CC BY
4RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA FARMASEVTIKA SANOATINI RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO'NALISHLARI
Bobojonov Baxrom Ruzimovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, "Marketing" kafedrasi dotsenti vazifasini
bajaruvchi
Annotatsiya: Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida farmasevtika sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari to'g'risida fikr-mulohazalar yuritilgan hamda ushbu sohani rivojlantirish yuzasidan xulosa va takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, farmasevtika, sanoat, mahsulot, savdo, marketing, farovonlik, jahon savdo tashkiloti.
ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ФАРМАЦЕВТИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ В ЦИФРОВОЙ
ЭКОНОМИКЕ
Бобожонов Бахром Рузимович
Ташкентский государственный экономический университет исполняющий обязанности доцента кафедры «Маркетинг»
Аннотация: В данной статье рассматриваются приоритеты развития фармацевтической отрасли в условиях цифровой экономики, а также делаются выводы и предложения по развитию данной отрасли.
Ключевые слова: цифровая экономика, фармацевтика, промышленность, продукт, торговля, маркетинг, процветание, Всемирная торговая организация.
PRIORITY DIRECTIONS FOR THE DEVELOPMENT OF THE
PHARMACEUTICAL INDUSTRY IN THE DIGITAL ECONOMY
Bobojonov Baxrom Ruzimovich
Acting associate professor of the "Marketing" department of Tashkent State
University of Economics
Abstract: This article discusses the priorities for the development of the pharmaceutical industry in the digital economy, and also draws conclusions and proposals for the development of this industry.
Keywords: digital economy, pharmaceuticals, industry, product, trade, marketing, prosperity, World Trade Organization.
KIRISH
Jahon miqyosda farmasevtika sanoati noyob soha bo'lib, u nafaqat dunyodagi eng daromadli, balki katta xavf-xatarlarga ega bo'lgan shuning bilan bir qatorda inson hayoti bilan bog'liqligi, ijtimoiy farovonlik va tibbiyotga keyingi ta'siri tufayli murakkabligi bilan ham ajralib turadi. Jahon Savdo Tashkiloti (JST) ma'lumotlariga ko'ra, farmasevtika va sohaga tegishli mahsulotlar savdosi 2020 yilda jami jahon tovar savdosining taxminan 6 foizini tashkil qilgan (JST, 2021)1. Xalqaro Farmasevtika Ishlab Chiqaruvchilari va Assotsiatsiyalari Federatsiyasi (IFPMA) ma'lumotlariga ko'ra, 70 yil oldin dunyo bo'ylab o'rtacha umr ko'rish 47 yoshni tashkil qilgan bo'lsa, bugungi kunga kelib 72 yoshni tashkil etmoqda. 70 yil oldin butun dunyo bo'ylab 50 million kishi chechak bilan kasallangan, bugungi kunda bu kasallik deyarli uchramaydi2. Ushbu ma'lumotlar farmasevtika sanoatining ijimoiy-iqtisodiy dolzarbligini ochib bermoqda. Farmasevtika sanoati korxonalarining raqobatbardoshliligini oshirish borasida ko'plab ilmiy izlanishlar olib borilgan bo'lib, olimlarning fikriga ko'ra, turlicha yondashuvlar mavjud.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Farmatsevtika sanoati butun dunyoda sog'liqni saqlash tizimining muhim tarkibiy qismidir, u inson va hayvonlar salomatligi uchun dori-darmonlarni topadigan, ishlab chiqadigan, ishlab chiqaradigan va sotadigan ko'plab davlat va xususiy tashkilotlardan iborat (Gennaro 1990). Farmatsevtika sanoati asosan kasalliklar va buzilishlarning oldini oluvchi yoki davolovchi dori vositalarining ilmiy izlanishlari va ishlanmalariga (AR&D) asoslanadi. Dori moddalari farmakologik faollik va toksikologik xususiyatlarning keng doirasini namoyish etadi (Hardman, Gilman va Limbird 1996; Reynolds 1989). Zamonaviy ilm-fan va texnologik yutuqlar terapevtik faolligi yaxshilangan va nojo'ya ta'sirlarni kamaytiradigan innovatsion farmatsevtika vositalarini kashf etish va rivojlantirishni tezlashtirmoqda. Molekulyar biologlar, dorivor kimyogarlar va farmatsevtlar dori vositalarining samaradorligi va o'ziga xosligini oshirish orqali yaxshilamoqda. Ushbu yutuqlar farmatsevtika sanoatida ishchilarning salomatligi va xavfsizligini himoya qilish uchun yangi tashvishlarni keltirib chiqaradi (Agius 1989; Naumann va boshq. 1996; Sargent va Kirk 1988; Teichman, Fallon va Brandt-Rauf 1988).
Ko'pgina dinamik ilmiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillar farmatsevtika sanoatiga ta'sir qiladi. Ayrim farmatsevtika kompaniyalari ham milliy, ham ko'p millatli bozorlarda ishlaydi. Shuning uchun ularning faoliyati dori vositalarini ishlab chiqish va tasdiqlash, ishlab chiqarish va sifat nazorati, marketing va sotish bilan bog'liq
1 https://www.wto.org/english/tratop e/serv e/phi e.html
2 https://ifpma.org/insights/ethical-business-stimulates-best-value-in-health-economy/
qonunchilik, tartibga solish va siyosatlarga bo'ysunadi (Spilker 1994). Akademik, hukumat va sanoat olimlari, amaliyotchi shifokorlar va farmatsevtlar, shuningdek, jamoatchilik farmatsevtika sanoatiga ta'sir qiladi. Kasalxonalarda, klinikalarda, dorixonalarda va xususiy amaliyotda tibbiy yordam ko'rsatuvchi provayderlar (masalan, shifokorlar, stomatologlar, hamshiralar, farmatsevtlar va veterinarlar) dori-darmonlarni buyurishlari yoki ularni qanday tarqatish kerakligini tavsiya qilishlari mumkin. Farmatsevtika bo'yicha hukumat qoidalari va sog'liqni saqlash siyosatiga jamoatchilik, advokatlik guruhlari va shaxsiy manfaatlar ta'sir ko'rsatadi. Ushbu murakkab omillar dori vositalarini topish va ishlab chiqish, ishlab chiqarish, sotish va sotishga ta'sir qilish uchun o'zaro ta'sir qiladi.
METODOLOGIYA
Tadqiqot davomida ilmiy mushohada, induksiya va deduksiya, dinamik qatorlar, iqtisodiy-statistik tahlil va sintez, statistik guruhlash, tizimli tahlil, taqqoslash va boshqa usullardan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Farmatsevtika sanoati asosan toksikologik va klinik tajriba bilan birgalikda ilmiy kashfiyotlar va ishlanmalar bilan bog'liq. Dori-darmonlarni topish va ishlab chiqish, ishlab chiqarish va sifat nazorati, marketing va sotish bilan shug'ullanadigan yirik tashkilotlar va ma'lum bir jihatga e'tibor qaratadigan kichikroq tashkilotlar o'rtasida katta farqlar mavjud. Ko'pgina transmilliy farmatsevtika kompaniyalari ushbu faoliyatning barchasida ishtirok etadilar; biroq ular mahalliy bozor omillari asosida bir jihatga ixtisoslashishi mumkin. Akademik, davlat va xususiy tashkilotlar yangi dori vositalarini kashf etish va ishlab chiqish uchun ilmiy tadqiqotlar olib boradi. Biotexnologiya sanoati innovatsion farmatsevtika tadqiqotlarining asosiy hissasiga aylanib bormoqda (Swarbick and Boylan 1996). Ko'pincha tadqiqot tashkilotlari va yirik farmatsevtika kompaniyalari o'rtasida yangi dori moddalarining salohiyatini o'rganish uchun hamkorlik shartnomalari tuziladi.
O'rganib chiqilgan ilmiy adabiyotlar tahlili natijasi shuni ko'rsatadiki, farmasevtika sanoati korxonalarining raqobatbardoshliligini ta'minlashda dunyo miqyosida eng rivojlangan omillar - ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarga invistitsiyalar, texnika va texnologiyaga kiritilgan invistitsiyalar, narx siyosati, intellektual mulkni himoya qilish va davlat tomonidan qo'llab quvvatlash hisoblanadi. Bundan tashqari erkin iqtisodiy zona tashkil qilish asosida investitsion jozibadorlikni oshirish, klaster tashkil qilish va integratsion munosabatlar tizimidan samarali foydalanish farmasevtika korxonalaridagi raqobatbardoshlilikni oshirishga yordam beruvchi omillar sanaladi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan farmasevtika tarmog'ini jadal rivojlantirish hamda aholini sifatli, samarali va xavfsiz
farmasevtika mahsulotlari bilan ta'minlashni yanada yaxshilash borasida ko'plab yangi islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, farmasevtika tarmog'ini jadal rivojlantirish borasida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022 - 2026-yillarda respublikaning farmasevtika tarmog'ini jadal rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-55-son farmonidagi soha rivojlanishidagi maqsadli vazifalarni amalga oshirish to'gridan to'g'ri raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi. Ushbu farmonning asosiy maqsadi aholini sifatli, samarali va xavfsiz bo'lgan dori vositalari bilan ta'minlashni yanada yaxshilash, farmasevtika sanoatiga ilg'or ilmiy-texnika va texnologiyalarni va innovatsiyalarni joriy etish farmasevtika tarmog'ining raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan islohotlarni yanada chuqurlashtirishda davlat tomonidan yaratib berilgan imtiyozlardan yanada samarali foydalanishga qaratilgan. Mazkur farmondagi asosiy vazifalardan biri sifatida O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilmaydigan texnologik va laboratoriya uskunalari, ularning butlovchi va ehtiyot qismlari, farmasevtika ishlab chiqarish binolari uchun "toza xonalar", sendvich-panellar va ventilyatsiya tizimlari, shuningdek, laboratoriya hayvonlarini boqish, klinik-oldi tadqiqotlar va dori vositalari ishlab chiqarish (shu jumladan, dorixona ichida tayyorlash) uchun ishlatiladigan xomashyo va materiallar, tibbiyot buyumlari va qadoqlash materiallari Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro'yxatlar bo'yicha 2025 yil 1 yanvarga qadar bojxona bojlaridan ozod qilinganligini ta'lidlash joiz3. Farmonning 1-ilovasiga ko'ra, 2022 — 2026-yillarda farmasevtika tarmog'ini rivojlantirish bo'yicha prognoz parametrlari keltirilgan bo'lib, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 2026 -yilda 8,2 mlrd so'mga va dori vositalariga bo'lgan yillik talabni qoplash darajasi 80 foizga yetishi kutilmoqda. Farmasevtika sanoati raqobatbardoshliligin oshirish va korxonalarning ishlab chiqarishini qo'llab quvvatlashda farmonning ahamiyati katta.Raqamli iqtisodiyotga o'tish sharoitida farmasevtika sanoatini rivojlantirish murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, har tomonlama nazariy va uslubiy yondashuvni talab qiladi. Raqamlashtirishning rivojlanish tendensiyalariga nazar tashlaydigan bo'lsak, birinchi marta "raqamlashtirish" atamasi XX asrning so'nggi 5 yilligida, 1995 yilda Massachusets universitetidan amerikalik Informatik olim Nikolas Negroponte tomonidan "raqamli iqtisodiyot" tushunchasini e'lon qilganida paydo bo'ldi.4
Jahon banki raqamli iqtisodiyotni - "internet, mobil tarmoqlar, bulutli hisoblash va ma'lumotlar tahlili kabi raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan iqtisodiy va ijtimoiy faoliyat" deb ta'riflaydi. Bu onlayn tranzaktsiyalar, elektron tijorat, raqamli to'lovlar, ijtimoiy media, raqamli kontent yaratish va boshqa raqamli xizmatlar kabi keng ko'lamli iqtisodiy faoliyatni o'z ichiga oladi. Raqamli iqtisodiyot innovatsiyalar, o'sish va ish o'rinlari yaratish uchun yangi imkoniyatlar yaratish
3 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026-yillarda respublikaning farmasevtika tarmog'ini jadal rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-55-son farmoni https://lex.uz/uz/docs/-5834287
4 http://www.fingramota.org/teoriya-finansov/item/2198-chto-takoe-tsifrovaya-ekonomika
qobiliyati hamda ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish kabi tarmoqlarga ta'siri bilan ajralib turadi5.
Jahon Savdo Tashkiloti (JST) raqamli iqtisodiyotni "raqamli texnologiyalar, jumladan, internet, hisoblash va telekommunikatsiya tarmoqlariga tayanadigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, tarqatish va iste'mol qilish" deb ta'riflaydi6.
Covid-19 pandemiyasi biznes, iste'molchilar, hukumatlar, investitsiyalar, va savdo-sotiqni raqamli globallashuvga olib keldi. Daniele Shilironing fikriga ko'ra, raqamli globallashuv - bu globallashuvning shunday ko'rinishiki, iqtisodiy o'zgarishlarni raqamlashtirish, iqtisodiyot, tijorat, investitsiyalar, biznesni boshqarish va hukumatni boshqarish usullarini o'zgartiradi. Bu mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalari usullarini o'zgartiradi. XXI asrda raqamli globallashuv raqamli texnologiyalar tomonidan ishlab chiqilgan ma'lumotlar va ma'lumotlarning tezlashishi. ko'payishi va o'sishi bilan tavsiflanadi7.
Milliy qtisodchi olimlarimizdan S.G'ulomov raqamli iqtisodiyotga quyidagicha ta'rif bergan: raqamli iqtisodiyot - bu mehnat unumdorligi va iqtisodiy o'sishni tezlatish, turmush sifati va investitsion muhitni yaxshilash maqsadida raqamli texnologiyalar, institutlar, normativ-huquqiy baza, ko'nikmalar va biznes yordamida onlayn rejimida ma'lumotlar almashinish vositasida iqtisodiy rivojlanish paradigmasidir8.
Raqamli iqtisodiyot o'tgan asrning 50-yillari oxirida rivojlana boshlaydi. 1960-yillardan boshlab dunyoda raqamli innovatsiyalar faol tarqala boshladi. Raqamlashtirishning birinchi bosqichi mavjud biznes jarayonlari va texnologiyalarini avtomatlashtirish bilan bevosita bog'liq. 1960 yilda IBM va American Airlines aviakompaniyalari SABRE tizimini (2000-yillarning boshlariga qadar faoliyat yuritgan) joriy qildilar, uning yordamida aviachiptalarni mehmonxonalarni bron qilish jarayoni avtomatlashtirilgan. Britaniyaning Videotex tizimi 1970-yillarda elektron tijoratni rivojlantirishga turtki berdi. 1983 yil 1 yanvar Internetning yaratilishi raqamli iqtisodiyot rivojlanishining asosiy bosqichlaridan biriga aylandi.
Raqamlashtirishning ikkinchi bosqichi taxminan 1990-yillarning o'rtalarida boshlangan bo'lib, bu davrda Internet va mobil aloqaning jamiyat hayotining barcha sohalariga global tarqalishi sodir bo'ladi. 1994 yilda Stenford Federal kredit uyushmasi onlayn-banking tizimini ishga tushirdi. Xuddi shu yili Toronto universiteti professori D. Tapskottning "Raqamli iqtisod" kitobi chop etildi. Tapskottning so'zlariga ko'ra, innovatsiyalar, virtualizatsiya, globallashuv raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam beradi, shu orqali iste'molchi va ishlab chiqaruvchi o'rtasidagi o'zaro an'anaviy munosabatlarni o'zgartiradi, uskunalar sifatini oshiradi, shuningdek, "aqilli" shahar infratuzilmasini yaratadi. Shu sababli, ta'lim tizimida yangi texnologiyalardan
5 World Bank Group (2021). "What is the Digital Economy?" https://www.worldbank.org/en/topic/digitaldevelopment/brief/what-is-the-digital-economy
6 World Trade Organization (2021). "E-commerce and the Digital Economy." https://www.wto.org/e-commerce
7 Daniele Schilirô Towards Digital Globalization and the Covid-19 Challenge. j International Journal of Business Management and Economic Research(IJBMER), Vol 11(2),2020, 1710-1716.
8 Гулямов С.С., Р. Х.Эргашев.,Хамраева С.Н., М.Абдуллаев. Ра;амли щтисодиёт. ТДИУДар.МИИ, 2020й, 26 бет.
foydalanish juda muhim, bu ham kengayib bormoqda. Bugungi kunda deyarli har bir ta'lim muassasasi o'z veb-sayti bilan bir qatorda Internetga kirish imkoniyatiga ega. Coursera, Udemy, Khan Academy va boshqalar kabi saytlarda onlayn ta'lim ham mashhur bo'lib bormoqda. O'quvchi o'zi uchun qulay vaqtda istalgan o'quv kursini o'qishi mumkin. Universitetlar yangi texnologiyalarning faol iste'molchilariga aylanmoqda9.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Raqamli iqtisodiyotning farmasevtika sanoati korxonalarining raqobatbardoshliligiga ta'sirini global miqiyosda tahlil qiladigan bo'lsak, uni quyidagi omillar ta'siri orqali tasvirlash mumkin:
- Tadqiqot va ishlanmalar: Raqamli iqtisodiyot farmasevtika sanoati
kompaniyalariga tadqiqot va ishlanmalar (R&D) jarayonlarini tezlashtirish
imkonini berdi. Dori vositalarining yangi maqsadlarini aniqlash, samaraliroq dori vositalarini ishlab chiqish va klinik sinov jarayonini soddalashtirish uchun sun'iy intellekt, mashinani o'rganish va katta ma'lumotlar tahlili kabi ilg'or texnologiyalar qo'llanilmoqda.
- Ishlab chiqarish: Raqamli texnologiyalar farmasevtika sanoati ishlab chiqarishini ham o'zgartirdi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish uchun avtomatlashtirish va robototexnika qo'llanilmoqda. Ta'minot zanjirlarini optimallashtirish, mahsulot sifatini kuzatish va mahsulotni qaytarib olishning oldini olish uchun ilg'or tahlillardan foydalanilmoqda.
- Savdo va marketing: Raqamli iqtisodiyot farmasevtika savdosi va marketingida ham inqilob qildi. Ijtimoiy tarmoqlar, elektron pochta marketingi va onlayn reklama kabi raqamli kanallar kengroq auditoriyani qamrab olish va mijozlar bilan yanada samarali muloqot qilish uchun foydalanilmoqda. Raqamli texnologiyalar, shuningdek, marketing xabarlarini shaxsiylashtirish va bemorning muayyan segmentlarini maqsad qilish uchun qo'llaniladi.
- Bemorlarni jalb qilish: Raqamli iqtisodiyot bemorlarni jalb qilish uchun yangi imkoniyatlar yaratdi. Bemorlar o'z sog'lig'ini boshqarish va tibbiy yordam ko'rsatuvchi provayderlar bilan muloqot qilish uchun sog'liqni saqlash ilovalari, taqiladigan qurilmalar va teletibbiyot kabi raqamli vositalardan tobora ko'proq foydalanmoqda. Farmasevtika kompaniyalari bemorlarni o'qitish, qo'llab-quvvatlash va kasalliklarni boshqarish vositalarini taqdim etish uchun ushbu texnologiyalardan foydalanadilar.
Umuman olganda, raqamli iqtisodiyot farmasevtika kompaniyalariga samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va innovatsiyalar qobiliyatini yaxshilash orqali raqobatbardosh bo'lishga imkon bermoqda. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyot farmasevtika sanoatidagi potentsialini to'liq ro'yobga chiqarish uchun hal qilinishi kerak bo'lgan ma'lumotlar maxfiyligi, kiberxavfsizlik va me'yoriy hujjatlarga muvofiqlik kabi muammolarni ham taqdim etadi.
9 Д.А. Аверьянова Этапы развития цифровой экономики., аспирант Московский государственный институт международных отношений. Journal of Economy and Business, vol. 3-1
Raqamli texnologiyalar bozorlar va iqtisodiy imkoniyatlarni ham o'zgartirishi mumkin. 2021 yilda mobil texnologiyalar va xizmatlar global miqyosda 4,5 trillion dollarlik iqtisodiy qo'shilgan qiymat yaratdi yoki dunyo YaIMning 5 foizini tashkil qildi10.
O'zbekistonda farmasevtika sanoatining rivijlanishi va raqobatbardoshliligiga raqamli iqtisodiyot yoki raqamli texnologiyalarning ta'sirini tahlil qiladigan bo'lsak, dori vositalarining raqamli markirovkalash tizimi, dori vositalarini davlat ro'yxatidan o'tkazishdagi hujjatli jarayonlarni onlayn shaklga ko'chgani va ulgurji va chakana savdoni onlayn shaklga ko'chib borayotgani kabi holatlarda kuzatishimiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026-yillarda respublikaning farmasevtika tarmog'ini jadal rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-55-son farmoni https://lex.uz/uz/docs/-5834287.
2. https: //www. wto. org/english/tratop_e/serv_e/phi_e. html
3. https://ifpma.org/insights/ethical-business-stimulates-best-value-in-health-economy/
4. http://www.fingramota.org/teoriya-finansov/item/2198-chto-takoe-tsifrovaya-ekonomika
5. World Bank Group (2021). "What is the Digital Economy?" https://www.worldbank.org/en/topic/digitaldevelopment/brief/what-is-the-digital-economy.
6. World Trade Organization (2021). "E-commerce and the Digital Economy." https://www.wto.org/e-commerce.
7. Daniele Schiliro Towards Digital Globalization and the Covid-19 Challenge. International Journal of Business Management and Economic Research(IJBMER), Vol 11(2),2020, 1710-1716.
8. Гулямов С.С., Р. Х.Эргашев.,Хамраева С.Н., М.Абдуллаев. Ракамли иктисодиёт. ТДИУДар.МИИ, 2020й, 26 бет.
9. Д.А. Аверьянова Этапы развития цифровой экономики., аспирант Московский государственный институт международных отношений. Journal of Economy and Business, vol. 3-1.
10. Digital Development https:// www.worldbank.org/ en/topic/ digitaldevelopment/ overview
10 Digital Development https://www.worldbank.org/en/topic/digitaldevelopment/overview
