CC BY
14КРАТКИЕ СООБЩЕНИЯ
Гидрометеорология и экология №2 2015
УДК 631.52: 633.31
Геогр. гылымд. докторы О.Т. Айдаров *
Г.Б. Токтаганова
Ц¥РГАГАН ТЕЩЗ ТАБАНЫНДАГЫ ЭС1МД1К ЦАУЫМДАСТЫГЫНЬЩ ЦАЙТА ЦАЛПЫНА КЕЛУ1, ЭКОЛОГИЯЛЬЩ КYЙI
АРАЛ, ОС1МД1ККАУЫМДАСТЬШЫ, БИОМАССА
Жалпы Арал тещзшц ц#ргаган орынында еамдттер цауымдастыгыныц турлгк ц#рамы ж#тац емес. М#нда квпжылдыц б#та мен жартылай б#талар, ксерофиттер мен эфемерлер еамдт жабынын ц#райды. Арал тещзтщ орнындагы жаца ц#рлыцташ еамдт цау^гмдастыгы бастащы даму кезещнен втуде. Сол себепт1, биомассасы аз, турлт ц#рамы жутац, б1рац сол азгантай турлер жэне олардыц дамуы тец1зд1 айнала цоршаган шел даланыц еамдтне #цсас. Тек тещздщ ¡штдеа бурынгы аралдар Барсакелмес пен Цасцуланда байыргы еамдт турлер1 сацталганымен, сирекст цалганы байцалады.
Арал тещзшщ кургаган орынындагы ешмдштер кауымдастыгы биомассасы жагынан темендеу болганымен тYрлiк курамы жутац емес. Мунда кепжылдык бута мен жартылай буталар, ксерофиттер мен эфемерлер еамдш жабынын курайды. Олардыц швде кYрделi ^лдшер, астык тукымдастар, мары тукымдастар бар. Бурын Арал тещзшщ децгей жогары болып турган кезде тещзге жакын орналаскан байыргы мал жайылымдык кыр тебелердщ шебi шYЙгiн болатын. Оныц себебi, тещз суыныц айнала тещрепне капиллярлык жылжуы грунтте ылгалдыц корын жасайтын-ды. Ка^р тещздщ тартылуына байланысты шеп жабындысыныц биомассасы жутанданганымен олардыц тYрлiк курамы сакталганы байкалады. Мундагы басты ерекшелiгi саздак жэне кумды шел далада есiмдiгi сирек. Саздак жерлерде есiмдiк топтамасын буйыргын, жусан жэне еркекшептер курайды. Тещздщ жагалауы мен оны коршаган кыртебелерде есiмдiктердiн тYрлiк курамы 30-га дешн жетедi. Тенiз жагасындагы кумдарда еамдт бай. Мунда ак сексеуiл, жыцгыл, шобер
* Коркыт Ата атындагы Кызылорда мемлекегтiк университетi
161
актшеш, курчавка, коян сYЙек тагы баска бугалар едэуiр калыц вседi. Эсiресе, Карашокат пен Токпанныц т^сындагы жал к¥мдарда всiмдiгi калыц. Оны к¥райтын жыцгыл, актшен, бетiн жел YPлеген дефляциялык жалацаш табандарда камыс, жал к¥мныц баурайында кияк, коянсYЙек, бшктеу учаскелерiнде ак сексеуiл вседi. Жал к¥мдардыц араларындагы ойлау жерлерде эфедра эжептэу1р калыц. Сондай-ак к¥мдарда к¥м жусаны, волоснец, аристида, текесакал кездеседь
Тещз жагасынан алысырак кыр твбелерде сор жерлерде б^йыргыннан баска эфемерлер, мортык, текесакал вседi. Еркек швп кауымдастыгына еркек швптен баска мятлик луковичный, кылтыксыз бидайык, мортык пен ебелек юредь Кейбiр сай-жыраларда кыс айларында ^ар жиналганнан болса керек караган бугасы, оныц арасында бидайык, буга шырмауык, барбарис, жапыракты ^лтемия, эр тYрлi эфемер жэне эфемер тектес вимдш эжептэуiр калыц вседь
Сырдарияныц тещзге к^рлыгында орналаскан квптеген квлдер, квларалык ылгалды жерлер, октын-октын су кашатын кiшiгiрiм взектер, олардыц ылгалды твщрегшде швбi калыц. 2001 жылы дарияга салынган тоспа жыгылып, кеткендiктен Карашалац, Баян, Т^щыбас квлдерi мен Акквл жэне Кэртыма колтыктары кеуiп калды. 2003 жылгы зерттеуде б^л жерлердщ швбi азгындап, кара швптерi сирек жэне камысы тас к¥рак болып калганы квзге тYCтi. Швбi бар, бiрак шабындыкка жарамайтын сиректеу, твменгi белдiкте майда сорац мен эфемерлер калыц вскен. Оларга 2003 жылы квп жауган жацбыр пайдалы болса керек.
2001...2002 жылдары суы бар квл жиегiнде калыц камыс сыртка карай сирексiп, эр тYрлi швптер, ал Сырдарияныц арналык кыркасындагы сиреп калган тогайларда карашвп аралас астык т^кымдастар квп болган едi. 2003 жылы олар да сирексш калганыбайкалды. Каратерец елдi мекеншщ солтYCтiк-шыFыс жагы, Сырдарияныц сол жагындагы геоботаникалык алацныц жабыны 60...65 %.
Тещздщ байыргы табанында жалпы швп жабындысыныц тYрлiк к^рамы мен биомассасы грунттыц к¥рамына байланысты взгерiп отырады. Терригендiк швгiндiлерден т^ратын грунтте еамдок кауымдастыгыныц негiзiн сарсазан, кейбiр каткылдау саздак жазыктарда эр тYрлi майда сорандар, олармен аралас бiреу-жарым быршылдак сорац, балыкквз, эфемерлер вседi. Б^л топтыц к¥рамы топырак к¥рылу процесше пайдалы ыкпалы жок жэне жайылым болып жарытпайды. Алайда, тецiз табанындагы швп шыкпай жаткан жалацаш учаскелервде жагдайдыц б^лай калыптасуы грунт профилшщ к¥ргактыгынан болып т^р деуге непз бар.
162
Егер белгш себептермен тещздщ жалацаш табанына су жайылатын болса, онда ол учаскеде шеп жабындысы калыц еседь Шыгатын шептiц тYрлiк курамы жайылган судыц курамына байланысты болады. Оны 2003 жылгы зерттеулер керсеттi. Егер жайылган су тущы немесе кермек болса, онда ылгалы бар грунтке майда сорац аралас эр тYрлi шеп калыц шыгады. Каратерец тYбегiнiц батыс жагында жергiлiктi тургындар «куйылыс» деп атап жYрген жазык бар. Осы «куйылыска» 2001 жылы Кэртыма колтыгынан езек бойлап аккан сэл кермек (дарияныц суы) су тYсiп, ол Кекаралдыц тусынан тецiзге к¥йган, бiрак 2001 жылы тартылып калган. Сонан грунтте ылгал болгандыктан «куйылыстыц» табанына шыккан шеп ете калыц болды. Оныц к¥рамында майда сорац, кызылтамыр, акбас, эр тYрлi кара шептер, эфемерлер, сиректеу ксерофит буталар, кейбiр шагындау ойпац учаскелерде камыс, кога, арасында жантак, акбасшеп жабындыны курайды жэне калыц ескенi кезге тYседi.
«Барсакелмес» аралына (бурынгы) бара жаткан жолда Каратерецнен санаганда 110 км-де осы «куйылыска» уксас жазык бар. Бул да астау тэрiздi шыгыс жэне батыс шегтерiнен ортасына карай ецiстеу болып жаткан жазыктыц келденецi 7...8 км. 2001 жылы кектемде Yлкен тецiздiц музы бузылмай турыцкырап калганда кiшi тецiзден аккан су музга тiрелiп, тецiздiц кургак табанына жайылган. Сонда тецiздiц ащы суы Куланды жэне Кекарал тYбектерiнiц аралык тусынан оцтYCтiкке карай осы жазыкка жайылган керiнедi. 2003 жылы бул жазыкта су жок, бiрак грунттыц ылгалдыгы мол болуынан мунда каптап ете тыгыз ескен быршылдак ащы сорац болды. Арасында бегде шеп жок. Алыстан караганда каракек тYCтi жайкалып тур, ете тыгыз, жабындысы 98 %. Бул кершю бiздiц жогарыда айткан пiкiрiмiздi растайды, ягни, гецiздiц кургаган орнына ащы су тYCсе, онда ол жерге быршылдак ащы сорац шыгады. Оныц себептер^ бiрiншiден аталмыш участоктыц тещз астынан шыкканына 8...9 жыл болган. Сондыктан грунттыц кабатындагы су децгей 1,5...2,0 метр терецдiкге жатыр. Оныц курамында галиттыц (NaCI) концентрациясы кеп. Оныц капилляр аркылы жогары кетершгенш, грунттыц бетiндегi элi калыц емес кабыршактан байкауга болады. Тецiздiц астынан шыккан жерде еимдш сукцессиясыныц даму схемасы былай болады: Терригендiк шегшдте желмен ушып тYCкен Карабаркынныц (Halostachys caspica) тукымынан азгантай белiгi гана кектеп шыгады. Жас ескiннiц тYбiне жел айдаган кум-лай жиылып шокатка айналады. Yйiндi ескен сайын Карабаркын да бойлап есе бередi. Кейбiр шокаттардыц
163
бткпп 4...5 метрге жетедi. Шокаттар кебейген соц олардыц арасын куалап соккан жел грунттыц ашык бетiн урлеп алып кетедi де онша терец емес дефляциялык ойлау жерлер пайда болады. Ол жерлерде жацбыр мен кардыц суы жиналып ылгалы тэуiр болган соц эр тYрлi эфемерлер мен кара шептер еседi. Сейтш, тенiз орнындагы курлыкта шеп жабындысы осылай калыптасады. Онан ары еамдштердщ курамында астык тукымдас шептер кебейген сайын топырак курылу процесi журед^ соган сэйкес есiмдiк сукцессиясы да ауысып отырады. Калай дегенде тещзден шыккан терригендiк шегiндiнiн механикалык курамы саздак болса, онда есетiн ешмдштщ «пионер» тобын карабаркын бутасы бастайды. Уакыт ете келе карабаркынга жыцгыл, сексеуiл, эр тYрлi ащы шептер - майда кургак сорацдар, балыккез, эфемерлер араласады.
Тенiз орнындагы сиректеу тараган кум шокаттарда бiреу-жарым карабаркын, жыцгыл сиякты буталар болмаса, баска майда шептер жоктыц касы, сондыктан олар кебiнесе жалацаш, сондыктан кум кешкшше берiлуде, ягни, дефляция орын алганы кезге тYседi. Демек, олар есiмдiкке оранудыц бастапкы кезенiнде тур.
Каскакуланныц шыгыс жагындагы жазык табанда сарсазанныц калыцдыгы соншалык тiптi арасында ашык жер керiнбейдi. Сарсазанныц жобалык калыцдыгы 90...95 %, ара-арасындагы ашык жерлерде эр тYрлi эфемерлер ескен, кумдактау учаскелерiнде раушангYлдiлер кездеседi. Каскакуланнан шыгыска карай грунты сэл каткылдау учаскелерiнде сексеуiлдiн ескiндерi (1,0...1,5 м) калыц ескен, олардыц арасында бшктт 2,5...3,0 метр болатын карасексеуiл тэуiр ескен жыцгыл бар. Теменгi белдште эр тYрлi эфемерлер, торгай оты, рац, кызыл тамыр, эр тYрлi карашептер ескен. Бурынгы Каскакулан аралыныц есiмдiгi Арал тенiзiн шыгыс жагынан коршап жаткан шел даланыц ешмдштерше уксас. Мундагы есiмдiк кауымдастыгы тещз орнындагы жаца курлыкта калыптасып келе жаткан топтардан тYрлiк курамы бай, бiрак биомассасы шел даланыц ешмдшне тэн жутац.
вткен гасырдыц басында Барсада сексеуiл кеп жэне калыц болган сыцайлы, аралдыц эсiресе ощуспк шыгыс белiгiнде тYгел сексеуiл орманы болыпты (Цикуленко А.В., 1924). Бiрак оны аяусыз кираткандыктан казiр ол ете аз калган. Калдык сексеуш орманы кебiнесе тенiз жагасындагы жал кумдарда гана сакталган, кейде буйыргун-жусан кауымдастыгыныц арасында эр жерде шок сексеуш кездеседi жэне олардыц бойы аласа 1...2 метрлiк агаштар. Буйыргун мен жусан аралас 164
ескен жабындымен салыстырганд таза буйыргун кауымдастыгыныц аукымы аз жэне есiмдiк тYрлерiнен тек 14 тYP гана кездеседь Мунда жатаган буйыргун мен сор жердщ буйыргунынан баска эр тYрлi эфемерлер, мортык, текесакал бар.
Барсаныц кумдарыныц есiмдiгi бай. Мунда сексеуш, жыцгыл, шобер актiкенi, курчавка буталар едэуiр калыц еседi. Шыгыс жагасындагы жал кумныц есiмдiгi калыц, оны курайтын жыцгыл, актiкен, кей жерлерде камыс жэне бидайык. Бшктеу учаскелервде ак сексеуiл. Жал кумдардыц арасындагы ой жерлерде эфедра ескiнi rimi калыц. Кумдарда жиi кездесетiн шеп кум жусаны, волоснец, аристида, текесакал.
Корыта айтканда, Арал тецiзiнiц орнындагы жаца курлыктагы есiмдiк кауымдастыгыныц казiргi кYЙiн экологиялык тургыдан багалайтын болсак, байыргы тецiз табанындагы есiмдiк жабыны бастапкы даму кезецiнен етуде. Сол себепп, биомассасы аз, тYрлiк курамы жутац, бiрак сол азгантай тYрлер жэне олардыц дамуы тецiздi айнала коршаган шел даланыц есiмдiгiне уксас. Тек тещздщ шшдеп бурынгы аралдар Барсакелмес пен Каскуланда байыргы еамдш тYрлерi сакталганымен, сирексiп калганы байкалады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Арал тещзшщ кургаган орнында жаца курылыктыц калыптасуы жэне тургындарды реабилитациялау максатында оны шаруашылыкка игеру. 2009 жылгы шаруашылык келiсiм-шарт жумысыныц гылыми есебi. -Кызылорда, 2009.
2. Нургызарынов А.М., Шапшанов К.Ш. Арал ецiрiнiц экологиясы. -Кызылорда: 1996.
Поступила 30.03.2015
Доктор геогр. наук О.Т. Айдаров
Г.Б. Токтаганова
ВОССТАНОВЛЕНИЕ РАСТИТЕЛЬНОГО ПОКРОВА НА ТЕРРИТОРИИ ВЫСУШЕННОГО ДНА МОРЯ, А ТАКЖЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ
Показано, что на высохшем дне и прибрежной полосе Казахстанской части Аральского моря растительный покров формируется в крайне жестких почвенно-климатических условиях при острейшем недостатке влаги. Поэтому в составе растительного сообщества преобладают ксерофиты и галоксерофиты.
165
