CC BY
2QURILISH KORXONALARIDA MOLIYAVIY INSTRUMENTLAR HISOBI
VA TAHLILI
Yahyoyev To'lqin Ismatulla o'g'li
SamISI katta o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada qurilish korxonalari moliyaviy instrumentlar, koгxonaning to'lovga qodiгlik darajasi, moliyaviy aktivlaг, quгilish koгxonalaгida moliyaviy aktivlarning alohida xususiyatlari ochib berilgan..
Kalit so'zlar: Moliyaviy instrumentlar, korxonaning to'lovga qodiгlik daгajasi, moliyaviy aktivlar, qurilish korxonalarida moliyaviy aktivlar, xalqaro hamda milliy standartlar, qurilish korxonalarida iqtisodiy tahlilning maqsadi, moliyaviy hisob xalqaгo standaгti, aksiyadoгlik, shiгkat, xususiy, qo'shma va boshqa pudrat qurilish montaj tashkilotlari.
Аннотация: В данной статье раскрываются финансовые инструменты строительных предприятий, уровень платежеспособности предприятия, финансовые активы, особенности финансовых активов строительных предприятий.
Ключевые слова: Финансовые инструменты, уровень платежеспособности предприятия, финансовые активы, финансовые активы строительных предприятий, международные и национальные стандарты, цель экономического анализа на строительных предприятиях, международный стандарт финансового учета, участие в акционерном капитале, товарищество, частное, совместное. и другие подрядные строительно-монтажные организации.
Kirish. Mamlakatning iqtisodiy barqaгoгligining oshishi, YAIMning o'sishi, aholi sonining ko'payishi, ko^ona^ sonining o'sib boгishi, mamlakatga xorijiy investitsiyalaming kiгib kelishining ko'payishi, mamlakatda ekspoгtning oгtishi bularning barchasi mamlakatning qaysidir jihatini yaxshilanayotganligini, o'zgarayotganligini ifodalab beгadi.
Qurilish sohasining yaxshilanishi esa mamlakatning yangilanayotganligini, rivojlanib borayotganligini, aholining uy -joy bilan ta'minlanish darajasini yaxshilanayotganligini, mamlakat iqtisodiyotida qurilish taTmog'ining iqtisodiy barqarorligini barqarorlashganligini ifodalab berishga xizmat qiladi.
Vaholanki, yashab turgan uyimiz, davolanayotgan sihatgohimiz, tehsil olayotgan ta'lim maskanimiz, yuгgan yo'limiz, bizga xizmat qilayotgan elektг, tabiiy gaz hamda suv yo'llari ham quгilish sohasining natijasidir.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Ushbu mavzu bo'yicha mahalliy va xorijiy adabiyot manbalari tahlili, qurilish sohasida fundamental tadqiqotlar qatorida I.S.Stepanova[4], Arens E.A. [5], DJ.K. Lobbek, Serov V.M., Gurkov I.B singari xorijiy olimlarning, M.K.Pardayev, N.T.Tuxliyev, E.V.Golesheva, M.Miraxmedov, A.A.Eshtayev, K.B.Urazov singari mahalliy iqtisodchi olimlarning qurilish sohasidagi turii masalalari bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib boгmoqdalaг.
Tadqiqot metodologiyasi. Ilmiy-tadqiqot ishida statistik va iqtisodiy tahlil usullari, tahlil, sintez, mavhumiy-mantiqiy tahlil, shuningdek, tanlovli kuzatuv, sotsiologik so'rov, SWOT-tahlil, qiyoslov usullaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar. Mamlakatimizda buxgalteriya hisobini xalqaro standartga o'tkazishda muhim masalalardan biri korxonalarda vujudga keluvchi aktiv, passiv, daromad va xarajatlarning hisobga olish mexanizmlarining birxillashtirish hisoblanadi.
Xalqaro standartda muhim obyekt sifatida moliyaviy instrumentlar qaraladi. 32 son Buxgalteriya hisobi xalqaro standrtiga ko'ra moliyaviy instrumentga quyidagicha ta'rif berilgan.
Moliyaviy instrument - bu bir tadbirkorlik sub'ektining moliyaviy aktivini va boshqa tadbirkorlik sub'ektining moliyaviy majburiyati yoki ulushli instrumentini ko'payishiga olib keladigan shartnomadir.
Moliyaviy aktiv - shunday aktivki, bunda u:
- pul mablag'idir;
- boshqa tadbirkorlik sub'ektining ulushli instrumentidir;
- quyidagilar bo'yicha shartnomaviy huquqdir: boshqa tadbirkorlik sub'ektidan pul mablag'i yoki boshqa moliyaviy aktivni olish yoki tadbirkorlik sub'ekti uchun potensial qulay bo'lgan shartlarda boshqa tadbirkorlik sub'ekti bilan moliyaviy aktivlarni yoki moliyaviy majburiyatlarni ayirboshlash;
- tadbirkorlik sub'ektining o'z ulushli instrumentlari bilan hisob-kitob qilinadigan yoki qilinishi mumkin bo'lgan shartnoma.
Moliyaviy majburiyat - shunday majburiyatki:
- boshqa tadbirkorlik sub'ektiga pul mablag'i yoki boshqa moliyaviy aktivni yetkazib berish;
- tadbirkorlik sub'ekti uchun potensial noqulay bo'lgan shartlarda boshqa tadbirkorlik sub'ekti bilan moliyaviy aktivlarni yoki moliyaviy majburiyatlarni ayirboshlash
- tadbirkorlik sub'ektining o'z ulushli instrumentlari bilan hisob-kitob qilinadigan yoki qilinishi mumkin bo'lgan shartnoma.
Ulushli instrument - bu tadbirkorlik sub'ektining barcha majburiyatlari chegirilgandan so'ng uning aktividagi qoldiq ulushni tasdiqlovchi har qanday shartnomadir.
Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o'rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo'lgan yoki majburiyatni o'tkazishda to'lanishi mumkin bo'lgan narxdir.
Qayta sotiladigan (qayta sotish huquqini beradigan) instrument - bu moliyaviy instrument egasiga uni emitentga pul mablag'iga yoki boshqa moliyaviy aktivga qayta sotish huquqini beradigan, yoki noaniq kelgusi hodisa sodir bo'lganda yoki instrument egasining vafoti yoki nafaqaga chiqishi bilan emitentga avtomatik tarzda qayta sotiladigan moliyaviy instrumentdir.
Moliyaviy instrument emitenti dastlabki tan olishda instrumentai yoki uning tarkibiy qismlarini, shartnomaviy kelishuvning mohiyatiga hamda moliyaviy
majburiyat, moliyaviy aktiv va ulushli instrument ta'riflariga muvofiq moliyaviy majburiyat, moliyaviy aktiv yoki ulushli instrument sifatida tasniflanishi lozim.
Xulosa va takliflar.Moliyaviy instrumentning yuridik maqomi emas, balki uning mohiyati tadbirkorlik sub'ektining moliyaviy holati to'g'risidagi hisobotida uning tasniflanishini belgilaydi. Mohiyat odatda yuridik maqomga mutanosibdir, ammo har doim ham emas. Ba'zi moliyaviy instrumentlar kapitalning yuridik maqomini oladi, ammo ular mohiyatan majburiyatlardir va boshqalari esa ulushli instrumentlar bilan bog'liq jihatlarni hamda moliyaviy majburiyatlar bilan bog'liq jihatlarni qamrab olishi mumkin:
- qat'iy belgilangan yoki aniqlanadigan kelgusi sanada qat'iy belgilangan yoki aniqlanadigan summada emitent tomonidan majburiy so'ndirishni ta'minlaydigan, yoki egasiga emitentdan ma'lum sanada yoki undan keyin qat'iy belgilangan yoki aniqlanadigan summasida instrumentai so'ndirish bo'yicha talab etish huquqini beradigan, imtiyozli aksiyalar moliyaviy majburiyat hisoblanadi.
- egasi uchun moliyaviy instrumentni emitentga pul mablag'i yoki boshqa moliyaviy aktiv evaziga qaytarish huquqini beradigan moliyaviy instrument (qayta sotiladigan instrument ) moliyaviy majburiyatdir. Pul mablag'i yoki boshqa moliyaviy aktivlar summasi indeks yoki boshqa ko'tarilishi yoki pasayishi mumkin bo'lgan modda asosida aniqlanganda ham, moliyaviy instrument moliyaviy majburiyat bo'ladi. Egasida instrumentni pul mablag'i yoki boshqa moliyaviy aktiv evaziga qaytarish ixtiyori mavjudligi shuni anglatadiki, qayta sotiladigan instrument moliyaviy majburiyat ta'rifmi qanoatlantiradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda qurilish korxonalarining asosiy moliyaviy holatini ifodalovchi ko'rsatkichlardan biri to'lovga qodirlik darajasini aniqlashda quyidagi formaladan foydalanish taklif qilindi:
Pul mablag'lari + moliyaviy instrument
, ,, xususiyatiqaeqashartnoma
Mutloq to'lovga qodirlik. =-——----
muadati kelgan majburiyat
Ushbu formuladan foydalanish korxonaning to'lovga qodirlik darajasini real
aniqlashga hamda tahliliy ko'rsatkichlarning xalqaro standartga moslashishiga olib
keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarori, 2020 yil 24 fevral, PQ-4611-son.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Qurilish - montaj ishlari sifatini tubdan yaxshilash va qurilishni nazorat qilish tizimini takomillashtirish chora tadbirlari" to'g'risidagi PQ-4586 sonli qarori-06.02.2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasini qurilish tarmog'ini modernizastiya qilish, jadal va innovastion rivojlantirishning 2021 -2025 yillarga mo'ljallangan strategiyasini tasdiqlash to'g'risidagi" PF-6119 sonli farmoni -28.11.2020.
4. Экономика строителства: Уchебник / под общей ред. И.С.Степанова.- 3-е изд., доп. и перераб. - М.: Yuрайт-Издат, 2004.
5. Аренс Э.А., ДЖ.К. Лоббек. Аудит. Учебник. М.: Финансы и статистика, 2001.
6. Гусева М.И., Коготкова И.З. Маркетинг в строителстве. Учебное пособие. (Сериуа «Высшауа школа»). - М.: Книжный мир, 2011.
