CC BY
179
М. Цабборова
МУВОЗИДОИ ВОЖАДОИ ЭРОНИАСЛ ДАР «ТАЪРИХИ ТАБАРЙ»-И БАЛЪАМЙ
Вожатойкалидй: таърихизабони тоцикй, вариантном!, сохти вариантиивох,идх,оизабонй, цанбаи овозии вариантнокй, «Таърихи Табарй» - Балъамй
«Таърихи Табарй» номи тарчумаи тоники и китоби дар асл ба арабй таълифшудаи «Таъриху-р-русул ва-л-мулук»-и яке аз донишмандони ш^рати ^ах,онй касбкардаи эронинажод Аб^чаъфар Мух,аммад ибни Ч,арир ибни Язид ибни Касир ат-Табарй ал-Омулй ал-Бащодй (839-923) аст.
Тарчумаи то^икии асари мазкур дар хоки поки Бухорои шариф бо фармоии х,окими фозил Аб^солех, Майсур ибни I Iyx, ибни Насри Сомонй (961-976) сурат гирифтааст. Чунин амали амири донишпарвари Сомонй ба хотири аз вартаи х,алокат берун пиюх, доштани забони модарияш буд. Бо ин ицдом Мансури Сомонй хост, ки забони у лоацал дар ватани худаш баробари забони арабй rçapop дошта бошад. Чунин ташаббуси у ба андешаи пайрави хираву тиран забони миллати пиру ; - забони арабй нагардидани забони навтоваи у иеш гирифта шуда буд. Тарчумаи асарро яке аз вазирони фозилу донишманди Сомонй - Абуалй Мух,аммад ибни Мух,аммади Балъамй ан^ом дод. Дар ин хусус дар муцаддимаи ба хуруфи кириллй баргардоншудаи асар омадааст: «Балъамй аввалин донишманди таърихнигор буд, ки тамоми матолиб ва маълумоти таърихномаи Табариро ба тах,лилу тадцици илмй кашида, дар асоси он ва маълумоти сарчашмах,ои дигар ба забони дарй асари тозае офарид... Ва бо х,ама дигаргуних,ои андаку беш аслу тардума ду нигариши як таърих аст ва асари Балъамй намунаи нотакрор ва омузандаи тарчумаи насри илмию адабй мах,суб мешавад» (2, 1, VIII-IX).
«Таърихи Табарй» агарчи асари тарчумавй аст, бо вучуди дар он ба назар расидани хусусиятхри забони арабй таърихномаи мазкур дар кдюри осоре царор дорад, ки барон ом^зиши таркиби лугавй ва сохти грамматики забони замоин Сомониён ёрии калон мерасонад. Дар бисёр х,олатх,о забони асар фахдгову содда буда, хонандаи имрузаи то^ик метавонад мазмуни онро бе душвории чиддй аз худ намояд. Мах,з х,амин вижагии забони асарро таъкид намуда, академик Н.Салимов навиштааст, ки «забои ва сабки нигориши «Таърихи Табарй» бо соддагаву фасехри баён имтиёз дорад, ки он, цалб аз х,ама, бо забон ва сабки рои1;!! замон, яъне сахдш мумтанеъ марбут аст. Аз ин чосг, ки дар тарчумаи таърихномаи Табарй калимоти арабй ба нудрат корбаст шуда, доираи истифодаи воситах,ои тасвири бадей низ махдуд мебошад» (5, 362).
Дар цатори бисёр хусусиятх,ои нодир ва а^иби забони таърихномаи Табарй истифода гардидани вох,идх,ои лугавй дар якчанд мувозй (вариант) низ дивдатчалбкунанда буда, он метавонад як навъ инъикоскунандаи ба меъёри забони адабии давр мутобик; шудани калимах,о бошад. Тах,лили х,амаи вох,идх,ои лугавии сермувозии асар аз имкони ин макола берун аст. Аз ин ру, ни '(о танх,о оид ба чанд нуктаи мух,ими вожах,ои сермувозии эрониасл сухан хох,ад рафт.
Маълум аст, ки мувозих,ои вожах,о дар х,ар давру замон баробари доро будан ба чих,атх,ои умумй, боз вижагих,ое низ доранд, ки хоси як даврони муайян ё х,атто 1урух,и осори алох,ида аст. Тах,лилу мукоиса нишон медих,ад, ки сермувозигии вох,идх,ои лугавй аз х,ама зиёд дар забони осори ах,л и Сомониён ба назар мерасидааст. Сабаби чунин вижагии забони ин даврро мух,аедикон ба «сурати собиту вох,иде» надоштани вожах,о дар осори давраи нахустин ва таъсири шевах,ои мах,аллй вобаста донистаанд (ниг.: 6, 135).
Маводи аз таърихномаи мазкур гирдомада водор месозад, ки вожах,ои сермувозии асар аз лих,ози доираи мувозих,ояшон ягона набуда, балки цисме аз онх,о бо ду мувозй махдуд мондаанд, х,иссаи дигар се, чор - хулоса то х,афт мувозй пайдо кардаанд. Вожах,ои думувозии асарро ба гурухдои зернн чудо намудан мумкин аст:
1) Дар асари номбурда мувозии як цатор упсурх,ои лугавй цариб ба таври баробар истифода шудаанд. Чунин дара^аи
истифодаи онх,о бо усули оморй муайян карда шуд. Чунончи, дар ду чумлаи аввали зер чонишинх,ои нафсй - таъкиди хеш ва хештан ба кор рафта бошанд, пас дар ду чумлаи баъдина айни як амал бо ёрии феълх,ои думувознн шунидан ва шунудан ифода гардидаанд: Ва чун он нома ба К,айс ибни Масъуд расид, уро сахт омад бо цабоили Араб ва хешонн хеш х,арб кардан (2,1, 639). Ва шумо бозгардед ва хештанро ранча мадоред (2, 2, 1277). Мадоинй гуяд: «Эдун шунндам, ки чун ато биситад андар петтти Абдуллох,и ас-Саффох,, ин байте чанд бигуфт (2,2, 1421). Ва агар ин чандин мардумон нестандй ба Матрицу ба Магриб, чун Офтоб бад-он чашма фуру птудй, бонги у хал к, бигпуну. iñ ва х,ар руз, ки у аз Машрик; аз он чашма баромадй, бонги баромадани у хал к, бишунудандй, валекин аз бисёрии мардум, ки андар он шористонанд ва онро натавонанд шунуд (2. 1, 21).
2) Дар бисёр х,олатх,о дар таърихномаи мазкур х,ангоми истифодаи мувозих,ои гурух,и муайяни вожах,о ду хел манзара мушох,ида мегардад: а) Корбурди шакли адабии калимах,о нисбат ба гунах,ои дигар бартарият пайдо кардааст. Масалан, аз байни шаклх,ои асп - асб, х,афтсад - х,афсад, сипох, - сипах, вариантх,ои аввал бисёр истифода шудаанд: Ва ба цавле дигар гуянд: Бучахдоо як пой афтода буд ва аз асп афтода (2,1, 763). Пас Ало барнишаст ва сипох,ро барнишонд ва асб ба дарё андар афканд (2, 2, 974). Ва Кинон хафтсаду чих,ил сол бнзист, пас бимурд (2, 1, 55). Ва ин Ламак х,афсаду х,аштоду ду сол бизист (2,1,57). Ва дигар сипох гирдогирди 6of омада буданд истода ва х,азиматиён он 40 х,амеомадаид (2, 2, 960). Ва шаб торик шуд ва намози хуфтан буд ва сипах, бозгаштанд (2, 2, 1457).
б) Дар гурух,и дигари вожах,о х,олатп баръакс, яъне нисбат ба шакли меъёрй ба кор рафтани гунаи гуфтугуй бештар ба назар мерасад. Чунончи, аз руи мушох,идах,ои мо, Балъамй аз байни ду шакли як вожа: дахон ва дахан мувозии дуюмро зиёдтар мавриди истифода царор додааст: Пас чун Одам яке бигусаст ва ба дахон андар них,од, чун ба гулуш фуру шуд, х,ар дуро чома аз тан бипарид ва авраташон барах,на шуд (2, 1, 36-37). Марде тире ба дахани Хусайн зад ва Хусайн разия-л-Лох,у аих,у об бирехт ва он (тир) низ аз дахан берун кашид ва бозгашт (2,2, 1182) Мувофици х,исоби мо, дар асари мавриди тах,лил шакли дах,он нух, маротиба ва гунаи дахан х,абдах, бор ба кор рафтааст.
в) Аз байни мувозих,ои як силсила вох,идх,ои лугавй корбурди шакли ^адим ё аслии онх,о нисбат ба гуиах,ои баъдй бештар ба мушох,ида мерасад. Мувозтщш калимах,ои уштур - шутур. отттино -шино, азеро-зеро. ivirixon- iviimon. уй _у ва Fañpax,o аз думлаи х,амии гуна уисурх,ои лугавй х,астаид: Ва агар бад-он об андар набудй, ногуфтй, ки хаме отттино кунан л Ва «ясбахуна» он бошад, ки ошино кунанд ба об андар (2,1, 21). Ва киштибон дасти Х,арсама бигирифт ва бидаст ва ба об андар тттино карду уро ба канор берун бурд ба сахтй (2, 2, 1561). Ва уро Зу-л-Х,одиб хондандй, азеро ки абрувони иайваста доштй ва марде пир буд (2,2,1037). Ин далв зеро гарон аст, ки бад-он гох, андар гуломест ва даст андар далв задааст (2, 1, 167). Гуфт: «Имр^з р^зе душхор аст маро, ки ин мех,монон бибояд доштан, то цавми ман эшонро набинанд» (2,1,132). Ва Худой азза ва чалла аз рах,мату ситрро бар халци хеш мар ин гувох,й доданро чунин сахт кард ва ин хукмро чунин ivTTTBor) фармуд... (2,2,1024). Кайхусрав медонист, ки у бародари уй аст (2, 1,362).
Аз байни шаклх,ои зикргардидаи вожах,о, ба назари мо, вариантх,ои отттино. уштур. азеро. ivittxod. уй гуиах,ои ь^адим х,асганд ё ба шаклх,ои ибтидой наздиканд. Чунончи, дар матнх,ои к,ядиvi фа^ат истифодаи шакли ustirr вудуд дошта (4,73), дар даврах,ои хеле баъд гунаи sutur пайдо гардид: Ва у х,ар руз ин мракабоноро бнёростй ва ба цубба андар нишастй бар тахте бо канизаке бар иушти чах,ор уштур ва он уштурхои дигар - бар гирди у... (2, 1, 371). Ва х,ед мардуму х,ед шутур об наёфт (3, 2, 972).
г) Чанде аз вожах,ои «Таърихи Табарй» дар натидаи х,ам ба гунаи аслй, х,ам дар шакли муарраб ба кор рафтанашон хусусияти мувозинокй пайдо кардаанд. Маълум аст, ки вох,идх,ои лугавии ^рбонх,ои гуиогуни дунё ба забони арабй ик/гиГюс гардида, ба цопупу цоидяи он му гобиц шуданд ва шакли муарраб гирифтанд. Вале аз байни тамоми ин гуна забонх,о «он забоне, ки дар ин миён гуё сабца i бурд ва забони арабй вожах,ои бисёре аз он вом гирифт, забони форсй буд. Натанх,о цабилах,ое, ки дар х,амсоя1 ии эроннён ба cap мебурданд, балки цабилах,ои дурдаст низ аз эроннён вожах,ои бисёре, ки дар шумор наметунчанд, ба орият гирифтанд» (1,10). Аз маводи фактологии асари мавриди гахдил бармеояд, ки вожах,ои эрониасл дар натидаи тапшр ёфтани як х,амсадои аввали он ба дигар (i авх,ар-чавх,ар, iyp-^yp) ё афзуда шудани
х,амсадои ц ба охири упсурх,ои лугавй (русто - pycioKj гунаи муарраб цабул карда, дар патина бо шакли то^икии калима хусусияти вариантнокй зох,ир мекардаанд: Пас андар шуд ва ба вай андар бигашт ва хост, ки аз он гавхархо. ки ба девор андар нишонда буд, биканад, натавонист (2,1,95). Ва Сайф Вах,ризро чандон хоста дод, ки хира бимонд ва ба наздики Нушервон басе хоста ва чавхар ба дасти Вах,риз бифиристод (2,1,570). Ва уро рустоест, номи у Саблис, мар он русторо FopaT кард ва бардаву куштан кард (2, 2,1034). Ва Фиръавн се х,азор мардро аз эшон чокари хеш карда буд, ки уро кор х,амекарданд ба шах,р ва ба русток (2,1,218). Ва сипохр Истахр петтти вай омад ба шах,ре, номи вай Гур ва ба тозй Чур нависанд (2, 2,1065).
f) Дар ташаккули мувозих,ои гуногуни айни як вох,иди лугавии «Таърихи Табарй» нацши баъзе х,одисах,ои фонетикй бисёр назаррас аст. Чунончи, дар чумлах,ои зерин мувозих,ои калимах,ои pox - pax, бозоргон - бозаргон ва бузургон дучор меоянд, ки дар !ух,ури варианти дуюми вожаи аввал (рох,) ва мувозих,ои дуюму сеюми унсури лугавии дуюм (бозоргон) роли х,одисаи табдили ово sx,o калон аст: Пас чун х,авз иур тттудй он рох. ки миёни рохи дарёвах,авз будй, бибастандй (2,1,433). Яъцуб гуфт: «Кучошавй?» Гуфт: «Ба Басра». Гуфт: «Басра аз кадом pax, шавй». Гуфт: «Ба фалон pax,» (2,2,1510). Ва дилх,ои мардумон суи эшон хох,он кун, то аз киштх,ову мевах,о, ки ба шах,рх,ои дигар бувад, суи эшон кашанд бозоргонон... (2,1,147). Ва Мух,аммад ибни Ч,арир гуяд, ки киштие х,амеомад аз дарё ва они бозаргонон буд ва андар у чубх,о буд (2, 1,679). Ва аминони хешро берун кард - аз бозургонони Хинлусюн (2,1, 369).
Аз мушох,идах,о бармеояд, ки Балъамй нисбат ба гунаи рох варианти pax, ва назар ба мувозих,ои бозоргон ва бозургон шакли бозаргонро бештар ба кор бурдааст.
Дар пайдо гардидани мувозих,ои гурух,и дигари калимах,ои «Таърихи Табарй» аз байни дигар х,одисах,ои овозй пакдии тахфиф намоён аст. Дар асари мавриди гах,лил гунах,ои овоз ва ово ба назар мерасад, ки яке шакли муцаррарй ва дигаре мухаффафи вожаи аввал аст: Пас такбир карду овоз баровард. ки Муслимро куштам (2,2,1191). Х,усайн чун уро бидид, бигирист бо овои баланд (2, 2,1181)
Дар «Таърихи Табарй» агар иисбат ба варианта ово шакли овоз бештар мавриди истифода rçapop гирифта бошад, пас дар баъзе вожах,ои дигар иазар ба шакли меъёрй гунаи мухаффафи онх,о зиёдтар ба кор рафтаанд. Масалан, дар асари мазкур корбурди гунаи шористон (32 маротиба) иисбат ба шахристон (16 бор) имтиёз дорад: Пас Myco ин дувоздах, нацибро бихонд ва бад-он шахристони дабборон фиристод, то хабари эшон биёранд (2,1,300). Пас Маслама х,ар мардеро, ки бинишанд андар он шористон. рузй бидод ва учро фармуд, чандон ки бибоист (2, 2, 1352).
Мувозии як снлсила вох,идх,ои лугавнн таърихномаи Балъамй дар натидаи дар ду ё зиёда вариант мустаъмал гардидани унсу рх,ои шаклсоз ё калимасози ба дузъи асосии вожа х,амрох,гардида пайдо шудаанд. Ин х,олатро метавон аз истнфодаи шаклх,ои доноён ва доноон. чойгох ва чойгах. бомдод ва бомгтогтин пай бурд. Агар дар вожаи аввал варианта калима дар натидаи ба ду гуна истифода шудани пасванди дамъбандй (-он ва -ён) пайдо шуда бошад, пас дар мавриди дуюм ин х,одиса дар натидаи дар ду мувозй ба кор рафтани пасванди исми маконсози - гох,, - гах, руй додааст ва дар х,олаги сеюм бо пасваид ё бидуни он ба кор рафтани вожа ба вуку ь омадааст: Ва доноёни Адам г^янд, аз фарзандони Махдобил ибни Кинон буд (2,1,66). Абулх,асан Мадоинй гуфт, ки Абулаббос марде буд аз доноони замона, ки Абдуллох, гурух,еро аз машоихи Шом ба наздики Абулаббоси Саффох, фиристод (2,2,1423). Бисту нух,ро х,ар яке ба чойгохи хеш гуфтаст, ту чун хох,й, ки номх,ои b~i !isx,o ёд орй, осой бувад (2, 2,902). Ва Мунзирро сарфарози х,ама аспони Арабй он чойгах х,озир буд (2,1, 508).
Аз тахдили мавридх,ои истифодаи мувозих,ои вожах,ои эроииасли «Таърихи Табарй» маълум мешавад, ки замон ва сабабх,ои пайдоиши шаклх,ои айни як вох,иди лугавй ягона набудаанд: баъзеи онх,о решах,ои амик;и таърихй дошта, гибци конуии дохилии забои гах,аввул ёфтааид, х,иссаи дигар бо таъсири забони гуфтугуй арзи вудуд кардаанд, зухури гурух,и сеюм бо таъсири забонх,ои бегона ба вук,У ь иайваста будааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Ассайидоддии Шер. Вожатой форсии арабишуда. Тардумаи Х,омиди Табибиён. - Тех,рон, 1386
— 62 -( НОМАИ донишгох )
2. Балъамй, Абуалй. Таърихи Табарй. 4,iuw,oii 1-2. Бо муцаддима ва тавзех,оти М.Умаров ва Ф.Бобоев.- Тех,рон, 1380/2001
3. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. - М.: Наука, 1982
4. Расторгуева B.C. Сравнительно - историческая грамматика западноиранских языков. Фонология, - М.: Наука, 1990
5. Салимов Н. Марх,илах,ои услубй ва тах,аввули анвоъи наср дар адабиёти форсу то^ик (асрх,ои IX-XIII). - Ху^анд: Нури маърифат, 2002
6. Х,асанов А. Унсурх,ои лугавй ва сарфию на^вии осори сада^ои X-XIII дар гуиши шимолй. - Ху^анд: Нури маърифат, 2003
Вариантность исконно иранских слов в «Истории Табарй» Балъамй
М. Джаббарова
Ключевые слова: история таджикского языка, вариантность, вариантное строение единиц языка, фонетико-фоноло-гическийуровень вариантности, «История Табарй» Балъамй
В статье стализиру.тся пути образования вариантности слов. Автор на основе богатого фактологического материала из «Истории Табарй» Балъамн - одного из важнейших источников по изучению словарного состава и грамматического строя таджикского языка эпохи Саманидов доказывает, что вариантность возникает в результате следующих причин: а) использование старых и новых форм; б) под влиянием диалектов; в) под влиянием других языков, в частности арабского; г) благодаря некоторым фонетическим явлениям.
Variativeness of Primordially Iranian Words in Balami's "The History of Tabari "
M. Djabbarova
Key words: the history of the Tajik language, variativeness, variative structure of language units, phonetico-phonological level of variativeness, Balami's "The History of Tabari"
The article dwells on the analysis of the ways of words variativeness formation. Designing on the premise of the rich factological material
from Balami s "The History ofTabari" - one of the most important sources of the vocabulary and the grammatical structure of the Tajik language in the Sam anid's epoch the author proves that variativeness springs up due to the following reasons: a) usage of both old and new forms; b) dialectal influence; c) the influence of other languages, Arabic, in particular; d) due to some phoneticalphenomena.
