CC BY
16FTAXP 15.21.41
ФРУСТРАЦИЯ ЖАГДАЙЫНДАГЫ СТУДЕНТТЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫЦ
ЦОЛДАУ КЭРСЕТУ
М.К. Бапаева1, С.Т. Бапаева 2, Т.Б. Ракишева 3 1 пс.г к., профессор м.а., 2 элеуметтiк гылымдар магистрi, ага оцытушы, 3 6М050300 - психология мамандыгыныц 1-курс магистранты 1,2,3 Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Алматы, Казахстан,
email: m.bapaeva@mail.ru
Мацалада фрустрация угымына тYсiнiк бере отырып, оныц жагымды жэне жагымсыз ыцпалы царастырылады. Фрустрация жагдайына ушыраган тулганыц конструктив^ жэне деструктивтi мшез-цулцыныц влшемдерiн цурастыруга талпынып, влшемдерiн жуйелеп, фрустрация жагдайындагы деструктивтi мшез-цулыцтыц сипаттамаларын аныцтаган. Бул влшемдер фрустрация жагдайындагы студенттердщ психикалыц кYЙi мен мшез-цулцын талдау Yшiн жэне болашац педагогтер мен психологтарды даярлау барысында оцу мацсатында цолдануга мYмкiндiк бередi. Сондай-ац мацалада психологиялыц цолдау феноменiн талдау арцылы квмек кврсету, цолдау, демеу, психиканыц бузылуына жол бермеу эрекеттерi, фрустрация кушнщ алдын алу, реттеу, оцу-тэрбие процесшде жагымсыз реакцияларды тудыратын фрустраторлардыц ыцпалына жол бермеу, студенттер ецсеруге болатын циыншылыцтарды шешiлмейтiн кедергi репнде цабылдамаулары Yшiн олардын циыншылыцтар туралы дурыс тYсiнiгiн цалыптастыру мэселесi жан-жацты талданган.
Туйт свздер: фрустрация, копинг-стратегиялар, манипулятивтг эрекеттер, ассертивтг эрекеттер, психологиялыц цолдау
Казацстан Республикасыныц бшм беру зацында кврсетшгеншдей, адамзат цундылыцтарыныц, гылым мен тэжiрибе непзшде, жеке тулганы цалыптастыруга цажетп жагдайларды жасау-бш1м беру жуйесшщ непзп мшдет болып отыр. Кэс1би кадрларды дайындау проблемасын шешудщ жаца жолдары царастырылуда [1].
Fылыми-техникалыц прогрестщ талаптары, когамныц экономикалыц вм1ршщ барлыц салаларыныц царцынды дамуы, жогары мектептщ непзп мацсаты - цогамдагы эртурл1 мэселелерд1 белсецщ турде, шыгармашылыцпен шеше алатын мамандарды даярлау проблемасыныц взектшгш кврсетед1. Бул мэселелер, б1р жагынан, «жогары дэрежел1 маман» угымында квршетш жалпы адамзаттыц мэдени жетютштершщ каз1рп кездеп децгешмен аныцталса, екшшщен, жогары оцу орнындагы арнаулы даярлыц сипатынан квршетш адам ю-эрекетшщ нацты турше багыттылыгымен аныцталады.
Жоспарланган id мен алга цойган мацсаты турл1 кедергшерге ушырап, цажеттшктершщ цанагаттандырылуына кедерп келт1ретш кутпеген келецс1з жагдайларга кездескенде, адам квцш цулазып, ренжш, бойын ашу-ыза кернеп, цайгырып, куйзелюке тусед1, ягни фрустрация, цысым, мазасыздыц куйд1 басынан кеш1ред1. Канагаттанбаушылыц сез1ммен жан дуниес циналады. Муныц бэр1 фрустрацияныц психологиялыц стрестщ вз1нд1к б1р цыры екецщгш кврсетедь Ол да стресске жацын куй. Адамныц сез1м1 мен эмоциясы жагымсыз куйге ушырайды. Фрустрациялыц жагдайдагы квцш куй вшпендшк, кешс пен цаhар тудырады.
Егер адам фрустрациялыц жагдайга ушыраса, ягни цажеттшктерш цанагаттандыру мумкш болмай, вм1рдщ взше цауш твнсе, ондай жагдаят дагдарысца ушырататын болгандыцтан, оны стресс, дау-дамай жэне дагдарыс сияцты экстремалды вм1рл1к жагдаяттарга жатцызады.
Психоэмоциялыц куйлердщ зерттелу^ соныц шшде фрустрацияныц талдануы ею турл1 тужырым тургысында царастырылган. Б1ршш1 квзцарастыц вкшдер1 бихевиориспк агымды устанган галымдар, мэселен С.Розенцвейг, Д.Доллард, Н.Миллер, Н.Майер болса, екшшю1 З.Фрейд психоанализ теориясын царастырган. Психоанализ тургысында фрустрациялыц куй тулганыц алдына цойган мацсаттарына жету жолында кездескен кедергшермен бетпе-бет келгенде байцалатын ерекше психикалыц куй немесе шю кикшжщдер рет1нде царастырылады. Ал бихевиориспк квзцарасты устанушылар бул куцщ тулганыц ум1ттенген цажеттшктерш цанагаттандыру барысында кедерп болатын сыртцы факторлар тургысынан царастырады [2].
Психологиялыц эдебиеттерде агрессия, мацсатты ю-эрекеттщ бузылуы сияцты фрустрация жагдайындагы жагымсыз мотивациялы жэне мшез-цулыц реакциялары барынша зерттелшген. Тулганыц фрустрацияларга толеранттылыц мэселесше арналган б1рцатар зерттеулерде фрустрация жагдайын орынды багалау жэне сол куйден кушнен шыгу мумкшд1ктер1, адамныц фрустрация
куйше реакциялары жэне т.б. 3epn^iH4i. З.Фрейд, А.Фрейд, К.Хорни ецбектершде т^лга дамуыньщ тYрлi сатыларында фрустрацияныц эртYрлi кершю беруi аныдталган.
Аталмыш зерттеулердщ ешмщшгш ескере келе, студенттердщ фрустрация кушн оныц деструктивтi ыдпалын жою жэне темендету тYрiнде кешiруi ары дарай ^гынуды талап ететiнiн мойындауымыз керек. Бiздiц ойымызша фрустрация кYЙiн ецсеру, жецу мэселелерiн зерттеуде туындайтын кептеген диындыдтардыц iшiнен «оду ю-эрекетшщ барысындагы студенттердщ фрустрациясы» ^гымыныц мазм^нын надтылау; студенттерде фрустрация кYЙiн тудыратын себептердi аныдтау; фрустрацияны жецуде студенттерге психологиялыд-педагогикалыд долдау керсету жагдайларын iздеу мэселелерше ден дойган жен.
Сыртды жэне шю фрустраторлардыц ыдпалынан оду ю-эрекетшщ барысында студенттерде туындайтын фрустрациялаушы ^^i жецу дажетпп мен фрустрация кушн кешiруде студенттерге психологиялыд долдау керсетудщ гылыми негiздемелi мазм^ныныц жодтыгыныц арасындагы дарама-дайшылыд аныд кезге тусед^Теориялыд т^ргыда фрустрацияны жецуде студенттерге психологиялыд долдау керсету жагдайларын негiздеу мэселесi болса, тэжiрибелiк жоспарда б^л -жогары оду орнында фрустрацияны жецуге багытталган одуында диындыдтары бар студенттерге психологиялыд долдау керсету багдарламасын д^растыру мэселес1
Каирп кезде бYкiл элемде адамзаттыц руханилыдда бет б^руы адами дасиеттер мен д^ндылыдтарына, адамгершiлiк угымдарына дадам басу басталды. Осындай мэселелердi шешуде психология гылымыныц езiндiк алар орны бар. Fылымныц жетiстiктерiн кепшiлiкке жетюзуде бiлiм саласыныц барлыд тармадтарындагы (бала бадша - орта оду орындары - жогаргы оду орындары) психологиялыд долдаудыц орны ерекше.
Психологиялыд долдаудыц мадсаты - езiн езi одытуы мен езiн - езi тэрбиеленушц механизмдерш далыптастыра отырып, т^лганыц езi - езi нэтижелi дамытуына дажетп жагдайларды жасау. Осындай жагдайда эрбiр адам езiне - езi психолог, ез тагдырыныц дожасы болады. Психологиялыд долдаудыц мацызды дураушылары: мад^лдау жэне тыныштандыру, жылылыд, дамдорлыд, жогары багалау, дабылдау, сыйлау жэне тYсiну, осылардыц бэрi психотерапиялыд ахуалды дурудыц мацызды элементтерi болып табылады. Д.В.Осиповтыц пiкiрiнше, психологиялыд долдау - адамныц езше жэне ез кYшiне, мYмкiндiктерiне сенуше, дателiктер жасамауга кемектесетш, сэтсiздiктерде долдайтын ( индивиттердiц позитивт жадтары мен артыдшылыдтарына шогырланган) психологиялыд процесс [3;15]. А.Д. Андрееваныц ойынша психологиялыд долдау - б^л:
- тулганыц езiн-езi багалауын ныгайту мадсатында оныц жагымды артыдшылыдтары мен дырларына шогырланатын;
- ез дабшеттерше сенiм арта алатын;
- дателiктердi болдырмауына кемектесетш;
- сэтаздктерде долдайтын удерю» болып табылады.
Психологиялыд долдау адамныц жаца элеуметпк жагдайларга бетмделуше байланысты орын алган диыншылыдтарды едэуiр жылдамырад жэне диыншылыдсыз кешiруге, стрессогендi жагдайды жецуге, айналасындагылармен езара ттмщ датынастарды далыптастыруга, езшц психологиялыд, психикалыд жэне физикалыд денсаулыгын садтауга кемектеседi.
Kазiргi замангы iзгiлендiрушi парадигма адамныц субъектiлiгiне назар аударып, психологиялыд долдауды адамныц тулгалыд дамуына ыдпал ету ретiнде сипаттап, дарым-датынастарындагы долдау механизмдерiн: тYсiну, дабылдау, езш езгелермен репрезентациялау, езгелерден езiнiц жалгасын табу жэне т.с.с. белiп алуга мYмкiндiк беруде [4].
Психологиялыд долдау Yдерiсiнде одытушылар студенттерге педагогикалыд тургыдан ыдпал етудiц едэуiр жагымды эдю-тэалдерш долданып, онымен дарым-датынастыц жэне езара эрекеттеспктщ YЙреншiктi Yлгiсiн елшецщ, оныц айналасында жагымды психологиялыд ахуалды далыптастыру жагдайын жасайды. Ол одытушылардыц студент дылыдтарыныц жагымды ерекшелiктерiне назар аударып, олардыц эмоциялы аумагына ыдпал етш, оныц жагымды кYЙзелстерi мен кYЙлерiн бектп, оныц эрекеттерiн мад^лдайды.
О.А. Кулагина тулганы долдаушы сипаттагы фразеологизмдердi уш турге белiп дарастырады: белсендi эрекеттерге ынталандырушы («Эрдайым алга!», «Ешдашан мойыма!» жэне т.с.); болашадда багыттаушы («Барлыгын басынан бастауга болады», «Алда жетiстiктер элi кеп!» жэне т.б.); далыптасдан жагдайда шыдамдылыд пен табандылыдда шадырушы («Тамшы тасты дайрайды», «Барлыгы жадсы болады, сенiц долынан келед^», «Бекем бол!» жэне т.б.) [5].
Эрбiр адамныц емiрiнде шю жан дYниесiнiц жайсыздыгын тудыратын, психиканы жарадаттаушы ойламаган жагдайлардыц (мысалы, даулы жагдаят, дордыныш, урей, жадын адамныц елiмi жэне т.с.с.) орын алатыны барлыгына мэлiм. Ондай жагдайда педагог-психолог бшм алушыныц мшез-д^лдын
бакылау аркылы оны жаракаттайтын жагдайды мукият зерттеп, студенттщ ез1мен, педагогтарымен жэне курдастарымен эцпмелесу1 ттс, кей жагдайларда психиканы жаракаттайтын жагдайга сэйкес арнайы диагностиканы журпзу де артык болмайды.
Аныкталган фрустрация децгешнщ улгер1мнщ орта упайымен, мецгеру амалдарымен жэне тулганыц езге де бтстер1мен езара байланысын, сондай-ак мецгеру мен психологиялык колдау амалдары турасында турл1 зерттеушшердщ теориялык тургыларын непзге ала отыра, б1з окуында киындыктары бар жэне оку удерю1нде фрустрацияныц жогары дэрежесш кеш1рген студенттерге психологиялык колдау керсетудщ мазмуны мен турлерш аныктадык.
1) Акпараттык колдау оку пэндер1 бойынша кажет оку, эдютемелш акпаратты беру; фрустрация, фрустраторлар, мецгеру амалдары туралы психологиялык акпаратпен камтамасыз ету.
2) Эмоциялы колдау кабылдау, мойындау, унату, сешм бшд1ру, эмпатия бшд1ру сынды амалдарды колдануга нускайды.
3) Тулгалык-дамытушы колдау. Когнитивт аумак максатты болжауга, рефлексияга кабшеттшктщ дамуына багытталады; сонымен б1рге иррационалды сешмдерд1 айкындап, тузетуге жэне рационалды сешмдерд1 калыптастыруга багытталады.
4) Оку-технологиялык колдау акыл-ой ецбепнщ мэдениетш, оку-танымдык ю-эрекетп дамытуга; окуда белсецщ эдютерд1 жэне акпараттык технологияларды колдануга багытталады.
Оку урдта барысында фрустрациялык жагдайды кеш1рген студенттермен психолог мынандай багыттардагы жумыстарды уйымдастыруына болады:
1) студентпен (жеке немесе топпен) психотерапияныц элементтерш камтыган (арттерапия, ертеп терапиясы, кум терапиясы) тузетушьдамытушы жумыстарын;
2) педагогтармен психологиялык кызметтщ багыттарыныц алдын алу жэне кецес беру турлерш журпзу; бшм алушыларга психологиялык колдау керсету жешидеп педагог-психологтыц, окытушылардыц б1р1ккен ю-эрекетш жоспарлау; топтык тренинг журпзу;
Психологиялык колдау керсетудщ жетютшке жету педагог-психологтыц, педагогтардыц, бшм алушыныц топтагы курдастарымен б1рлескен танымдык ю-эрекеттерше де байланысты болады.
Б1з карастырып отырган психологиялык колдау угымыныц талдауы кемек керсету, колдау, демеу, элдененщ бузылуына жол бермеу эрекеттер1 сиякты кершетшдш байкалады. Бшм беру удерюшщ субъектшерше катысты ол тусшу, мойындау, сешм б1лд1ру, эмпатия жэне т.б. механизм1 репнде кершю беретш, окыту жэне тэрбиемен катар бшм берудщ ушшш1 жагы рет1нде,бшм беруде элеуметтену удерю1 репнде, жагымды зешн кою кажеттшп репнде, дамуга колдау керсету репнде карастырылады. Бшм алушылардыц фрустрацияны ецсерудеп психологиялык колдау мэселесше келсек, Н.Д. Левитов оку-тэрбие жумысыныц барысында шешшу1 тшс б1ркатар м1ндеттерд1 атап керсетедк фрустрация кушнщ алдын алу, егер орын алган болса оларды реттеу, студенттер ецсере алатын киыншылыктарды шешшмейтш кедерп ретшде кабылдамаулары ушш олардыц киыншылыктар туралы дурыс тусшшш калыптастыру, шыдамдылык пен езш-ез1 мецгеру сапаларын тэрбиелеуге ден кою, педагог дурыс улп болуы ушш жэне олардыц алдында ез беделш жогалтпауы ушш осындай сапалардыц барлыгын педагогтыц бойынан да табылудыц кажеттшгш, кажет болса тэрбиелеу де керек [6].
Тулганыц жаракаттаушы факторлардыц ыкпалына тетеп беру оныц шю элеуетанщ, тулгалык белсендшпнщ, езш-ез1 езектшецщрген керсетюштершц б1р1нен саналады. Кепш1л1к эдебиеттерде фрустрациян^1 жагымсыз психикалык куй рет1нде карастырады. Фрустрациялык жагдай обьективт1 турде жецуге келмейтш, кезделген максаттардыц орындалу^1на кедерг1лерд1ц туындауымен сипатталады. Фрустрацияныц децгей1 кедерг1н1ц мацызы мен багытталган эрекет1н1ц саны жэне осы кершютщ мотивациялык куш1не байланысты. Максатка жету жэне максатты багытталган эрекетт1ц санынан кей1н фрустрация басталады. Фрустрацияныц жагымсыз салдарына агрессия, депрессия, регрессия, апатия жэне кызыгушылыктыц жогалуы, аландаушылык пен кысым, селкостык, кунэ мен мазасыздык куй1, ашу мен ешпендшк, кызганшактык пен 1штарлык жэне психосоматикалык реакцияларды жаткызады.
Дегенмен адам ем1р1нде фрустрациялардыц жагымды ыкпалынында да болатыны даусыз. Адам ез1н1ц кажеттшктерш канагаттаныдыру максатында коршаган ортаны баскару уш1н тума ресурстарын 1ске косып, фрустрацияны ецсеруге, жецуге уйренед1. Фрустрацияны калыпты куйзелу индивидт1ц зей1н1н оныц шеш1м1не шогырландырады. Фрустрацияга деген жагымды реакцияларга кедерг1лерд1 жецу, тапкырлык таныту жэне кедерг1лерд1 айналып ету, компенсациялаушы эрекеттер, сондай-ак кажет болса кездеген максатынан бас тарту. Сонымен б1рге, кейб1р жагдайларда фрустратордыц фрустрация тудырмайтыны да бел1г1л1. Ондай кубылыс шыдамдылык, тез1мд1л1к,
ауыр ^йзелютердщ жэне дауырт реакциялардьщ болмауы сиядты фрустрациялыд толеранттылыд деген атауга ие.
Фрустрация жайлы теорияныц непзш далаушылардыц 6ipi Л.Берковецтщ пiкiрiнше, фрустрация мшдетп тYPде агрессивтi эрекеттен тарамайды, ол оган дайындыд жасайды. Сондай-ад агрессия ыцгайлы жагдай тумаса ушыдпайды жэне фрустрациялыд жагдайдан адам агрессия эрекет ардылы шыгатын болса, онда оныц осы юпеттес эрекеттерi дагдыга айналып отырады деп кврсеттi
[7].
С.Розенцвейг адамда фрустрацияны тудыратын Yш тYрлi себептi аныдтаган, мэселен, оныц бiрiншi себебi мадсатда жетуге дажетп нэрселердiц болмауы, немесе дажетiн данагаттандырудан айырылу муныц e3i «шю айырылу» жэне «сыртды айырылу» деп бвлшедь «Сыртды айырылуда» фрустратор адамныц взше байланысты болмайды, ал «шю айырылу» жагдайында фрустратор адамныц взiне датысты туындайды. Екiншi себебi, затты немесе дандайда да бiр нысынды жогалту,ертеректеп данагаттыц дажеттiгi деп аныдтаса, Yшiншi себебiн дау-дамай, бiр мезеттегi бiр-бiрiне Yйлеспейтiн жагдай, турадсыз ^й немесе датынас ретiнде кврсеткен [8].
Адамда фрустрациялыд жагдайдыц туындауына эсер ететiн факторлардыц бiрi - зерну. Зерну тек мектеп одушылары арасында гана емес, ересектердiц ^нделшн вмiрiнде жэне студенттер арасында да кещнен таралган психикалыд кYЙ.
Дегенмен, зерпущ кешiруге бейiмдiлiктерi бар жеке-даралыд айырмашылыдтар болса (ягни, зерiгуге бешмдшк); сондай-ад сыртды орта тарапынан ынталандырудыц немесе проблемалардыц жодтыгына байланысты уадытша кYЙ ретiнде дарастыруга болады. Бiр сарындылыд, дайталану, тыц, жаца адпараттардыц болмауы, мiндеттер сэйкестiгiнiц твмендiгi сиядты контекстiк факторлар мен тым дарабайыр тапсырмалар зерiгудiц мацызды себептерiнiц датарынан саналады.
Зерiгу кейде тэуекелге жол беру, креативтшк жэне элеуметтiк мшез-дулыд сиядты жагымды мшез-дулыдда себепшi болуы эбден мYмкiн. Дегенмен зерiгу кейде жеке тулгалар мен уйымдар жэне догам Yшiн жагымсыз салдарга да айналуы мYмкiн. Мэселен, адам зешншдеп диындыдтар, мотивацияныц жэне кYш-дуаттыц твмендеу^ депрессиялыд кYЙ, фрустрация, данагаттанбаушылыд сиядты терю нэтижелер кврiнiс табуы ыдтимал [9].
Агрессиялыд кYЙдiц непзш салушылардыц бiрi Дж.Доллардтыц тужырымдауынша, агрессия адам бойындагы автоматтандырылган думарлыд емес, керюшше, фрустрация эсерi дажеттiлiгiн данагаттандыру Yшiн кездескен кедергiлердi жецу, лэззат алу мен эмоциялыд тепе-тецдiктiц садталуы. Бул теория бойынша агрессия фрустрацияныц квршс^ ал фрустрация эр уадытта агрессияны взiне iлестiредi деген пiкiрдi устанады.
Аныдталган фрустрация децгейiнiц Yлгерiмнiц орта упайымен, мецгеру амалдарымен жэне тулганыц взге де бiтiстерiмен взара байланысын, сондай-ад мецгеру мен психологиялыд долдау амалдары турасында тYрлi зерттеушшердщ теориялыд тургыларын негiзге ала отыра, бiз одуда диындыдтары бар жэне оду Yдерiсiнде фрустрацияныц жогары дэрежесш кешiрген студенттерге психологиялыд долдау кврсетудщ мазмуны мен тYрлерiн аныдтадыд.
1) Адпараттыд долдау оду пэндерi бойынша дажет оду, эдютемелш адпаратты беру; фрустрация, фрустраторлар, мецгеру амалдары туралы психологиялыд адпаратпен дамтамасыз ету.
2) Эмоциялы долдау дабылдау, мойындау, унату, сенiм бiлдiру, эмпатия бiлдiру сынды амалдарды долдануга нусдайды.
3) Тулгалыд-дамытушы долдау. Когнитивтi аумад мадсатты болжауга, рефлексияга дабiлеттiлiктiц дамуына багытталады; сонымен бiрге иррационалды сенiмдердi айдындап, тYзетуге жэне рационалды сенiмдердi далыптастыруга багытталады.
4) Оду-технологиялыд долдау адыл-ой ецбепнщ мэдениетiн, оду-танымдыд iс-эрекеттi дамытуга; одуда белсецщ эдiстердi жэне адпараттыд технологияларды долдануга багытталады.
Деструктивтi эмоциялы ^йлердщ бiрi - уайым дегенiмiз адам Yшiн мацызды элдебiр мацызды дуниеден айырылу: жадын адамымен немесе басда адамдармен (жалгыздыд сезiмiн кешiру) пкелей психологиялыд байланысты жогалту, дiттеген мадсатына жетуде болашагын елестете алмау.
Отандыд галым-философ Э.Нысанбаевтыц бас редакторлыгымен жарыд кврген «^азадстан»: ¥лттыд энцклопедиясында деструктивт эмоциялы кYЙлердiц тагы бiрi уайымга - адамныц жан дYниесiндегi сагынышпен, рухани мудтаждыдты сезiнумен байланысты дулазу, дайгыру сезiмi деп сипаттама береди "Уайым ер дорганы есi барлыд" деп Абай айтдандай уайым адамныц тэубешiлдiгiмен, рухани iзденiсiмен байланысты сезiм. Мухаммед пайгамбардыц (г.с.) хадисiндегi "Квп жылацдар, аз ^лщдер" деуi де адам баласын баянсыз ойын-сауыдда алданбастан, мэндi, магыналы вмiр CYPуге Yндейдi. Хэкiм Абайдыц твртiншi дара свзi толыгымен осы уайым-дайгы угымын талдап жан-жадты ашуга арналган. КYлкiшiлдiктi мастыд деп таныган Абай оны гафылдыдда
бaлaйды. Ал yamrn aдaмды жи^^лы^^, жayaпкеpшiлiкке тэрбиелеп, эpекетшiлдiкке тaлaптaндыpaды деп бшедь ТYпciз yaйым тYбiне кетyдiц де зиянын еcкеpiп, орынды эрекетпен диындьщтapды жеце бiлyге шaдыpaды. Уaйымcыз caлFыpттьщ arçылдыц, ойдыц кеcелi болyымен дaтap, apдыц дa, дэyлеттiц де д¥штаны. "Досы жодпен cыpлac, досы гаппен cыйлac; KaЙFыcыздaн caд бол, KaЙFылыFa жaд бол" деген Fибpaтты тездерден yaйымныц негiзгi cебебi мен тYп бacтayы aдaмныц эзелдегi отaнынa деген caFынышы, xarçrça деген мaxaббaты екеш кepiнедi [10].
Адынныц тepтiншi rçapa ceзiнде: «3p6íp yaйым- rçaЙFы ойлaFыш кici не дYние шapyacынa, не axиpет шapyacынa eзгеден жинarçыparç болca керек. 3p6íp жинarçыльщтыц тYбi кэшш болca керек. Ендi олaй болFaндa, Yнемi yaйым- rçaЙFымен жYpе aлaмыз бa? Yнемi кYлмей жYPyге жaн шыдaй мa екен? Жо^, мен Yнемi yaйым- rçaЙFымен бол демеймш. Уaйым- rçaЙFыcыздыFыцa yaйым- rçaЙFы ^ыл дaFы, сол yaйым- rçaЙFыcыздьщтaн rç¥тылapльщ орынды xapекет тaбy керек hэм ^ылу керек. 3p6íp орынды мшез eзi де yaйым- rçaЙFыны aзaйтaды, орынсыз кYлкiменен aзaйтпa, орынды xapекетпен aзaйт!
... ШыFap еciгiн тaбa aлмaй, yaйым- rçaЙFыныц iшiне юрш aлып, ^namm rçamarç, ол eзi де -6íp aнт¥pFaнды^...» [11]. Уaйым-rçaЙFыныц жетегiнде кету тYпciз шыцыpayFa, eмipлiк ¥cтaнымнaн aжыpaп к;aлyFa, rimi aдacyFa aпapaтынын, кеpiciнше xapекет ету, тэуекелге бел буу мarçcaт-м¥paтщa жетелейтшш еcкеpтедi.
Kasa^ тiлiнiц тYciндipме ^здЫнде «к¥лaзy - кeцiлiнiц ^газып ^anFa^^^i, жaбыprçayшыльщ. Кейде кeцiлiнiц тYкпipiнде жaн бaлacы дендей aлмaйтын rç¥лaзyшылывдa ¥рынып, cенделiп rçany» -деп кepcетiлген.
K^^y б¥л - aдaмныц эмоциялы pетiнде aдaмныц ойындaFыcын, жYзеге aœpa aлмay, rçanaFamma ^олын жеткiзе amay cезiмiне бaйлaныcты жaFдaяттыц шapacыздыFын бaFaлayдaн тyындaFaн когнитивтi ^¥Payшы. K¥лaзy CYЙiктi комaндa жецiлгенде немесе жоFapы о^у оpнынa тYcyге ниеттенген aбитypиенттiц aлFaшrçы емтиxaннaн тeмен бaFa aлFaнныц caлдapынaн жaлпы жетicтiкке мYмкiндiгiн тeмендеyiнен орын aлyы мYмкiн. Ocылaйшa, к¥лaзy жетютшке жетуге, дiттеген мarçcaтын жYзеге acыpyдa aa болсын, Yмiт кeзi бap жaFдaйдa aя^тaлмaFaн Yдеpicтiц cэтciз болу ьщтимaлдыFын болжayмен бaйлaныcты деуге де болaды. Aдaмды шapacыздьщ кYЙi билегенде немесе Yдеpicтiц a^ip cоцындa сэтаз болжaмы pacтaлaтынынa aйrçын кeзi жете бacтaFaндa - кeцiл rçany, торьну, ^aЙFыpy, кею сия^ты eзге эмоциялap тyындaйды.
Бул ¥Fымды a^rn Kaлrçaмaн Сapиннiц «К^^зу» eлецiнен aйrçын a^apyFa болaды [12]:
K¥лaзып ^лды мa ецсец. Жылaтcaм демеп едiм. ЖылaFaн жaнды кepcем. Ж¥бaтcaм деген едiм
Kapcы aлмac сол бaяFы, ^ктем де кYлiп бiздi. Сaнaм дa capFaяды, Сiцipiп суьщ кYЗдi.
Алысып, aдacып ец, Aлaпaт cезiмменен.
ЖYpектiц жapacынa ем, Iздейciц кeзiцменен.
Терецге бapaм бaтып, Mиымдa- мaзacыз м¥ц. Сыйлapдaй caFaн бarçыт Еpлiкке шapacызбын.
Сенбiciц iздегенi, Елецдеп екi ^здщ. Maxaббaт кYЗде eледi, влтipдiм. Kaтiгезбiн...
Сонымен, фрустрация — ецсершмейтш «иындыщтардан туындаган жэне мшез-кулыщтыц ерекшелiктерi мен ^йзелютершде KepiHic беретш психикалы« кYЙ. Фрустрация решш, вкiнiш, торыгу, ашу, булыгу, жабыгу, жабыр«ау, «амыгу, ацсау, «айгы, зар, кшэ сынды эмоциялы ^йлер ар«ылы квpiнic беpедi. Фрустрацияга реакция ретшде ма«сатсыз жэне pетciз «озгалыстар, апатия, агрессия мен деструкция, стереотипизация, регерссия орын алуы мYмкiн. Фрустрацияныц даму салдары pетiнде фрустрациялы« мшез-кулыщ болуы мYмкiн (экcтpапунитивтi, интpапунитивтi, импунитивп). Мотивтектiлiк пен мшез-кулыщтыц ¥йымдастырылуы фрустрациялы« ^йдщ даму дэрежесшщ квpcеткiштеpi репнде еcептеледi.
Осы тургыда психологиялы« «ызмет кврсетудщ аса мацызды багытарыныц 6ipi -психологиялы« «олдау фрустрациялы« жагдайга тап болып, мэселелден шыгу жолын таба алмай «иналган жанга адастырмайтын темip«азьщ icпеттi болуы керек.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. КР Бшм туралы Зацы 2007 ж. 27.07. №319 буйры«.
2. Ризванова Е.В. Психологическая поддержка подростков и старших школьников в образовательном процессе. Дисс... к.пс.н. Москва, 2009.
3. Осипова Д.В. Субьективная семантика понятия «психологическая поддержка» в контексте психологического консультирования. Дисс....к. пс.н. М., 2006. С15.
4. Андреева А.Д. Психологическая поддержка ребенка: факторы, способствующие улучшению взаимоотношений между детьми и взрослыми // Воспитание школьников, М, 2000, №3.
5. Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология.М.: Сфера, 2001.
6. Левитов Н.Д. Фрустрация как один из видов психических состояний. М., 2000.
7. Берковиц Л.В. Агрессия: причины, последствия и контроль: Секреты причин насилия, мотивов убийств, гнева, враждебности, ненависти, разрушения, предрасположенности личности к насилию. СПб., 2014. — 510 с.
8. Rosenzweig S. General Outline of Frustration // Journal of Personality. Volume7, Issue 2. December 1938. Pages 151-160
9. Edwin A. J. van Hooft, Madelon L. M. van Hooff. The state of boredom: Frustrating or depressing. Motivation and Emotion. December 2018, Volume 42, Issue 6, pp. 931-946
10. Казахстан: ¥лттык; энциклопедия / Бас редактор Э.Нысанбаев - Алматы «Казак; энциклопедиясы». 1998
11. Кунанбаев А. Шыгармаларыныц еш томдык; толык; жинагы. Алматы: «Жазушы», 2005. 2 т.
12. Сарин К. Кулазу. Элецдер жинагы. https://www.zharar.com/kz/olen/2568-sarin.html
ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ПОДДЕРЖКА СТУДЕНТАМ ПРИ СОСТОЯНИИ ФРУСТРАЦИИ
М.К. Бапаева1, С. Т. Бапаева2, Т.Б. Ракишева3 1 к.пс.н., и.о профессора, 2 магистр соц.н., ст. преподаватель, 3 магистрант 1 курса (6М050300 - Психология) 1,2,3 Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы. Казахстан,
email: m.bapaeva@mail.ru
В статье дана характеристика фрустрации, рассмотрены ее положительное и негативное влияние. Выявлены характерстики понятия сущности фрустрации, особенностей фрустраторов, поведенческих и эмоциональных реакций, методов преодоления. Сделана попытка разработать критерии конструктивного и деструктивного поведения личности в ситуации фрустрации. Эти критерии дают возможность использования данных развития в учебных целях, в подготовке будущих педагогов и психологов для анализа психического состояния и поведения студентов. Проведенный теоретический анализ феномена психологической поддержки показал, что в своей наиболее общей форме она реализуется через механизмы понимания, признания, доверия, эмпатии, наряду с обучением и воспитанием студентов в процессе социализации в образовании, как содействие, помощь, стремление поддержать, содействие в развитии.
Ключевые слова: фрустрация, копинг-стратегии, манипулятивные действия, ассертивные действия, психологическая поддержка
PSYCHOLOGICAL SUPPORT OF STUDENTS WHEN THE STATE OF FRUSTRATION
M.K.Bapayeva1, S.T. Bapayeva2, T.B. Rakisheva 3 :Cand. Sci. (Psychology), Professor 2Master of Social Sciences, Senior Lecturer 3 Master student 1 course specialty 6M050300- psychology 1,2,3 Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan, email: m.bapaeva@mail.ru
The article describes the characteristics of disappointment, considered its positive and negative consequences. An analysis of the understanding of the essence of frustration, features of frustration, behavioral reactions, emotional reactions and coping strategies. The criteria for constructive and destructive behavior of an individual in a situation of frustration are developed. These criteria allow the use of data development for educational purposes, in the preparation of future teachers and psychologists to analyze the mental state and behavior of students. Analysis of the phenomenon of psychological support has shown that in its most general form it is understood as help, help, a desire to support, not to give up something along with training and education of students, whose mechanisms are understanding, recognition of trust, empathy as a process of socialization in education, as the need for positive attention; development assistance Key words: frustration, coping strategies, manipulative actions, assertive actions, psychological support
Pega^Hara 19.01.2019 Ka6bMgaHgbi.
