Научная статья на тему 'Primordial forms of variable words in “Tarjumai Tafsiri Tabari”'

Primordial forms of variable words in “Tarjumai Tafsiri Tabari” Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
184
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЗА БОНИ ЭРОНИИ ШИМОЛУ ғАРБӣ (МИДӣ / ПОРТӣ) / ВАРИАНТНОКӣ / АССИМИЛЯЦИЯ / ДИССИМИЛЯЦИЯ / СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ ИРАНСКИЕ ЯЗЫКИ (МИДИЙСКИЙ / ПАРФЯНСКИЙ) / ВАРИАНТНОСТЬ / NORTHERN-WESTERN IRANIAN LANGUAGES (MYDIAN / PARFYAN) / VARIATIONS / ASSIMILATION / DISSIMILATION

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Джабборова М.

В статье анализируется проблема вариантности в выдающимся памятнике персидско-таджикской прозы X века «Тарджумаи «Тафсири Табари». Автор рассматривает слова, которые вначале имели одну форму, а затем под воздействием лингвистических и экстралингвистических факторов приобрели несколько форм. На основе анализа фактологического материала «Тарджумаи «Тафсири Табари» автор приходит к выводу, что в появлении вариантности слов большую роль играют звуковые изменения. Определены следующие способы возникновения вариантности слов: ассимиляция парных согласных, например «б» в «в»; трансформация согласного «р» в «л», которая является одной из важнейших звуковых превращений в иранских языках, в т.ч. таджикском; позиционное изменение согласных.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article dwells on the problem of variations in the outstanding memorial of the Persian-Tajik literature of the X-th century “Tarjumai “Tafsiri Tabari ”. The author considers the words which had had one form, hut then acquired several forms under the influence of linguistic and extralinguistic factors. Having analyzed the factological material of “Tarjumai “Tafsiri Tabari ” the author comes to the conclusion that these are sonorous changes that play a great role in an upspringing of word variations. The following ways of this phenomenon are defined: assimilation of two consonants, e.g. “b” transforms into “v”; transformation of consonant “r” into “l” being one of the most important sonorous conversions in Iranian languages, Tajik inclusive; positional change of vowels.

Текст научной работы на тему «Primordial forms of variable words in “Tarjumai Tafsiri Tabari”»

M. Цабборова

ГУНАИ АСЛИИ ВОЖАХ.ОИ СЕРВАРИАНТАИ «ТАРЧ.УМАИ «ТАФСИРИ ТАБАРЙ»

Вожатой калидй: за б они эронии тимолу Fapôil (мидй, портй), вариантнокй, ассимиляция, диссимиляция

Осори дар асри X батабърасида, воцеан, пояи устувори забону адабиёти готики х,исоб ёфта, барои бунёд гардидани бинох,ои дигари каломи бадеъ ба ах^ш ралами даврах,ои миибаъда ба сифати асос хизмат кардаанд. Дар кдю ри дигар асарх,ои дар давраи мазкур таълифшуда «Тарчумаи «Тафсири Табарй»» барои ривоч ва такомули таркиби лугавй ва колабх,ои грамматикии забони ниёгон роли мух,имеро бозидааст. х,амин хусусияти онро дар назар дошта, \[ух,як,к,ик()пи ватаниву хори^й асари мазкурро «аз ганитарин мутуни форсии цадим аз х,айси луготу таркиботи форсй» (2, 635), «фарх,аиги форсии бисёр гаииву решадор дар кишварх,ои форсизабои» (1, 605) номидаанд. Ии асари тарчумавй дар давраи хукмронии яке аз амирони фарх,ангиарвар А бусолех, Майсур ибни I Iyx.ii Сомоий (хукvi. солх,ои 961-976) аз арабй бато^икй баргардои шуда, дар кори тарчума зиёда аз бист иафар уламову фук;ах,ои 1иах,рх,ои гуиогуии Мовароуннах,р - Бухоро, Фаргоиа, Самарканд, Исни^об, Балх ва кайрах,«) ширкат варзидааид.

Бо вучуди тарчумавй будаии асари иомбурда ва дар он хеле зиёд ба назар расидани хусусиятх,ои забони арабй он яке аз маъхазх,ои мух,ими омузиши таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони давраи Сомониён ба х,исоб рафта, барои равшан гардидани бисёр пук гах,ои торики таърихи забони то^икй ёрии калон мерасонад. Яке аз чунин масъалах,о дар якчанд

^ ученые записки ~ 39 ~

вариант ба кор рафтани гурух,и калони вох,идх,ои лугавй ба шумор меравад, ки х,ар кадоми онх,о баробари бо х,амдигар умумиятх,ои муайян доштанашон боз аз х,амдигар фарной чиддиеро доро х,астанд. Аз ин чих,аг, «Тарчумаи «Тафсири Табарй»»-ро яке аз осори мух,ими инъикоскунандаи i ах,аввулоти шаклии унсурх,ои лугавй х,исоГ) кунем, иштибох, нахох,ад шуд, зеро дар он фарозу нишеби TaFiiiipoTX,on гуногуни забониро паси cap кардани калимах,о , таркибх,о ва баъзан х,атто иборах,о ба таври равшан Чилва1 ар шудааст.

Дар хусуси вариантнокии вожах,о мух,аедикон аз дер ин^ониб фикру мулох,изах,ои муфид изх,ор кардаанд. х,аиуч нимаи аввали солх,ои х,афтодуми асри XX iypyx,ii эроншиносон ба ин масъала i аваччух, намуда, се рох,и иайдо гардидани ин х,одисаро дар забон цайд карда буданд:

1. Табдили садонокх,о;

2. Ивазшавии х,амсадох,о бо х,амдигар бо таъсири х,одисах,ои гуногуни фонетикй;

3. Ба ву^У'ь омадани х,одисах,ои фонетикй байни реша (асос) ва морфемаи шаклсоз ё калимасоз.

Мушох,идах,о нишон медих,анд, ки х,одисаи вариантнокй дар давраи нахустини мав^удияти шакли арабии х,амаи забонх,о нисбат ба даврах,ои минбаъда зиёдтар ривоч гирифта, сонй аз байни ду ё зиёда мувозих,о яке аз онх,о х,амчун шакли меъёрй цабул карда мешавад ва шаклх,ои дигар бо мурури замой аз байн мераванд. Аз ин ^их,ат, забоншинос А.Х,асанов хуб таъкид кардааст, ки тадри^ан «овозх,о дар китобати х,ар калима сурати вох,иду собтите ёфта, пас аз садаи XIII ба сура i х,ои мухталиф сабт гардидани вожах,о дар осори нависандагон кам ба мушох,ида мерасанд ва яке аз чанд сурат галаба карда, талаффузи фасех, шумурда мешавад ва суратх,ои дигар мах,чуру гариб гардида, хилофи фасох,ати калом х,исобида мешаванд» (8, 138).

Чунин андешарониро метавонад маводи аз «Тарчумаи «Тафсири Табарй» гирдомада собит намояд. Далелх,ои фактологии ^амънамудаамон нишон медих,анд, ки як i урух,и калони унсурх,ои лугавии дар асари номбурда зикрёфта усулх,ои гуногуни тагйнроти шаклиро аз cap гузаронида, баъзеашон решах,ои хеле цадим доштаанд, к, и с ми дигар дар х,амон асри X

чунин тах,аввулотро паси cap кардаанд. Бинобар ин, сабабх,ои ïyx, ури вариаитнокиро дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ба таври зерин иишон додан мумкии аст: дар гули дурударози таърихй бо таъсири о\шлх,ои мухталифи забонй ва гайризабоий шаклан тагйир ёфтани вох,идх,ои лугавй. Ин чунин маънй дорад, ки дар мудвати чаидии аср вожах,о дар х,амон шакли аслй истифода мегарданд, вале рафта-рафта баробари ин шакл боз гунаи нав иайдо мешавад. х,ар ду мувозй як муддати муайян баробар ё цариб баробар ба кор рафта, сонй яке аз онх,о умумиистеъмол мешавад ва вожаи «мухолиф»-и худро маглуб мекунад. х,амаи чунин вох,идх,ои лугавй баробари тай намудани як рох,и умумй х,ар кадоме боз усули мушаххаси дигаргуншавиро низ паси cap кардаанд, ки онро чунин нишон додан мумкии аст:

Тагйирёбии овози таркиби решай калима. Чунин дигаргуншавиро дар мисоли феъли навиштан тах,лил кардан мувофици мацсад аст. Вожаи мазкур аслан дар даврах,ои цадими инкишофи забоин гочикй ба шакли nipistanaity ба кор мерафт ва баъдтар чунин тах,аввул ёфт: nipistan, nibistan, nabistan, navistan (4, 135).

Маълум мешавад, ки х,ануз дар давраи Сомониён шакли аслй пурра архаистй шуда, калима ба гунах,ои набиштан ва навиштан боцй моида будааст: Myco муно^от бикард ва аз абр берун омад ва «Таврот» биёвард бад-он лавх,ах,о набишта (7. 1, 64). Эй он касх,о, ки бигаравидед, чуй вом дих,ед бо воме суп рузгори номбурда, бииависед онро . Ва бинабисед миёни шумо дабире ба ростй (7, 1, 158).

Ин гуна тах,аввулоти шаклии вох,идх,ои лугавиро дар мисоли ба х,амдигар табдил ёфтани х,амсадох,ои «р» ва «л» бех,тару хубтар мушох,ида намудан мумкии аст. Мух,ак,к,ик<)пи машх,ури таърихи забоих,ои эроий к,айд кардаанд, ки х,амсадои «л», ки аслан дар забони х,индуаврупоии цадим вучуд дошт, баъдтар дар забонх,ои ориёй ва эроий аз байн рафта, вазифаи он ба ухдаи х,амсадои «р» вогузор шуд (3, 244; 4, 82).

Бинобар ин, эрониёни цадим х,ар калимаи 1щтибосие, ки дар худ х,амсадои л дошт, ба р иваз мекардаид. Вале баъдтар (шояд дар давраи Сосонй) х,амсадои л такроран иайдо шуда, баробари р истифода гардид. Дар як к, и с vi упсурх,ои лугавй баробар ба кор рафтани х,ар ду х,амсадо дар даврах,ои гуногуни таърихи забони

С _ ученые записки >~ 41 ~

то^икй мушох,ида мешавад.(Ин х,одиса имруз низ ба назар мерасад: девор-девол).

Дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» х,амин х,одисаи нодир дар мисоли вожах,ои сурох ва барг дида мешавад. х,ар ду калима ба Чуз ин шакл боз ба 1унах,ои сулох ва балч низ дучор меоянд: Бирафтанд, то он вак,т чун андар нишастанд андар киштй, сурох кард он киштиро (7, 1, 748). Пас, чун Хизр он киштй сулох кард, то об баромад, он fox, онро неку кард (7, 1, 763). Ва биёфарид дона миёни 6apF ва шох,сипарм (7, 2, 562). Пас х,ар яке балче аз дарахти ан^ир боз карданд ва бар аврати хеш барних,оданд (7, 2, 48).

Дар таърихи забони точикй чойнвазкунии х,амсадох,ои таркиби вожах,о низ яке аз х,одисах,ои маъмули овозй аст. Аз маводи «Тарчумаи «Тафсири Табарй» чунин натичабардорй мешавад, ки пас аз чанд муддати истифодаи баробари унсурх,ои лугавй шакли аслй иурра фаромуш шуда, гунаи тагйирёфта х,амчун шакли ба меъёри забони адабй мувофнц галаба мекунад. Вожаи MaF3 метавонад мисоли ин i уфтах,о бошад шакли аслии вожаи мазкур та/да буда, баъдтар дар забони порсни миёна ба гунаи тагд ба кор рафт (7,2, 87) ва сонитар, дар намудх,ои Ma3F ва MaF3 6orçfl монд. Дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» х,ар ду шакл мавриди истифода к,арор гарифтааст: Ва caHF дар сари Чолут нишаст ва магзи сари у бадар уфтод.. .(7,1,139)... ва мазга сарашон бар он гуштиора.. ,мених,од ва уро аз он дард rçapop меомад.. .(7, 2, 313).

Аз руи зиёд истифода шудани шакли мазг (7, 1, 52; 7, 2, 61; 182; 233; 313) нисбат ба гунаи MaF3 ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки варианти ^адимтар х,ануз дар забони дарй бартарият доштааст.

Як х,иссаи вох,идх,ои лугавии аслан гочикй аз замонх,ои ^адим ба забоих,ои имрузаи гочикй бевосита наомада, балки ба воситаи забоих,ои дигари эронй дохил шудаанд. Дар ин ч°да роли ду забоне, ки ба шохаи забонх,ои забонх,ои шимолй-гарбй мансуб х,астанд (мидй ва портй), хеле калон аст. Аз як ишораи профессор Д.Саймиддинов маълум мешавад, ки аз ин забонх,о вожах,о х,ану s ба забони форсии миёна дохил гардида будааст: «Вожах,ои 1щтибосии эронй дар форсии миёна аз нигох,и вижа1 их,ои забонй ба i урух,и забоих,о ва ё лах,чах,ои шимолй-гарбй (мидиву портй)

мансубанд. Як до бо вожатой портй чанде аз шаклх,ои мидй низ мушох,ида мешавад, ки дар форсии миёна оих,о тавассути форсии бостон ва портй ицтибос гардидааид» (6, 252).

Маълум мешавад, ки чунин вох,идх,ои лугавй аз вожах,ои гочикй фацат бо нишонах,ои муайяии овозй фарц доштаанд. Бояд гуфт, ки ин гуна калимах,о ганх,о дар он замоин муайян ба таркиби лугавии забони точикй дохил шуда будаанд. Яке аз тафовутх,ои овозие, ки шаклх,ои портии калимах,ои гочикй доранд, дар охири вох,идх,ои лугавй ба 40 и х,амсадои «х,» ба кор рафтанн х,амсадои «с» аст. Мисол, аз байни ду шакли вожа: хур^с ва хурух, гуиаи аввал шакли портй ва варианти баъдина мансубп забони тодикист. Дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» х,ар ду шакл омадааст: Ва мург дидам бар осмони чах,орум, ки сари у ба инони осмон андар буд ва поят ба х,афтум замин ва он хурусс буд (7,1, 733). Ч,ибрил, алайхрссалом, гуфт: «Ин хурух,е сапед аст ва Худой, азза ва далла, уро бад-ии гуна офаридааст» (7,1, 169).

Бисёр адиб аст, ки дар асари номбурда нисбат ба шакли тодикии ин вожа (хурух,) гунаи портй -хурус (7, 1,169,170) бештар истифода гардидааст. Вожаи дузах низ аз аз думлан х,амин гуна вожах,о х,нсоб меёбад. Унсурн лугавии мазкур дар «Тардумаи «Тафсири Табарй» ба дуз ин шакл боз ба гунаи дужах низ ба кор рафтааст. Яке аз нишонах,ои шаклх,ои портии калимах,о бар ивази х,амсадои з истифода шудани х,амсадои ж дар мав^еъх,ои гуногуни фонетикй аст (6, 254).

Дар «Тардумаи «Тафсири Табарй» х,ар ду шакли вожа чунин ба кор рафтаанд: .. .несту ночизи бемузд шудаст кирдорх,ои иеки эшон дар кофирй, дар он оташи д^зах эшон бошанд довидониён (7,1,508-509). Эшонро бувад дар он дужах бонге, яъне ... эшон дар дужах нашнаванд ва набинанд (7, 1,832).

Х,амин тавр, вожах,ои алох,идаи сервариантаи «Тардумаи «Тафсири Табарй» мах, ! дар замоин Сомониён ба чунин шаклх,о сох,иб нашуда, балки решах,ои чу^ури таърихй доранд. Дар муддати зиёди истифодаашон ин гуна вох,идх,ои лугавй аз овозх,ои алох,идаи аслии худ мах,рум шуда, ба дои онх,о садонок ё х,амсадох,ои дигар омадаанд. Чунин х,ам шудааст, ки варианти аслй иурра архаистй гардида, бар ивази онх,о ду ё зиёда вариант иайдо шудаанд. К, и см с аз чунин калимах,о ба воситаи баъзе

С ""ученые записки v 43 -

забонх,ои дигари цадиму миёнаи эронй ба таркиби лугавии забони то^икй дохил шудаанд.

ПАЙНАВИШТ

1.Азизуллох,и Ч,увайнй. «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ва таъсири он дар х,ифзу густариши забони форси // Ёдномаи Табарй. -Тех,рон, 1369

2.Исмоили х,окимй. Баррасии адабии «Тарчумаи «Тафсири Табарй» // Ёдномаи Табарй. -Тех,рон, 1369

3.Основы иранского языкознания. Древнеиранские языки.-М.: Наука, 1979

4. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки.-М.: Наука, 1982

5.Опыт историко-типологического исследования иранских языков. Том 1. -М., 1975

6.Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. -Душанбе, 2003

7. «Тарчумаи «Тафсири Табарй». Ч.илдх.ои 1-2. Тах,ия ва таълщоти Н.Ю.Салимов, Н.Ш.Зох,идов, Н.И.Риёсов, А.А.Х,асанов, А.Самеев.-Хучанд: Нури маърифат,2007. Х,амаи мисол^о аз х,амин нашр аст.

8. Х,асанов А. Унсур^ои лугавй ва сарфию на^вии осори сада^ои XXIII дар г^иши шимолй.-Хучанд: Нури маърифат, 2003

Исконные формы вариантных слов в «Тарджумаи «Тафсири Табарй»

М. Джабборова

Ключевые слова: северо-западные иранские языки (мидийский, парфянский), вариантность, ассимиляция, диссимиляция

В статье анализируется проблема вариантности в выдающимся памятнике персидско-таджикской прозы X века «Тарджумаи «Тафсири Табарй». Автор рассматривает слова, которые вначале имели одну форму, а затем под воздействием лингвистических и экстралингвистических факторов приобрели несколько форм. На основе анализа фактологического материала «Тарджумаи «Тафсири Табарй» автор приходит к выводу, что в появлении вариантности слов большую роль играют звуковые изменения. Определены следующие способы возникновения вариантности слов: ассимиляция

— 44 -( НОМАЙ ДОНИШГОХ }

парных согласных, например «б» в «в»; трансформация согласного «р» в «л», которая является одной из важнейших звуковых превращений в иранских языках, в т.ч. таджикском; позиционное изменение согласных.

Primordial Forms of Variable Words in "Tarjumai Tafsiri Tabari"

M. Djabborova

Key words: northern-western Iranian languages (Mvdian, Parjyan), variations, assimilation, dissimilation

The article dwells on the problem of variations in the outstanding memorial of the Persian-Tajik literature of the X-th century "Tarjumai "Tafsiri Tabari ". The author considers the words which had had one form, but then acquired several forms under the influence of linguistic and extralinguistic factors. Having analyzed the factological material of "Tarjumai "Tafsiri Tabari" the author comes to the conclusion that these are sonorous changes that play a great role in an upspringing of word variations. The following ways of this phenomenon are defined: assimilation of two consonants, e.g. "b" transforms into "v"; transformation of consonant "r" into "I" being one of the most important sonorous conversions in Iranian languages, Tajik inclusive; positional change of vowels.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.