, mahlumotlar bo'ladi. Ularning tahlilidan so'ng esa to'g'ri boshqarish

#

bo'yicha yechim ishlab chiqiladi.

XXasrning 90-yillarigacha raqamli iqtisodiyot tushunchasi ishlatilmagan bo'lsada, shu davrgacha uning shakllanish va rivojlanish bosqichida uning xususiyatlarini ochib beruvchi elementlar qo'llanilgan. G'arbda "Raqamli iqtisodiyot" tushunchasi 1994 yilda Netsca'e navigator ishga tushirilishi va Kanadalik iqtisodchi va biznes maslahatchisi D.Tapskottning "The Digital Economy: promise and peril in

the Age of Networked Intelligence" kitobida izohlangan. D.Tapskott kompaniya nazariyasiga asoslanib, tranzaktsion xarajatlar tendentsiyasini tahlil qiladi va ushbu tahlil asosida biznesning yangi ommaviy axborot vositalariga o'tishiga oid bir qator farazlarni shakllantiradi. Ushbu farazlarning aksariyati o'sha davrda ro'yobga chiqdi. Tapskott raqamli iqtisodiyotning 12 ta xususiyatini aniqladi: bilimlarni boshqarish, raqamli aloqa, virtualizatsiya, molekulyarizatsiya, (qisqa muddatli jamoalar) internet orqali integratsiya, vositachilardan qochish, sohalarni yaqinlashtirish, innovatsiya, istehmolchiga individual xizmat, tezkor javob, globalizatsiya, raqamli bo'linish. Ushbu xususiyatlarning ayrimlari 90 - yillarning o'rtalarida to'liq aks etmagan, ammo ularning barchasi 20 yildan ziyod vaqt o'tgach amaliyotda namoyon bo'ldi. Uning kitoblari va tadqiqot natijalarida raqamli iqtisodiyot davrida biznesning yangi

»

m?

modellari, dunyo iqtisodiyoti va inson kapitali rivojlanish tendentsiyalari haqidagi izlanishlari o'z ifodasini topgan. Kompg'yuter olimi N.Nergopente esa 1995 yil o'zining "Being digital" nomi kitobida raqamlashtirishning o'zgarishlari haqida fiklarini bayon etib, raqamli iqtisodiyotga quydagi tahrifni berdi:"Atomlar harakatidan bitlarning harakatiga o'zgarishi" Negroponte bitlar bilan kompg'yuter tilining ikkilik raqamlarini - nollarni va birliklarni anglatadi. Atomlar, uning tahrifiga ko'ra, jismoniy materiallardir. Axborot inqilobi, asosan, axborot sohasidagi atomlardan bitlarga o'tishi bilan bog'liq. Ovozlar, tasvirlar va videoni endi bitlar qatori sifatida tarjima qilish va tarqatish mumkinligini tahkidlaydi Olim

T.L.Mezenburg o'zining izlanishlarida raqamli iqtisodiyotning xususiyatlarni ko'rsatadi:

raqamli texnologiyalarni foydalanish orqali dasturiy tarmoqlarning ahamiyatining o'sishi, qo'shilgan qiymatning ortishi, dasturiy va raqamli

J-jt

I n m i n n a n « I ri t/^ lu »v»i Kn-»* tji I H r» vn 1 n n 1 1 n + i-n + +11 r»fr>-fi I \ r n

iqtisodiyotdagi ishchi kuchi miqdorining har xil darajasi, internet tijorati, elektron

biznes strukturasi.

Yuqoridagi xususiyatlarni ayrim jihatlariga amaliy yondashadigan bo'lsak, ilgari

4 "l > ^^ 1 >

sotib olinadigan ko'plab xizmatlar endi internet orqali bepul mavjud. Masalan,

i )m

xaridorlar sayohat agentligiga qo'ng'iroq qilish yoki har bir aviakompaniya va mehmonxonaga qo'ng'iroq qilish uchun vaqt sarflash o'rniga, sayohat veb-saytlari va ilovalari yordamida parvozlar yoki turar joy narxlarini tez va osonlik bilan taqqoslashlari mumkin. Hozir ham bahzi tovarlar xizmatga aylandi. CD yoki DVD

31><}>

-^OTIœr^- 129g > I

u>,* ^ t<ns

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

sotib olish o'rniga, raqamli media istehmolchilarga kontentga bepul yoki haq evaziga

#

kirish yoki yuklab olish imkoniyatini beradi. Wikipedia va Google odamlaming dunyo haqidagi bilimlarini va mahlumot qidirish tizimini o'zgartirdi. Sun'iy intellekt va katta xajmli ma'lumotlar orqali xaridorning xohish-istaklarini oldindan aniqlash mumkin. Bundan tashqari, bitta aqlli telefon istehmolchilar ilgari individual ravishda sotib olgan ko'plab shaxsiy tovarlarning o'rnini bosa oladi, masalan, kamera, musiqa pleeri, video o'yin va boshqalar.

>

! I>S*;

XXI asrda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bilan bir qatorda ularning ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalaridagi ahamiyatini ham oshirdi. halqaro tendentsiya shuni ko'rsatmoqdaki, raqamli texnologiyalarga texnlogiyaga sifatidan tashqari iqtisodiy-ijtimoiy masalalarda ham alohida o'rin egallab, yangi qarashlar va g'oyalarni tadbiq etmoqda. Iqtisodiyot esa bu o'zgarishlar natijasida raqamli iqtisodiyot kategoriyasiga yangi tushunchalarni olib kirmoqda. Raqamli iqtisodiyot kategoriyasi uchun tashkilot va olimlar tomonidan turli tushunchalar kiritilgan. Bu

+nfinimAnnlntTii тпПпг \rc\ о 1 m inn 1 rn о m rl о In ni 11 niloriirrnn Krv'l noir mi iTmnirnlnt* iril mt*

tushunchalarni yillar kesimida 1-rasmda tahlil qiladigan bo'lsak, bu izlanishlar yillar

davomida quyidagi ko'rinishda bo'ladi. 2016 yilda aks etadi 2016 yil Jahon iqtisodiyoti forumida K.Shvab raqamli texnologiyalarning imkoniyatlari va uning iqtisodiy-ijtimoiy tahsiri yuzasidan mahruza qildi. Butun hamjamiyatning ehtibori

»

oshib, bu borada izlanishlar jadallashdi. 1994 yildan 2000 yillar oralig'ida asosan g'arb olimlarining tushunchalari o'rin olgan.

2000-2017 yillar oralig'ida asosan G20 mamlakatlari tomonidan raqamli iqtisodiyot kategoriyasi o'rganildi. 2018-2020 oralig'ida esa asosan markaziy Osiyo

\Td aVcorurcit сЬаглпг Ос1лгг» mam1 qVq+1 апНа Va+É»rrr»ri\ra eifa+ir1a ilmnr naeVirl ar r>Vir»r\

va aksariyat sharqiy Osiyo mamlakatlarida kategoriya sifatida ilmiy nashrlar chop etildi. So'nggi yillarda grafikda pasayish kuzatilganligini sababi, rivojlangan iqtisodiyotlar raqamli iqtisodiyotdagi tajribalaridan kelib chiqib, uning tarkibiy qismlari va tarmoqlardagi tahsirini o'rganishga axamiyati oshib bormoqda. Jadvalning mantiqiy davomi sifatida bir qator tashkilotlar va olimlar tomonidan raqamli iqtisodiyot kategoriyasiga berilgan tahrifning umumiy funktsional

m.

xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tasniflandi.

Internet o'z-o'zidan iqtisodiy jarayonlarni naqd pulsiz shaklda amalga oshirishni nazarda tutadi. Uning bu xususiyati bo'yicha Oksford lug'atida aks etgan".Raqamli

J-jt

iqtisodiyot-bu asosan raqamli texnologiyalar, xususan Internet orqali naqd pulsiz

ш

operatsiyalarni qo'llash orqali faoliyat yurituvchi iqtisodiyotdir" Eng zarur xususiyatlaridan biri raqamli maxsulot va xizmatlarni aniqlashdir. Global taraqqiyot instituti Manchester universiteti 2018 yilda Raqamli iqtisodiyot biznes modeli

"m-'

! И*

raqamli mahsulot yoki xizmatlarga asoslangan firmalar tomonidan butunlay yoki asosan raqamli texnologiyalar asosida ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish umumiy hajmining bir qismi bo'lishligini tahkidlagan. Rossiyalik olim R.Meshcheryakov

v> ¡>

>q ] i )> >

u>,* ^ t<ns

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

"Raqamli iqtisodiyot-bu raqamli texnologiyalardan foydalaniladigan iqtisodiy ishlab

#

chiqarish" deb hisoblaydi.

Raqamli iqtisodiyot uchun ikki yondashuv bor. Birinchi yondashuv "klassik": raqamli iqtisodiyot raqamli texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyotdir va bunda faqat elektron tovarlar hamda xizmatlar sohasini tavsiflash to'g'ri bo'ladi. Ikkinchi yondashuv kengaytirilgan: "raqamli iqtisodiyot" raqamli texnologiyalar yordamida iqtisodiy ishlab chiqarishdir Hozirgacha ushbu yondashuvga aniqlik kiritish

! Ш-

yuzasidan tadqiqotlar qilinmoqda. 2019 yilda AQSHning iqtisodiy tahlil byurosi tomonidan texnologiyalar tez o'zgaruvchan xususiyatga ega bo'lganidan, AQSHning umumiy iqtisodiyotiga raqamli iqtisodiyotni qo'shgan hissasini aniqlash bo'yicha yangi raqamli iqtisodiyotning sunhiy yo'ldosh hisob raqamini yaratishga oid loyiha amalga oshirilgan. Mazkur loyihada raqamli iqtisodiyotning YIMda ulushini aniqlashga yanada aniqlik kiritiladi. Raqamli iqtisodiyotda texnologiyalar rivojlangan sari uning qamrov darajasi kengayishi natijasida, iqtisodiy aylanmada ham yangi

+at*mi-nl or пптгпл Кг» 'I n Krvr n I nrln Tnmln/inn rv ' "vKal/ rvli-mi С! С "ü nnntY»1i

terminlar paydo bo'la boshlada. Jumladan, o'zbek olimi S.S.Gulyamov "Raqamli

iqtisodiyot o'zaro bog'liq bo'lgan ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarining zanjiridan iborat bo'lib, uning ajralmas elementi zanjirlararo (insonlararo, mashinalararo, bulutlar orqali, data markazlararo) raqamli texnologiyalar yordamida

»

m?

amalga oshiriladigan ma'lumot almashinishdir", deb ta'kidlaydi.

Hozirda katta xajmli mahlumotlar, bulutli texnologiyalar, sunhiy intellekt, 5G, robototexnika va boshqa zamonaviy texnologiyalar iqtisodiy jarayonlarni boshqarishda alohida ahamiyat kasb etmoqda.

Ta'rif berilgan muddatlarga ahamiyat bersak, yillar o'tgan sari raqamli iqtisodiyot qamrov darajasining kengayib borishi, uning tahriflarida ham o'z aksini

rrn n U о r nmroi /"vi 1 m irr» Am rinn го л о ml 1 1 n п rl 11 г/л+n 1 n rr от rn о n Kir

topgan. Har qaysi olim va tashkilotlar tomonidan raqamli iqtisidiyotning aynan bir sohasi, biznes modeli, ijtimoiy-madaniy jihatlari va raqamli texnologiyalarning alohida turi bo'yicha izchil o'rganilgan va tahlillar amalga oshirilgan.

Xulosa va takliflar:

Shunday qilib, tadqiqot natijasida raqamli iqtisodiyotning kategoriyalari orqali funktsional xususiyatlari tahlilida quyidagi nazariy natijalarga erishildi.

Birinchidan, raqamli iqtisodiyotning funktsional xususiyatlar yillar davomida J-jt kengayib, kelajakda noaniqliq bilan bir qatorda yangi imkoniyatlarni paydo qiladi.

Ikkinchidan, anhanaviy iqtisodiy o'sish va raqobatbardoshlik tushunchalarini o'zgartirdi.

Uchinchidan, iqtisodiyotni tezkor o'sishini tahminlashda g'oyalar va startaplarga investitsiyalarni jalb qilish natijasida amalga oshadi.

To'rtinchidan, qiymat zanjirlariga ayniqsa platformalashtirish, modullashtirish va servizatsiya orqali turli xil tahsir ko'rsatadi. Shuningdek qiymatni qo'shish va

i-__1 -U- „5____' 1-1____J_________J __J '

tarkibiy o'zgarishlarning yangi vositalarini ochadi.

Ü>j* ^ » !>

>>

* : >

й*

*ф:

>>

#ф>

^ >3> 1

Я>

>3» Ы у! Й> #ф>

*Ф> ♦g*

.1 by

Ы i

! Я>

j ]><*- ! 1

J>

+И >

Щ »

ш

< >>>

>€>

Ы >

i >j>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

Beshinchidan, Raqamli iqtisodiyotning xususiyatlarini aniq belgilash va kategoriyani shakllantirishda uning barcha xususiyatlarini inobatga olgan holda tahriflash, raqamli iqtisodiyotning YIM dagi ulushini to'g'ri hisoblashga fundamental asos vazifasini bajaradi. Hozirda raqamli iqtisodiyotni o'lchash murakkablashib bormoqda.

Raqamli iqtisodiyotning yuqoridagi xususiyatlarining xulosalari va iqtisodiyot nazariyasining predmetiga asoslangan holda, texnologiyalarning iqtisodiy tahsiri, ahamiyati va oqibatlarini inobatga olgan holda raqamli iqtisodiyot kategoriyasiga mualliflik tahrifini shakllantirdik. Raqamli iqtisodiyot - axborotlashgan jamiyatning cheksiz xohish va ehtiyojlarini, tezkor va to'laqonli qondirish maqsadida raqamli ko'rinishdagi axborot va texnologiyalarga asoslangan holda iqtisodiy jarayonlarda katta hajmdagi mahlumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish orqali tovar va xizmatlarni saqlash, sotish hamda yetkazib berish samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi iqtisodiy - ijtimoiy faoliyatdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi farmoni PF-4947 "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish strategiyasi to'g'risida" htt'://turkiston.uz (murojaat sanasi: 12.03.2020

2. Digital Economy / Oxford: Oxford University 'ress, 2017 // Oxford Dictionary [Electronicresource].ModeofAccess:htt's://en.oxforddictionaries.com/defin ition/digital_economy. - Date of access: 15.10.2018.

3. Negro'onte, N. Being Digital / N. Negro'onte. - NY: Kno'f, 1995.

4. Ta'scott, D. The Digital Economy: 'romise and 'eril In The Age of Networked Intelligence / D. Ta'scott. - NY: McGraw-Hill, 1994.

5. Lane, N. Advancing the digital economy into the 21st century / N. Lane // Information Systems Frontiers. - 1999. - Vol. 1. - № 3. - '. 317-320.

6. Mesenbourg, T.L. (2001) Measuring the Digital Economy / T.L. Mesenbourg //

q >3*

Ш

!>3*:

»

Ыщ

* I |>

q

щ >

*Ф>

ИИ>

¡йи*

Jj

Qj^f^S). *,—

132

q

q ] >Ъ

3*1 >

ы >

*ф>

]>Ж

*4>

)*ф> q >fi

|:H>

q > >

Ы >

q щъ q <;>