Научная статья на тему 'Раҳбарларнинг низоли вазиятларни ҳал этишда конфликтологик компетентлигини ривожлантириш'

Раҳбарларнинг низоли вазиятларни ҳал этишда конфликтологик компетентлигини ривожлантириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
405
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Life Sciences and Agriculture
Область наук
Ключевые слова
раҳбар / низо / компетентлик / функция / бошқарув / тизим / босқич / фаолият / муассаса / натижа / leader / conflict / competense / function / management / system / stage / activity / institute / result

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилова Зухра Карабаевна, Байбаева Мухайё Худайбергеновна

Ушбу мақолада низоли вазиятларнинг сабабларини аниқлаш, уларни ҳал қилишда тўғри йўл тутиш, низолар чуқурлашувининг олдини олиш чора-тадбирларини оқилона белгиланиши, таълим жараёнида раҳбарларнинг низоли вазиятларни ҳал этишда самарали бошқарув фаолиятини такомиллаштиришда конфликтологик компетентликни ривожлантириш ҳақида маълумотлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF CONFLICT COMPETENCE OF LEADERS IN SOLVING THE CONFLICTUAL SITUATIONS

This article presents the information on the exposure of reasons of conflict situations, correct approaches to their solution, rational determination of measures on prevention of escalation of conflicts, to development of conflict competence in the increase of management of efficiency by solving the conflicts in an educational process.

Текст научной работы на тему «Раҳбарларнинг низоли вазиятларни ҳал этишда конфликтологик компетентлигини ривожлантириш»

РАХ.БАРЛАРНИНГ НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРНИ ХАЛ ЭТИШДА КОНФЛИКТОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Исмаилова Зухра Карабаевна

Тошкент ирригация ва цишлоцхужалигини механизациялаштиришмууандислари

институти

Байбаева Мухайё Худайбергеновна

ААвлоний номидаги ХТТРМХЦТМОИ

Ушбу мацолада низоли вазиятларнинг сабабларини аницлаш, уларни х,ал цилишда тугри йул тутиш, низолар чуцурлашувининг олдини олиш чора -тадбирларини оцилона белгиланиши, таълим жараёнида рах,барларнинг низоли вазиятларни х,ал этишда самарали бошцарув фаолиятини такомиллаштиришда конфликтологик компетентликни ривожлантириш х,ацида маълумотлар ёритилган.

Калит сузлар: рах,бар, низо, компетентлик, функция, бошцарув, тизим, босцич, фаолият, муассаса, натижа.

РАЗВИТИЕ КОНФЛИКТОЛОГИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ЛИДЕРОВ В РАЗРЕШЕНИИ КОНФЛИКТНЫХ СИТУАЦИЙ

В данной статье представлена информация по выявлению причин конфликтных ситуаций, правильному подходу к их разрешению, рациональному определению мер по предотвращению эскалации конфликтов, развитию конфликтологической компетентности в повышении эффективности управления разрешением конфликтов в образовательном процессе.

Ключевые слова: лидер, конфликт, компетенция, функция, управление, система, этап, деятельность, институт, результат.

DEVELOPMENT OF CONFLICT COMPETENCE OF LEADERS IN SOLVING THE

CONFLICTUAL SITUATIONS

This article presents the information on the exposure of reasons of conflict situations, correct approaches to their solution, rational determination of measures on prevention of escalation of conflicts, to development of conflict competence in the increase of management of efficiency by solving the conflicts in an educational process.

Keywords: leader, conflict, competense, function, management, system, stage, activity, institute, result.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10077

Хар цандай таълим муассасаси жамоасининг аъзолари бир-биридан ихтисослиги, цизициши, психологик хусусиятлари, умуман олганда маълум бир сифатлари билан узаро фарц циладиган ходимлардан ташкил топади. Шу каби бир-биридан фарц циладиган хусусият ва царашлар билан узаро мос келмаслиги сабабли низолар вужудга келиши мумкин, яъни низоли вазиятларни келтириб чицаради. Бу низоларнинг асосий иштирокчилари куп х,олатларда уцувчи (талаба), уцувчи (талабалар жамоаси), педагог, педагогик жамоаси булса, жуда кам х,олларда эса ота-оналар х,амда таълим муассасасининг рах,барлари х,ам педагогик низоларнинг иштирокчиларига айланишлари мумкин.

Ta^iHM Myaccacaiapuga öom^apyB ^aoiuflTHHHHr h^mhh acocga TamKHi этнIмacIHгн x,aMga pax,öapiapHHHr эгтнöopcнзIHгн HaTH^acuga Ba KyMugaru oMHiiap Ta^cupuga hh3oih Ba3HHTiap Keiuö HH^umu MyMKHH:

- negarorHK xoguMiapHHHr ëmu, öhihmh, KyHHKMa Ba MaiaKacu x,aMga K;oÖHiHflTiapH x,ucoöra oiHHMacgaH, HMKoHHATiapu gapa^acugaH opTHK;na Tonmupu^^apHHHr öepHiumH, öa^apuiraH Tonmupu^iap HaTH^acHHHHr agoiaTiu öaxpiaHMaciHrH:

- ëm negaroriapHHHr gapc Ba gapcgaH Tamrçapu umiap ^apaëHHgaru, HHru ^aMoacugaru y3 Ba3H$acu Ba ypHHHH yHHaiHK aHHK; TymyHuö eTMaciurugaH ^ofigaiaHraH x,oiga Kynpo^ KaMcHTumiapra Myi KyfiHiumH. ByHgaM Ba3HHT ogaTga ëm MyTaxaccuciapra eTapiu эгтнöopнннг fiyrçiHrH, TonmHpurçiapHHHr HoaHH^iurH, yiapHHHr TaKiu^iapu, HHTeiieKTyai K;oÖHiHflTiapH Ba H^ogufi ^aoiHflTiapuHHHr Ha3ap nucaHg rçHiHHMaciHru;

- xogHMiapra y3apo öofihk; öyiMaraH Ba yiapHHHr acocuM ^aoiHflTiapura xaia^HT KypcaTaguraH xuiMa - xui TonmupHK;iapHHHr öup BarçTga, momujiHHH öa^apuiumH Taiaö ^H^HHHmu Ba Ma^iyM Ba^T yTraHgaH KeMuH yiapHHHr эгтнöopгa oiuHMaciuru;

- pa^öapiapHHHr Keiuö TymraH acoccH3, HoTyFpu axöopoTiapHH ypraHMaM Tax,iHi ^HiMacgaH aMpuM xogHMiapra HHcöaTaH myöx,a öuiaH ^apaö, KynHHiHKHHHr ypTacuga ryMoH ^HiHHaëTraH xogHMiapra oHHK;gaH-oHHK; Ta3MH^iap yTKa3HiHmu;

- TypiH xHi Tonmupu^iapHH öa^apumga TamKHioTHHiHK, Ta^iHM -TapöuH ^apaëHHHH himhh acocga TamKHi этнmga ^aoiiHK, gapc Ba gapcgaH Tamrçapu MamFyioTiapHH TamKHi этнmga Tamaööyc KypcaTuö, нннoвaцнoн ^aoiHHT MyHaiumuga y3 TaKiH^iapu öuiaH HHrçaëTraH xogHMiapra HHcöaTaH pax,öapiap ToMoHHgaH xyggu yiapHHHr pa^öapiHK iaBo3HMiapHHH TaiamaëTraHgeK ^apaö TypiH xui ^apmuiHKiapHHHr KypcaTHiumu;

- öapna Ta^iHM Myaccacaiapuga öyiMacaga, a^cyc ynpaö TypaguraH aMpuM pax,öapiap ToMoHHgaH yrçyB WKiaMaiapuHH TarçcHMiamga, xoguMiapHH umra oiumgaru agoiaTcH3iHKiap. MacaiaH: Ta^iHM Myaccacacuga oihh Ma^iyMoTra эгa negaror-MyTaxaccuciap öyiumura rçapaMafi, ypTa Maxcyc Ma^iyMoTra Ba öom^a HonegarorHK MyTaxaccuciHKra эгa öyiraH maxciapHH umra oium Ba yrçyB WKiaMacHHH, a^hh gapc coaTiapHHH TarçcHMiamga MyTaxaccuc öyiMacaga yiapra aio^uga эгтнöop rçaparam Ba

X,.K.

- oihh Ta^iHM Myaccacaiapuga hh3oih Ba3HATiapHHHr aKcapuATH TaiaöaiapHHHr Ta^iHM ^apaëHHra caiöufi MyHocaöaTiapu ^aMga Ta^iHM Myaccacacu, "Taiaöaiap yfiiapu" ëKH "AxöopoT-pecypc MapKa3H" xH3MaTugaH ^ofigaiaHHm TapTuö-^ougaiapura puoH этмaгaнIHKIapн Ty^afiiH Keiuö HH^umu, mapTHoMa acocuga Ta^cui oiaguraH Taiaöaiap ToMoHHgaH mapTHoMa TaiaöiapHHHHr öy3HiumH ëKH y3 Ba^THga öa^apuiMaciuru;

- KaM xpiaTiapga y^yBHH (Taiaöa) HHHr Fafipu oggufi xaTTH-^apaKaTiapu, »aMHHT ToMoHHgaH TaH oiHHraH Ma^HaBufi-axio^HM Me^ëpiapra 3Hg um TyTHmu Ha^a^aT y^yBHH (Taiaöa) iap ^aMoacu, my öuiaH öupra negarorHK ^aMoa Ba Ta^iHM Myaccacacu pa^öapHATH ypTacuga HH3oHHHr ro3ara KeiumuHH Ta^MHHiafigu.

ro^opuga TyxTaiuö yTraH hh3oih Ba3HATiapHH oiguHH oium, öapTapa^ этнm Ba yiapHHHr o^HÖaTiapHHH oigHHgaH aHriam Ta^iHM -TapöuH ^apaëHHHHHr öapHa HmTHpoKHHiapu, negarorHK xogHMiap Ba pa^öapiap ^aoiHATuga Myx,HM ax,aMHHT Kacö этagн. fflyHHHrgeK, hh3oih Ba3HATiapHHHr caöaöiapHHH aHH^iam yiapHH ^ai ^Hiumga TyFpu Myi TyTHm, HH3oiap Hy^ypiamyBHHHHr oiguHH oium Hopa -TagöupiapHHH orçuioHa öeiruiaHHmu, Tag^H^oT ^apaëHHga pa^öapiapHHHr hh3oih Ba3HATiapHH x,ai этнmga caMapaiu öom^apyB ^aoiuHTHHH TaKoMHiiamTupumga KoH^iHKToioruK KoMneTeHTiHKHH pHBo^iaHTHpum Macaiacura ^aM aio^uga эгтнöop ^apaTMo^HHMH3.

KoH^iHKToiorHK KoMneTeHTiHKHH puBo^iaHTHpum Ma3MyHH Ba apxHTeKToHHKacHHH maKiiaHTHpumra HHcöaTaH ^yfiugaru ëHgamyBiap MaB^ygiuru

аникланди: блок-даражали ёндашув, яъни укув режасидаги фан блоклари доирасида узлаштириладиган ва фаолиятнинг асосий йуналишлари мазмунини ифодаловчи таянч, умумкасбий, махсус-предметли компетенциялар тарзида типологиялаш; функционал ёндашув фаолият сох,аси ва лавозим доирасидаги касбий вазифаларни ифодаланган компетенциялар тизими асосида лойих,алаштириш; мутахассиснинг аник; мех,нат шароитларига тезкор ва конфликтларсиз мослашишига хизмат килувчи компетенцияларни ривожлантиришга йуналтирилган индивидуал-психологик ёндошув.

Аксарият педагогик-психологик адабиётларда конфликтологик компетентлик рах,барнинг ижтимоий-касбий йуналганлиги асосида шаклланадиган, касбий вазифаларнинг самарали ечимини таъминлашга хизмат ;илувчи касбий тайёргарликни амалий фаолятда намоён булиши сифатида изох,ланади. Шу билан бирга, конфликтологик компетентлик мутахассис касбий тайёргарлик даражасининг фаолият талабларига мослиги ва лаё;атлилик сифатида х,ам ;айд этилади. Илмий-педагогик тах,лиллар жараёнида конфликтологик компетентликни шакллантириш ва ривожлантириш муаммолари аксарият изланишларда булажак ёш рах,барлар тайёрлаш мисолида урганилганлиги, шу билан бирга мазкур тад;и;отларда илгари сурилган компетенциялар тузилмаси ва элементлари келгусидаги касбий фаолият талаблари учун ;аратилганлиги, амалиётдаги мутахассисларнинг касбий компетентлигини ривожлантириш масалалари эса фаолиятнинг реал талабларидан келиб чиккан х,олдаги режалаштиришни талаб килиши аникланди. Мазкур жараёнларда рах,барларнинг низоли вазиятларни х,ал этишда рах,барнинг касбий фаолият сох,асига йуналганлиги, шахсий имкониятлари, касбий билим, малака, куникмалари, касбий сифатлар ва мех,нат тажрибаси уртасидаги уйгунлик ва инновацион жараёнларнинг фаолият сох,асига нисбатан интеграциялашувини таъминланиши конфликтогик компетентликни ривожлантириш йуналишлари ва унинг сифат индикаторларини белгилашдаги етакчи омиллар сифатида бах,оланади.

Рах,барларининг низоли вазиятларни х,ал этишда конфликтологик компетентлигини ривожлантириш ва унинг самарали бош;арув механизмларини такомиллаштиришда таълим хизматлари истеъмолчилари (укувчи, талабалар, ота-оналар, жамоатчилик)нинг эх,тиёжлари ва таклифларидан келиб чиккан х,олда компетенциялар тизимини белгилаш мух,им урин тутади.

Низоли вазиятларни бартараф этиш ва уни бирор бир ечимга олиб келиш куп боскичли жараёндир. Низоли вазиятларни бирданига ечиб булмайди, чунки низо одамлар кунглида уйгонадиган турли эмоция ва хиссиётлар билан боглик ^олда кечади. Шунга кура, низони бартараф этишнинг уз боскичлари мавжуд. ^ар бир боскич учун маълум вакт талаб этилади. Мазкур боскичлар тез, баъзан бир неча сония талаб килса, бошкалари эса бир неча кунлаб муаммо устида ишлашни такозо этади. Улар куйидагилардан иборат:

- вазиятни илк бах,олаш;

- вазиятни тах,лилдан утказиш;

- низони бартараф этиш усул, восита ва йулларини кидириш;

- низони бартараф этишнинг мазкур аник вазият учун усул, восита ва йулларини топиш;

- низони бартараф этиш буйича саъй-х,аракатлар алгоритмини ишлаб чикиш ва режага эга булиш, мазкур режа ва алгоритмни х,аётга татбик этиш;

- татбик этиш жараёнини мунтазам мониторинг килиш;

- низо ечими буйича натижаларни хулосалаш ва тах,лил килиш;

- педагогнинг низо юзасидан рефлексив бах,о ва хулосаларини ишлаб чикиш.

Х,ар кандай низоли вазиятни ечимини топиш учун х,ар икки томонниннг фаол

иштироки такозо этилади. Шундай экан, низоли вазиятни бартараф этиш бу -

х,амкорликда олиб бориладиган жараён саналади. Низони ечимга олиб келиш учун уз позициялари, фикрлари ва карашларини трансформация жараёнидан утказиш, уларга маълум тузатишлар киритиш талаб этилади. Инсон низони бартараф этиши учун аввало уз кунглини, уз ички дунёсини тартибга солиб олмоги лозим. Худди шундай ички калбни уйготмасдан, шундай узгаришларсиз низо бартараф этилмайди.

Рах,бар аслида педагогик жараённи ташкил килиш ва бошкаришда низоларни олдини олиш фаолиятига купрок эътиборини каратиши лозим. Низоларнинг олдини олиш буйича рах,барнинг сайъи-х,аракатлари куйидагилардан иборат булади:

- таълим жараёнини бош;ариш буйича барча ;онун ва конуности хужжатлари тизимида иш олиб бориш;

- низолар назарияси буйича уз стратегияси ва тактикасини ишлаб чи;иш (низонинг боскичлари, хусусиятлари, сабаблари, о;ибатлари буйича билим, куникма ва малакаларни ишга сола билиш, низога ечим топиш усул, йул, восита ва шаклларини билиш ва амалда куллай олиш);

- ани; бир низоли вазиятни мутаносиб бах,олай олиш ва ундан чи;иб кетиш усул ва йулларини тугри белгилай олиш.

Шундай ;илиб, педагогик низолар х,ар бир рах,бар педагогик фаолиятининг узвий ажралмас ;исми ва таркиби булиб, рах,бар педагогик низолар назарияси ва амалиёти буйича билим, куникма ва малакаларга эга булиши, конфликтологик компетентлиликка эга булиши лозим.

АДАБИ ЁТЛАР:

1. Жигунов В.Г, Кишкел Е.Н. Основы управленческой деятельности: Учебник. - М., 1994.

2. Жумаев Р.З. Конфликтология асослари, асосий тушунча ва тамойиллари. Укув кулланма. 2015.

3. З.Хужаниёзова, М.Дусметова, Д.Нафасов "Педагогик конфликтология" (Укув услубий кулланма) Урганч - 2015 йил

4. М.Ахмедова "Педагогик конфликтология" Укув кулланма Т 2016й

5. Мирсолиева М., Ишмухамедов Р., Акрамов А. Рах,барнинг инновацион фаолияти. Укув-методик кулланма. - Тошкент: Фан ва технология, 2019. -

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.