Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ КРИМИНАЛИСТИКАНИНГ МАХСУС ИЛМИЙ АСОСЛАРИ'

РАҚАМЛИ КРИМИНАЛИСТИКАНИНГ МАХСУС ИЛМИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
40
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖИНОИЙ ТАЖОВУЗ ОБЪЕКТИ / АХБОРОТ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ СОҲАСИДАГИ ЖИНОЯТЛАР / ИНФОРМАЦИОН МУҲИТДА АВТОМАТЛАШТИРИЛГАН АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИ / АХБОРОТ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Боқижанов Д.Д., Ҳамдамов Д.О.

Мақолада ахборот технологиялари ва телекоммуникацияларнинг энг илғор ютуқларидан кенг фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларнинг ўзига хос хусусияти бундай жиноятларни содир этувчи ва ташкиллаштирувчи шахслар юқори маълумот даражаси, ностандарт ижодий ёндашиши, шунингдек, компьютер ускуналари ва радио жиҳозларидан фойдаланиш бўйича, чуқур назарий билим ва амалий кўникмаларга эга эканликлари муаммолари тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIAL SCIENTIFIC BASIS OF DIGITAL CRIMINALISM

The article focuses on the widespread use of the most advanced achievements of information technology and telecommunications, the high level of education of the perpetrators and organizers of such crimes, non-standard creative approach, as well as the use of computer technology and radio communications. equipment., deep theoretical knowledge and practical skills.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ КРИМИНАЛИСТИКАНИНГ МАХСУС ИЛМИЙ АСОСЛАРИ»

UDK 004

Боцижанов Д.Д. ущтувчи Х^амдамов Д.О. талаба

Наманган му^андислик - курилиш институти Узбекистон Республикаси, Наманган. шахар

РАЦАМЛИ КРИМИНАЛИСТИКАНИНГ МАХСУС ИЛМИЙ

АСОСЛАРИ

Аннотация: Мацолада ахборот технологиялари ва телекоммуникацияларнинг энг илзор ютуцларидан кенг фойдаланиш билан бозлиц жиноятларнинг узига хос хусусияти бундай жиноятларни содир этувчи ва ташкиллаштирувчи шахслар юцори маълумот даражаси, ностандарт ижодий ёндашиши, шунингдек, компьютер ускуналари ва радио жщозларидан фойдаланиш буйича, чуцур назарий билим ва амалий куникмаларга эга эканликлари муаммолари тахлил цилинган.

Калит сузлар: жиноий тажовуз объекти, ахборот ва телекоммуникация технологиялари соуасидаги жиноятлар, информацион мууитда автоматлаштирилган ахборот тизимлари, ахборот ва телекоммуникация технологиялари.

Bokidzhanov D.D.

teacher Khamdamov D. O.

student

Namangan Civil Engineering Institute Republic of Uzbekistan, city of Namangan

SPECIAL SCIENTIFIC BASIS OF DIGITAL CRIMINALISM

Annotation: The article focuses on the widespread use of the most advanced achievements of information technology and telecommunications, the high level of education of the perpetrators and organizers of such crimes, nonstandard creative approach, as well as the use of computer technology and radio communications. equipment., deep theoretical knowledge and practical skills.

Keywords: object of criminal aggression, crimes in the field of information and telecommunication technologies, automated information systems in the information environment, information and telecommunication technologies.

Инсоният жамияти уз ракамли ривожланиш боскичига жадал кириб бормокда. Анъанавий ижтимоий муносабатлар тобора янги ахборот технологияларидан фойдаланиб амалга оширилмокда ва улардан фойдаланмасликнинг деярли имкони йук. Афсуски, ушбу сохани замонавий хукукий тартибга солиш технологиянинг ривожланиши суръатларидан тобора ортда колмокда. Амалдаги хукукий механизмлардан фойдаланишга булган уринишлар самарасиз булиб, керакли натижани бермаяпти. Шу билан бирга, ахборот технологиялари ва телекоммуникация тизимларидан фойдаланган холда амалга оширилаётган ижтимоий муносабатларнинг ахамияти, ушбу сохага жалб килинган пул ва моддий окимларнинг киймати уларнинг жиноий тажовуз объекти булиб колишига олиб келади. Жиноят маълумотлари статистикаси юкори технологиялар (компьютер маълумотлари) сохасидаги жиноятлар, уларнинг аникланиш даражаси пастлиги ва уларга етказилган зарар микдори муттасил усиб бораётганлигини тасдиклайди. Мазкур муаммолардан келиб чиккан холда ушбу тоифадаги жиноятларни аниклаш ва тергов килишнинг самарали усулларини ишлаб чикиш долзарб булиб колмокда. Ахборот технологиялари ва телекоммуникацияларнинг энг илFор ютукларидан кенг фойдаланиш билан боFлик ушбу тоифадаги жиноятларнинг узига хос хусусияти ушбу масалани янада кескинлаштирмокда. Биринчи навбатда бундай жиноятларни содир этувчи ва ташкиллаштирувчи шахслар юкори маълумот даражаси, ностандарт ижодий ёндашиш, шунингдек, компьютер ускуналари ва радио жихозларидан фойдаланиш буйича, чукур назарий билим ва амалий куникмаларга эга эканликлари билан ажралиб туради. Х,озирги шароитда ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги жиноятчиликка карши кураш инновацион ёндашувлар ва мухим узгаришларни талаб килади. Биринчидан, бу жиноятларнинг ушбу тоифасини аниклаш ва тергов килиш буйича амалдаги жиноий процессуал тартибга солишдаги узгаришлар, махсус билимларни жалб килиш шаклларини такомиллаштириш, шунингдек, жиноий таъкибнинг барча иштирокчиларининг махсус техник тайёргарлиги даражасини кескин ошириш зарур. Амалдаги жиноий-процессуал конунчилик нафакат ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги жиноятларни аниклаш ва тергов килиш учун зарур булган махсус билимларнинг таркиби туFрисидаги маълумотларни, балки махсус билим тушунчасининг умумий таърифларини хам камраб олмаган. Шу билан бирга, махсус адабиётларда турли олимлар томонидан куп йиллик илмий изланишлар натижасида ушбу тоифага нисбатан аник тушунчалар етарлича келтирилган. Мавжуд таърифларнинг ичида энг аник ва кискача тавсифни Э.Р. Россинская такдим этган булиб, бу ерда махсус билимлар "жиноий, фукаролик ишлари буйича суд процесслари жараёнида юзага келадиган масалаларни хал килиш учун зарур булган махсус тайёргарлик ва касбий тажриба натижасида олинган маълум бир фан ёки технология, санъат,

хунармандчилик сохасидаги назарий билимлар ва амалий куникмалар тизими" деб таърифланади. Ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасига мувофик, ушбу таърифда суриштирувчи ёки терговчи муайян процессуал харакатларни мустакил равишда бажаришга карор килишда ёки жалб килинган мутахассис ёки эксперт томонидан зарур булган махсус билимларнинг мавжудлигини бахолашда карор кабул килишда эътиборга олиш керак булган бир катор асосий хусусиятларни таъкидлаш уринлидир.

Биринчидан, махсус билимлар сохаси информатика сохасида маълум ва мавжуд булган нарсалардан фарк килиши, умумий таълим ва оддий одамнинг кундалик тажрибасиданда кенгрок булиши лозим. Куп маротаба таъкидланганидек, махсус билимлар умумий маълум булган билимлардан фарк даражаси одамлар уртасида жуда узига хос ва ута субъектив мавзу хисобланади. Бундан ташкари, вакт утиши билан (урганиш чоралари буйича) бир хил одам учун махсус билим аста-секин одатий холга айланади ва хеч кандай муаммо ёки кийинчилик туFдирмайди. Аммо, бизнинг фикримизча, махаллий урта таълимни ислох килиш ва информатика ва ахборот-коммуникация технологияларига урта (тулик) таълим стандартларини жорий этиш, шунингдек, ягона давлат имтихонидан сунг, бу ёки бошка билимларнинг канчалик ахамиятли эканлигини бахолашга имкон берадиган аник конуний асос пайдо булди. Курсатиб утилган стандартни синчковлик билан урганиш шуни

W KS / KS \ W

курсатадики, урта (тулик) умумий маълумотга эга булган оддий шахс (суриштирувчи, терговчи, адвокат ва судяни англатади) нафакат информатика ва ахборот технологияларининг асосий тушунчалари хакида тасаввурга эга булиши, балки уларни амалий кундалик фаолиятида куллаш куникмаларига хам эга булиши керак. Стандарт матнида таъкидланганидек, улар "информацион мухитда автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва алока фаолиятини автоматлаштиришда куллай олиш кобилиятига эга булиш лозим. 2012 - 2013 йилларда информатика фанидан утказилган имтихоннинг аник мисоллари мазмуни шуни курсатадики, урта мактаб битирувчисининг тайёргарлиги даражаси ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги жиноятларни тергов килишда учрайдиган жуда мухим харакатлар мажмуасини амалга ошириш учун етарли булиши керак. Шу билан бирга, стандартнинг деярли бирор бир кисми билан (информатика фанлари ва АКТ сохасидаги имтихон мисоллари) операцион тизим, почта мижозлари, браузерлар ва бошкалар билан амалий жихатдан боFланмаганлиги эътиборни тортади. Бирок, сунгги йилларда ракамли криминалистика (digit forensics) воситалари ва технологияларининг фаол ривожланиши билан, ракамли ташувчи воситалардан криминалистик маълумотларни кидириш ва ажратиб олиш автоматик ёки ярим автоматик махсус дастурий ва аппарат воситалари мажмуаларидан фойдаланиб амалга оширилмокда. Бундай холда, коида тарикасида, курилманинг (дастурнинг) стандарт ишлаш режимини ёкиш /

учириш учун бирон бир махсус куникма ёки махсус билим талаб килинмайди. Шунинг учун бундай операцияларни бажариш учун мутахассисни жалб килиш ёки экспертиза тайинлаш талаб килинмайди. Терговчи бу харакатларни узи мустакил равишда бажара олади. Адолат нуктаи назаридан, шунга карамай, бир нечта жуда мухим жихатларга эътибор каратиш зарур:

• Мавжуд курилма ёки дастур криминалистик муаммоларни хал килишга мулжалланган булиши лозим, яъни ушбу курилмалар ва дастурларни ишлаб чикувчилар ишлатиладиган махсус билимларни олдиндан аппарат ёки дастурий кодда кайд этишган булади. Криминалистика воситасида бундай хусусиятларни мавжудлигини текширишнинг идеал усули бу уни амалий фойдаланишдан олдин махсус сертификатлашдир. Афсуски, хозирги вактда ракамли криминалистика воситаларини сертификатлаштиришни тартибга солиш усуллари мавжуд эмас.

• Терговчи ушбу воситалар билан таниш булиши ва улардан фойдаланиш асосларини билиши лозим. Бирок, унинг харакатлари оддий стандарт операциялар чегарасидан чикмаслиги керак.

Иккинчидан, ахборот технологиялари, компьютер ускуналари объекти, дастурий тизимларнинг узига хос хусусиятлари туFрисидаги назарий билимлар аник технологиялар ва дастурий -техник воситалар билан ишлашда амалий куникмаларга эга булиши шарт.

Махсус илмий салохият, хаттоки илмий даража ва ахборот технологиялари сохасидаги мутахассис унвонига эга булишлик хам унинг маълум бир ахборот тизимидан фойдаланиш буйича юкори малакали эканлигини кафолатламайди. Масалан, операцион тизимлар назарияси буйича дарс берадиган ва уларнинг тузилиши ва ишлашининг барча хусусиятларини мукаммал тушунадиган укитувчи ёки профессор, маълум бир операцион тизимда дастурий таъминотни амалга ошириш тафсилотларини билмаслиги мумкин. Шундай килиб, хатто FOявий жихатдан ухшаш, POSIX операцион тизимининг дастурий таъминотига мос келадиган оилада хам муайян функцияларни амалга оширишда жуда катта фаркларга эга булган узига хос вариантлар (Linux, FreeBSD, Solaris ва бошкалар) ажралиб туради. Бундан ташкари, ушбу тафовутлар криминалистик маълумотларнинг ута мухим манбаи булиши мумкин. Шундай килиб, ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги "махсус билимларга эга булиш" мутахассиснинг нафакат назарий тайёргарлигига, балки маълум бир жиноят ишида пайдо буладиган муайян ахборот тизимида ишлашнинг амалий куникмаларига эга эканлигини англатади. Терговчи ёки суриштирувчи керакли мутахассисни (экспертни) маълум процессуал харакатларни бажаришга жалб килиш учун танлашда, маълумот ва маълумот даражасига эътибор каратмаслиги керак. Бундан ташкари, баъзи холларда, электротехник мухандис, радиотехника ёки

электроника мухандисни тайёрлашнинг узига хос хусусияти унга аник куринмайди. Терговчи учун янада кийин вазифа - бу мутахассиснинг амалий куникмаларини бахолаш. Ушбу масалада маълум бир йуналтирувчи ахамиятни бирор бир ахборот тизимидан фойдаланиш тажрибаси (давомийлиги) ва содир булган Fайриоддий вазиятларда унинг харакатларининг хроникасини кузатиш оркали эришиш мумкин.

Учинчидан, ахборот ёки телекоммуникация технологиялари сохасидаги жиноятларни тергов килиш жараёнида тергов ёки бошка процессуал харакатларга жалб килинган мутахассис (эксперт), жиноий ахамиятга эга булган маълумотларни (ракамли криминалистика воситалари) тергов килиш учун ихтисослаштирилган аппарат таъминот ва дастурлардан фойдаланиш буйича махсус тайёргарликка эга булиши керак. Ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги жиноятларни тергов килишда терговчи билан содир буладиган барча нарсалар ракамли криминалистика воситалари призмасидан сезилади: хар бир махсус дастурлар ва техник воситалар маълум бир маълумот (математик) моделлари асосида курилган. Ушбу ракамли криминалистика воситаларининг хусусиятлари олдингиларидан анча фарк килади. Масалан, микроблокларни тадкик этиш учун ишлатиладиган катталаштириш ойнаси урганилаётган объектнинг хусусиятларини, объект хакида маълумотни узгартирмасдан оддийгина кучайтиргич вазифасини бажаради. Бошка томондан, ракамли тасвирни криминалистик экспертизаси учун ишлатиладиган дастур (масалан, расмли файл) дастлаб маълум бир маълумотлар тузилмаси (расмни саклаш формати - jpg, tiff, пнг ва бошкалар) билан ишлашни уз ичига олади. Бундан ташкари, агар тахлил килинган ракамли маълумотларнинг тузилиши ишлатилган ракамли криминалистика воситаси FOясига туFри келса, биз монитор экранида керакли тасвирни курамиз ва агар у мос келмаса, биз маъносиз рангли нукта кетма-кетликга эга буламиз. Криминалистик маълумотларини идрок этишнинг аналогли версиясида катталаштирувчи ойна мисолига кайтадиган булсак, ракамли криминалистика воситасининг иши куйидагича ифодаланиши мумкин. Текширилаётган объектга акс эттириладиган ёруFлик катталаштирувчи ойнадан утиб, алохида булакларга (спектрга) булинади. Шу билан бирга, улар жойларни маълум бир кетма-кетликда узгартирадилар. Бундан ташкари, уларга янги элементлар кушимча равишда киритилиб, спектрнинг мавжуд булакларини кушиш / камайтириш (кучайтириш ёки бостириш) оркали олинади. Ракамли криминалистика воситаларининг ишлаши ва уларнинг барча хусусиятларидан фойдаланиш кобилиятини билиш мутахассис (эксперт) олдида турган криминалистик вазифаларни сифатли хал килишнинг энг мухим шартидир. Юкоридагиларни умумлаштириш учун биз ракамли криминалистикада ишлатиладиган махсус билимлар таркибини аниклаш учун (ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохасидаги

жиноятларни тергов килишда) куйидаги вариантни таклиф килишимиз мумкин. Ракамли криминалистика сохасидаги махсус билимлар - бу компьютершунослик ва ахборот ва телекоммуникация технологиялари сохдсидаги назарий билимлар ва амалий куникмалар тизими, шунингдек, маъмурий хукукбузарликлар туFрисидаги жиноий, фукаролик ишлари, суд ишларини юритиш жараёнида махсус тайёргарлик ва касб-хунар тажрибаси натижасида олинган ахборот тизимлари ва криминалистика технологияларининг криминалистик хусусиятларини билишдир. Афсуски, ахборот ва телекоммуникация технологиялари нуктаи назаридан махсус билимларнинг классик таърифида булгани каби, бизга энди на хунармандчилик, на санъат хакида гапирмоклик уринли булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Стив Морган. "Кибер жиноятлар туFрисидаги хисобот", 2019 йил.

2. «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари туFрисида»ги 2002 йил 12 декабрдаги N 439-11 сонли Узбекистон Республикасининг конуни.

3. «Ахборотлаштириш туFрисида»ги 2003 йил 11 декабрдаги N 560-11 сонли Узбекистон Республикасининг конуни.

4. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (УзР 22.09.1994 й. 2012-Х11-сон К,онуни билан тасдикланган).

5. Вехов В.Б. Компьютерные преступления. Способы совершения и методика расследования. М.: 2012. — 182 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.