CC BY
4QORAQALPOQ BOLALAR FOLKLORI VA UNING O'ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Bibiaysha Bazarbayevna Kudaybergenova O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Maqolada qoraqalpoq bolalar folklorining o'ziga xos xususiyatlariga to'xtalib, xalq og'zaki ijodining bolalar adabiyotidagi o'rni va tadqiqot jarayoni tahlil qilingan. Bundan tashqari maqolada bir nechta qoraqalpoq bolalar folklori hamda o'yinlar keltirilgan bo'lib, ular chuqur tahlil qilinib u haqida fikr yuritilingan.
Kalit so'zlar: bolalar xalq og'zaki ijodi, adirmash, barmoq o'yini, o'yin belgilar, o'yin-kulgi
BLACK CHILDREN'S FOLKLORE AND ITS SPECIFIC
CHARACTERISTICS
Bibiaysha Bazarbayevna Kudaybergenova Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: The article focuses on the specific features of Karakalpak children's folklore, analyzes the role of folklore in children's literature and the research process. In addition, several Karakalpak children's folklore and games are presented in the article, which are deeply analyzed and thought about.
Keywords: children's folklore, adirmash, finger game, game characters, entertainment
KIRISH
Qoraqalpoq o'troq hayot kechirib, sug'orma dehqonchilikni chorvachilik (ayniqsa, qoramol) va baliq ovlash bilan qo'shib olib borganlar. Qoraqalpoqlarning aksariyat qismi XVI-XVIII asrlar o'rtalarida Sirdaryoning o'rta va quyi oqimi bo'ylari (Turkiston, Jankent, Chirikrabot) hamda bir qismi Orol mintaqasida (Qo'ng'irot, Shohtemir shahri) yashashgan. Biroq Yoyiq va Emba daryolari bo'ylarida ham qoraqalpoqlar istiqomat qilganliklari haqida ma'lumotlar bor. XVI -XX asr boshlarida qoraqalpoqlarda xo'jalik, ijtimoiy va oilaviy hayotda urug'-qabila tizimi va patriarxal-urug'chilik munosabatlari qoldiqlari saqlanib qolgan.
Qoraqalpoq tili - turkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub til-lardan; qozoq va no'g'ay tillari bilan birgalikda qipchoq tillarining qipchoq-no'g'ay guruhchasini tashkil etadi. Koraqalpog'iston Respublikasining davlat tili (o'zbek tili bilann birga).
ITFVE^^Hl 264 ISSN 2181-063X/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
Asosan, Koraqalpog'istonda, shuningdek, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlari hamda Qozog'iston va Turkmanistonning unga qo'shni hududlarida, Rossiya Federatsiyasi va Afg'onistonda tarqalgan. Qoraqalpoq tilida so'zlashuvchilarning umumiy soni 425 ming kishidan iborat (o'tgan asrning 90-yillari o'rtalari). Qoraqalpoq tili asosan, 2 ta: shimoliy sharqiy va janubiy-g'arbiy lahjalarga bo'linadi. Bu lahjalar fonetik jihatdan o'zaro farqlanadi. Adabiy qoraqalpoq tili XX asrning 1-yarmida sharqiy lahja asosida shakllangan. Ungacha qoraqalpoqlar eski o'zbek adabiy tilidan foydalanishgan.
Qadimiy va boy tarixga ega qoraqalpoq folklorining asosini lirik va epik asarlarning barcha turlari tashkil etadi. Lirik janr asarlariga xalq, marosim qo'shiqlari (yor-yor, xaujar, jo'qlov, ramazon, gulapsan, badik va b.), aytis (aytishuv, qo'shiq-bellashuvlar), matal va maqollar, masallar, tez aytishlar; epik janr asarlariga ertak, to'lgov, terma, dostonlar kiradi. Dostonlar qoraqalpoq folklorining asosiy janri bo'lib, 4 tur (qahramonlik, lirik, ijtimoiy-maishiy, tarixiy dostonlar)ga bo'linadi. Qoraqalpoqlarda keng tarqalgan doston «Alpamis» dostoni. Shuning-dek, «Edige». «Qublon», «Qirqqiz» dostonlari mashhur.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev 2019 yil 6 aprelda xalqaro baxshichilik san'ati festivali ochilishiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi nutqida "yurtimizda 100 tomlik «O'zbek xalq og'zaki ijodi yodgorliklari» majmuasi nashr etilmoqda, o'ning 59 jildi aynan xalq dostonlaridan iborat ekanini qayd etish lozim.Shuningdek, ko'p tomlik «Qoraqalpoq folklori» to'plami ham chop etildi.Bularning barchasi ushbu nodir san'at ma'naviy hayotimizda benihoya muhim o'rin tutishidan dalolat beradi"1 - deya ta'kidlaganidek insoniyat yaratgan bebaho ma'naviy madaniyat durdonalari eng avvalo har bir millatning folklor asarlaridan o'rin olib, u kelajak avlodlarimizning insoniy fazilatlarini boyituvchi nodir ma'naviyat manbasi bo'lib xizmat qiladi.
Bolalar folklori keng tematik ko'lami va janr tarkibiga ega bo'lgan yagona janrdir. Bu sohani maxsus tadqiq etgan olimlarning fikricha, bolalar folklorining ilk ibtidosi kattalarning yosh bolalar uchun mo'ljallangan asarlaridan, keyingi avlod esa bolalarning o'zlari ijro etgan asarlardan iborat. An'anaga ko'ra, bola tug'ilganda aytiladigan marosimlar, salomlashish, erkalash, maqtovlar kattalarga tegishli. Ular orasida maqtov va maqtovlar har bir oila a'zosi chaqaloqqa tasalli berishda aytishi kerak bo'lgan va aytishi mumkin bo'lgan maxsus iboralardir. Ulpeshteu she'riyatining turlariga kiruvchi bu misollar rus xalq og'zaki ijodida "poteshki", tatarlarda "mavyktyryshlar", boshqirdlarda "jretkesür", o'zbek tilida "ovutmachoklar", "vatu qo'shiqlari" yoki "vatu-aldarkatu" nomi bilan mashhur. qo'shiqlar" qozoq tilida, "aydirmash" qoraqalpoq xalq og'zaki ijodida. Bu yerda
1 Mirziyoev Sh.M.Niyati ulug' xalqning ishi Tashkent:.«O' zbekiston». -NMIU 2019.-3 jild,137-bet
ham ulug', hayoti erug' va kelajagi farovon bo'ladi.
265
ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
qoraqalpoq bolalar folkloridagi vatu-aldarkatning o'ziga xos xususiyatlari va turlariga ahamiyat beramiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
XX asr boshlarida qoraqalpoq adabiyotida she'riyat yetakchilik qildi. Hozirgi zamon qoraqalpoq adabiyotining asoschilari A.Musaev, S.Majitov, K.Avezov, K.Yormanov, I.Fozilov, N.Dovqoraev, A. Begimov, J.Aymurzaev, D.Nazberganov, M.Daribaev, A.Shomuratov, S.Qurbonniyozov va boshqalarning ijodida madaniyat va ma'rifat, ta'lim, mehnat, tabiat, xalqlar do'stligi, ayollar tengligi va boshqa umuminsoniy masalalar asosiy mavzulardan bo'ldi. XX asrning 20-40-yillaridagi qoraqalpoq adabiyotida Qozi Maulik Bekmuhammad o'g'li (1885-1950), A.Dabilov, S.Nurimbetovlar ijodida xalq og'zaki ijodining boy an'anaviy merosi keng tasvirlangan. 1940-45 yillarda qoraqalpoq adabiyotida tashviqot-targ'ibot yo'nalishidagi publitsistik asarlar bilan feleton, ocherk, qisqa hikoyalar yaratila boshladi. Badiiy asarlarning asosiy mavzusi fashizm ustidan g'alaba qozonish, qahramonlik g'oyalari bo'lib, badiiy asarlarda ham urush qahramonlarining obrazlari yaratilgan. Yozuvchi va shoirlardan I.Yusupov, T.Jumamuratov, B.Qaipnazarov, B.Ismoilov, X.Turimbetov, O.Xo'janiyozov, T.Qaipbergenov, K.Sultonov, G.Seytnazarov, T.Seytjonov, J.Dilmurotov, S.Pirjonov va boshqalarning ijodi samarali bo'ldi. Adabiy tarjimashunoslikka ham ko'p e'tibor berildi. Qoraqalpoq yozuvchilarining ko'p asarlari, ba'zi adiblarning to'plamlari o'zbek, rus, qozoq tillariga tarjima qilindi. O'z navbatida boshqa xalqlar adabiyot vakillarining saylanma asarlaridan qoraqalpoq tiliga o'girilgan tarjimalari nashr qilina boshlandi.
Qoraqalpoq xalqi og'zaki ijodi namunalarini to'plagan N.Duqoraev, Q.Ayymbetov, H.Tojimuratovlar ijodida maqtov va maqtovga bir qancha misollar keltirilgan. Shuningdek, ushbu satrlar muallifining shaxsiy izlanishlari, ilmiy ekspeditsiyalarda ishtirok etishi davomida janrga oid ko'plab matnlar to'planib, qo'lyozmalar fondiga topshirilgan, shuningdek, turli to'plamlarda, davriy nashrlarda, Qoraqalpoq xalq og'zaki ijodi to'plaminmg so'nggi to'plami. Biz bir xil ma'lumotlar manbalari va boshqa mavjud materiallardan tahlil qilinadigan namunalarni olamiz va ulardan mos ravishda foydalanamiz.
TAHLIL VA NATIJALAR
Uatu-aldarkatu qo'shiqlari so'zga e'tibor berib, har bir harakatga diqqat bilan qaralganda aytiladigan xalq qo'shiqlari tarkibiga kiradi. Ota-ona ham, chaqaloqqa g'amxo'rlik qilish uchun mas'ul bo'lgan bola ham yig'layotgan chaqaloqni so'zlar bilan taskinlash, uni tovush va harakat bilan chalg'itish orqali buni amalga oshirishi mumkin. Kim bolaning hikoyasini topsa, kimning farzandi bo'lsa, maqtovlar, maqtovlar o'sha tilda aytiladi2. Nazoratchi, agar u bolalarcha xatti-harakatlarga to'la bo'lmasa, o'z vazifalarini bajara olmaydi. Qoraqalpoq xalqining madh va maqtov,
2 Кдравдлпак балалар фольклоры // ^зРИА КБ КГПИИИ фольклор кабинети. - Н^кис, 2012. - 220 б. ПЙта^^Н 266 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
erkalash va erkalash kuylarida ustunlik qiladi. Bu chaqaloqning e'tiborini jalb qilishning asosiy usullaridan biridir. Albatta, so'z ma'nosini endigina o'rgana boshlagan bolaga aytilishi ham e'tiborni tortadi. Bunday maqtovlarning an'anaviy namunasi quyidagi matndan aniq ko'rinadi: Айдыр, айдыр - ай ермиш, Айдай углан бар ермиш, Ай дийдарлы угланнын,, Ак отауы бар ермиш, Ак отаудьщ бауырында, Ак едшеси бар ермиш, Ак едшеси жанында, Ак кишеси бар ермиш, Ак кишеси алдында, Ак кисиси бар ермиш, Ак кисиси колында, Ак кесеси бар ермиш, Ак кесеси ишинде, Акша алма бар емиш, Акша алма - сизики, Аппак бала - бизики!3.
Qoraqalpoq vatu-aldarkattu qo'shiqlari uchun o'zgarmasligicha qolgan "aydir, aydir..." iborasi janrning asosiy silsilasining boshlanishi hisoblanadi. E'tiborimiz ostidagi matnda yuzi oydek yorug' bola she'r sifatida olinib, uning uchun yaratilgan oppoq oilada oq buvi (ak ^yshe) va oq xola (ak kishë), oppoq xolaning qarshisida bir oz oq odam ya'ni onaning jasadi qo'lida oppoq kosada sog'inib yuribdi.Uning ko'tarib yurgan maxsus mevasi (pul olmasi) borligi tasdiqlandi. , va bu oq bola yanada yoqimli va shirinroq ekanligini juda jozibali aytishdi. Sebiga shunday xarakter va shuning uchun mukofot beriladi. Bunday mantiqiy ta'riflar so'z ma'nosini endigina anglay boshlagan bolani ham o'ziga rom etib, uning sarson va g'azablangan qalbi tuzog'iga tushib qolishiga, panoh topishiga, uyquga ketishiga, shirin tuyg'ularga sherik bo'lishiga yordam beradi. Tushkunlikka tushgan kayfiyat shu tariqa tetiklanadi4.
Turkiy xalqlarda chaqaloqni nishonlashda yana bir narsaga e'tibor qaratish lozim bo'lgan narsa - turli hayvonlarning dum va qanotlaridan chaqaloq to'shagini yasashni va'da qilish, unga qiziqtirishdir. Buni qoraqalpoq vatu-adlarkatu hikoyalarida ham ko'rishimiz mumkin: Айдыр, айдыр-айдыр,
3 Айтымышлар, айдырмашлар // КМУ. - Н^кис, 1993. Д-11. - 12 б.
4 Курбанбаев И. каракалпак балалар *едебияты тарийхыньщ очерки. - Н^кис: Каракалпакстан, 1974. - 276 б. Пмта^^И] 267 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
Angti ynartm KeneÔHH, Angbfflbi apTbiK ôanara, AngbipMam aHTtm ôepeHHH. ^tmaMa 6^neM, ^tmaMa, ^HHHK maFtm ôepeHHH, ^HÔeK KycTbiH, KyôpMFMH, ^nnKe TaFtin ôepefiHH...5.
Qoraqalpoqlarda bolani salomlash, maqtashda jiek, zapalak, qirg'ovul, sauyskan, bedana kabi qushlarning nomlari tilga olinsa, qozoq tilida baykutan nomining qo'llanishi ham bu qo'shiqlarning o'xshashligi va bog'liqligidan dalolat beradi. Aytish joizki, baykutan qush nomi ham bo'lib, qozoq xalq qo'shiqlarida ko'p tilga olinadi. Biroq qoraqalpoq xalq she'riyatida vatualkatular deb atalgan bunday qo'shiqlar qozoq xalq og'zaki ijodida an'anaviy naqshlar bilan qorishib ketganligi kuzatiladi. Bu hodisa tatar bolalar folkloriga ham xosdir6.
Bolaga tasalli berish va uni o'ynashga jalb qilishga asoslangan vatu qo'shiqlari juda erta paydo bo'lgan xalq asaridir. Buni bola tug'ilishi munosabati bilan aytiladigan va bajariladigan turli qo'shiqlar, tovushlar, imo-ishoralardan ham ko'rishimiz mumkin. Bu harakatlarning aksariyati dunyoning ayrim xalqlariga xosdir. Ba'zi maqtov matnlarida bugungi kunda ma'nosi noaniq bo'lgan so'zlar saqlanib qolgan. Albatta, bu xalq qo'shig'i zamon va davrlarga qarab yangilanib, qayta tiklanib borayotganiga shubha yo'q. Shu bilan birga, bu zamonaviy she'r o'z mohiyatini yo'qotmagani aniq. To'g'ri, qanday qaramang, uning asosiy maqsadi bolaning e'tiborini jalb qilish, uni xursand qila bilishdir. Qoraqalpoq vatu-aldkartusida bu xususiyatlar xalq pedagogikasi tamoyillari bilan mustahkam bog'lanib, tarbiyaviy birlikni keltirib chiqargan, ayni paytda janrning funksional mazmunini boyitgan. Bu uning murakkabligi va o'ziga xosligi. Shu mulohazalardan kelib chiqib, qoraqalpoq bolalar folkloridagi vatu qo'shiqlarini asosiy vazifasiga ko'ra ikki turga bo'lishga qaror qildik: 1) tetiklantiruvchi vatualkaturu; 2) ogohlantiruvchi yoki ogohlantiruvchi xabarlar7.
Hozirda an'anaviy bo'lgan tasniflashning ushbu modeli matn to'plash ishlarini tizimli yo'lga qo'yish bilan yanada kengroq o'rganilishi va imkon qadar umumlashtirilishiga shubha yo'q. Eng muhimi, xalq pedagogikasi manbalaridan olingan maqtov va sajdaning har qanday shaklida bola qalbini asrash, uning pokiza qalbiga zarar yetkazmaslikdir. Bu qadriyatlar yoshlarni iymon-e'tiqodli, odobli qilib tarbiyalashning mukammal namunasi ekanligi bilan ham ajralib turadi.
5 Kaparça^naK $o^bK^opbi. - HÇKHC: HÏÏHM, 2015. - 544 6.
6 HoMrax TanTMM: Ba^a^ap $o^bK^opbi. - Ka3aH: Merapu^, 2000. - 159 6.
7 Xa^HK AYPgaHanapH // «Âmir Edige sarayi» этнокepхaнaсbI apxuBu. - Hçkhc, 2001. 7. - 12 6.
rTcTTii^^Bl 268 ISSN 2181-063X/Impact Factor 4.311 (SJlF 2022)
Ruhiy o'yinlar -ijodkorlik o'yinlari hisoblanadi. U bolaning ichki psixologik tabiati rivojini belgilaydi. Bolalarda diqqat, ziyraklik, sinchkovlik, xayol kabi psixologik jarayonni kamol toptirish uchun xizmat qiladi. Bu jarayon mashg'ulot va mashg'ulotdan tashqari paytlarida, sayrlarda ko'proq tarbiyachi-pedagog tomonidan amalga oshiriladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, o'yin bolalar hayotida ko'p qirrali faoliyat turi bo'lib unda turli narsalar haqida tasavvur uyg'otish, tafakkur qilish, xayol surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi mujassamdir.
Umuman olganda, folklorshunoslik xalqlarning o'tmishi, bebaho madaniyati, boy tarixi, milliy urf-odat va qadriyatlari haqidagi ma'lumotlar xazinasidir. Bu borada Ogyust Kont fikrini eslash o'rinlidir: "Bironta ham g'oya uning tarixisiz tushunarli bo'lmaydi, shu jumladan, madaniyatimiz qadriyatlari ham"8.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M.Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', hayoti ërug' va kelajagi farovon bo'ladi. Tashkent:.«O'zbekiston».-NMIU 2019.-3 jild,137-bet
2. Каракалпак балалар фольклоры // ^зРИА КБ КГПИИИ фольклор кабинети. - Н^кис, 2012. - 220 б.
3. Айтымышлар, айдырмашлар // КМУ. - Н^кис, 1993. Д-11. - 12 б.
4. Курбанбаев И. Каракалпак балалар едебияты тарийхыныц очерки. -Н^кис: Каракалпакстан, 1974. - 276 б.
5. Каракалпак фольклоры. - Н^кис: Илим, 2015. - 544 б.
6. Йомгак таптым: Балалар фольклоры. - Казан: М^гариф, 2000. - 159 б.
7. Халык ДYPДаналары // «Amir Edige sarayi» этнокерханасы архиви. -Н^кис, 2001. Д. 7. - 12 б.
8. "Rarma ibodatxonasi" asarida urf-odatlarning aks ettirilishi Filologiya masalalari. Toshkent 2018-131b.
9. https://dergipark.org.
10. https://from-to.uz/uz
11. https://www.ziyouz.com/
12. http://library.navoiy-uni.uz/
13. https://e-library.namdu.uz/
14. https://www.researchgate.net/
15. https://cyberleninka.ru/
8 "Rarma ibodatxonasi" asarida urf-odatlarning aks ettirilishi Filologiya masalalari. Toshkent 2018-131b.
Пмта^^И] 269 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
