Научная статья на тему 'ПРЕВЕНТИВ ТИББИЁТ АСОСЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ)'

ПРЕВЕНТИВ ТИББИЁТ АСОСЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ) Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
1312
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРЕВЕНТИВ ТИББИЁТ / БИОМАРКЕРЛАР / ПРЕВЕНТИВЛИК / ПРЕДИАКТИВЛИК / ПАРТИСИПАТИВЛИК

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Абдулхаков Ихтиёр Умарович

Превентив тиббиёт - бу инсоннинг соғлом ҳаётини узайтиришга қаратилган тананинг саломатлиги ва захираларини давомийлигини бошқарилишининг мафкураси ва методологиясидир. Унинг асосий вазифаси касалликларни даволаш эмас, балки касалликларга сабаб бўлувчи танадаги ўзгаришларни аниқлаш ва касалликларнинг олдини олишга қаратилган аниқ чора-тадбирларнинг ҳатти ҳаракатидир. Амалга оширилган амбулатория ва стационар ёрдами хизматларини персонификациялар ва яратиш, шунингдек, беморларни парвариш қилишда тиббий хизмат сифатини ошириш бугунги кунда дунёнинг иқтисодий ривожланган мамлакатларида тиббиёт секторининг асосий стратегиясидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПРЕВЕНТИВ ТИББИЁТ АСОСЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ)»

УДК: 57.04+02+613

ПРЕВЕНТИВ ТИББИЁТ АСОСЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ)

АБДУЛХАКОВ ИХТИЁР УМАРОВИЧ

Бухоро давлат тиббиёт институты, Фтизиатрия, пульмонология ва дерматовенерология кафедраси ассистенти. Бухоро шахри. Узбекистон Республикаси.

ОИСЮ Ю 0000-0001-6242-566Х АННОТАЦИЯ

Превентив тиббиёт - бу инсоннинг соглом цаётини узайтиришга царатилган тананинг саломатлиги ва захираларини давомийлигини бошцарилишининг мафкураси ва методология-сидир. Унинг асосий вазифаси касалликларни даволаш эмас, балки касалликларга сабаб булувчи танадаги узгаришларни аницлаш ва касалликларнинг олдини олишга царатилган аниц чора-тадбир-ларнинг цатти царакатидир. Амалга оширилган амбулатория ва стационар ёрдами хизматларини персонификациялар ва яратиш, шунингдек, беморларни парвариш цилишда тиббий хизмат сифатини ошириш бугунги кунда дунёнинг ицтисодий ривожланган мамлакатларида тиббиёт секторининг асосий стратегиясидир.

Калит сузлар: Превентив тиббиёт, превенция, биомар-керлар, превентивлик, предиактивлик, персонилизация, партиси-пативлик.

ОСНОВЫ ПРЕВЕНТИВНОЙ МЕДИЦИНЫ (ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)

АБДУЛХАКОВ ИХТИЁР УМАРОВИЧ

Ассистент кафедры фтизиатрии, пульмонологии и дерматовенерологии. Бухарский государственный медицинский

институт. Город Бухара Республика Узбекистан.

ORCID Ю 0000-0001-6242-566X АННОТАЦИЯ

Превентивная медицина в широком смысле слова включает в себя комплекс мероприятий, направленный на предотвращение (а не лечение) как физических, так и психических болезней или состояний, вызванных факторами окружающей среды, генетической предрасположенностью, болезнетворными агентами и образом жизни, основополагающим фактором в воплощении ее принципов является персонифицированность. Персонифициро-ваность и создание комбинированных служб амбулаторной и стационарной помощи, а также повышение сервиса в обслуживании пациентов на сегодняшний день является основной стратегией медицинского сектора в экономически развитых странах мира.

Ключевые слова: Превентивная медицина, превенция, биомаркеры, превентивность, предиактивность, персонилизация, партисипативность.

FUNDAMENTALS OF PREVENTIVE MEDICINE (LITERATURE REVIEW)

ABDULKHAKOVIHTIYOR UMAROVICH

Bukhara State Medical Institute, Assistant at the Department of Phthisiology, Pulmonology and Dermatovenereology. City of Bukhara.

Republic of Uzbekistan. ORCID ID 0000-0001-6242-566X

ABSTRACT

Preventive medicine in the broadest sense of the word includes a set of measures aimed at preventing (rather than treating) both physical and mental illnesses or conditions caused by environmental factors, genetic predisposition, disease agents and lifestyles, and a fundamental

factor in the implementation of its principles is personification. Personalization and creation of combined outpatient and inpatient care services, as well as improving service in patient care, is today the main strategy of the medical sector in economically developed countries of the world.

Key words: Preventive medicine, prevention, biomarkers, prevention, pre-reactivity, personalization, participation.

Превентив тиббиёт - бу инсоннинг со^ом х,аётини узайтиришга каратилган тананинг саломатлиги ва захираларини давомийлигини бошкарилишини асослаб берадиган мафкура ва методологиядир. Унинг асосий вазифаси касалликларни даволаш эмас, балки касалликларга сабаб булувчи танадаги узгаришларни аниклаш ва касалликларнинг олдини олишга каратилган аник чора-тадбирлар-нинг х,атти-х,аракатларини белгилаб беришдир. Х,озирги кунда бу тиббиёт йуналиши Узбекистан тиббий амалиётида кулланилмайди.

Превентив тиббиёт фалсафаси - мамлакатимизда кулланила-диган амалий ва анъанавий тиббиёт тамойилларидан тубдан фарк килади.

Замонавий тиббиёт, унинг «гарбий» версиясида аллакачон пайдо булган касалликларни даволаш парадигмасига асосланган-лиги аёндир. Бошкача айтганда, у согликни саклашга эмас, балки уни «таъмирлаш» парадигмасига асосланган. Шунинг учун замонавий миллий тиббиёт тизими асосий парадигма узгаришини талаб киладиган превенция масалаларини х,ал килишга х,озирча тайёр эмас.

Профилактик тиббиётни амалий йуналишга угириш Узбекистоннинг давлат вазифаси сифатида

Узбекистонда юз бераётган кескин демографик муаммоларни х,ал этиш, жумладан, со^ом болалар тушлишини таъминлаш, ах,оли

орасида касалланиш ва улим даражасини камайтириш, ах,олининг со^ом ва ишчан х,аёт тарзини тулаконли узайтириш масалаларини х,ал килиш учун теорияда эмас, балки амалда превентив тиббиёт концепциясини шакллантириш ва уни амалга ошириш буйича амалий кадамлар ишлаб чикиш зарур.

Амалиётга тадбик килиш

Профилактик тиббиёт со^асидаги амалий ишлар куйидагиларни асосий булимларни уз ичига олиши керак:

1. Со^ани етарли микдорда касвий, ташкилий, техник тайёргар-ликдан утган малакали мутахассислар (тиббиёт ходимлари, илмий ходимлар, менежерлар, адвокатлар, иктисодчилар, иктисодчилар) билан таъминлаш масаласини х,ал килиш.

2. Превентив тиббиётнинг х,ал этилмаган асосий масалаларини х,ал этишга каратилган узок муддатли режали илмий-тадкикот ишларини йулга куйиш максадида ташкилий, техник ва кадрлар билан таъминлаш ишларини амалга ошириш.

3. Давлат микёсида превентив тиббиёт билан бо^ик барча масалаларни х,ал этишга ваколат берувчи, уни режалаштирувчи, мувофиклаштирувчи ва назорат килувчи органни ташкил этиш. Бошкарув органи яратилишидан олдин, превентив тиббиёт концепциясини ишлаб чикиш, режалаштириш ва ташкилий ишлар етакчи экспертлар гурух,и томонидан амалга оширилади.

Оммавий превентив-диагностик текширувлар (превентив диспансеризация)ни конуний асослаш

Узбекистан а^олисининг миллий менталитетини ^исобга олган х,олда, шикояти мавжуд булмаган ва клиник жи^атдан со^ом одамни куп лолларда профилактик текширишларга жалб этишнинг деярли иложи йук. Мунтазам превентив-диагностика текширувларини утказиш масаласини х,ал килиш учун иш берувчини уз ходимларининг профилактик ишларини, масалан, ишга кабул килишда ёки х,ар йили

кейинги таътилни такдим этишдан олдин иш берувчини конуний равишда мажбур килиш тарзида тавсия этилади.

Профилактик тиббиётнинг асосий курсаткичлари

* Генетик диагностика, оилавий тарихни урганиш ва субъектнинг психологик х,амда жисмоний х,олатини бах,олаш, хавф омилларини камайтириш стратегиясини ишлаб чикиш асосида патологик узгаришлар хавфини индивидуал ба^олаш.

* Текширилаётган органлар ва тизимларнинг х,озирги х,олатини акс эттирувчи маркер курсаткичларини мунтазам мониторинг килиш.

* Саломатликни х,олатининг кескин ёмонлашувига йул куймаслик имконини берадиган максадли, асосан номедикаментоз чора-тадбирларни ишлаб чикиш.

* Генотипнинг узига хос хусусиятларини аниклаш х,аёт давомида кузатилмайдиган касалликларнинг ривожланиш хавфини ба^олаш имконини беради. Фенотипик маркер курсаткичларидаги узгариш-ларнинг мунтазам индивидуал иммунобиокимёвий мониторинги касаллик шаклланиши бошланишини (айникса, юкори хавф даражаси булган шахсларда) ало^ида кузатиш имконини беради.

* Превентив тиббиёт х,ар бир кишига со^ом ва тулаконли х,аёт давомийлигини сезиларли даражада ошириш имконини бериши мумкин, деган фикрни кенг ах,оли катламига тар™б килишга каратилган таршбот-маърифий ишларни олиб бориш.

* Превентив тиббиёт фаолиятини молиявий баркарорлигини таъминлаш.

Биомаркерлар ва инсон соглигидаги узгаришлар

Клиник симптомлар касалликнинг биринчи белгилари эмас. Сурункали касалликнинг боскичма-боскич ривожланиши (юрак касаликлари, атеросклероз, саратон, диабет) йиллар давомида инсон соглишга жиддий таъсир килмаслиги ва ташки куринишга баъзи узгаришларни намоён этмаслиги мумкин.

Шу билан бирга, касалликлар ривожланишининг дастлабки боскичларида жарох,атланган органлар хужайралари томонидан экспрессияланувчи ва секрецияланувчичи молекуляр ма^сулотлар спектри ва маркерли аутоантителалар курсаткичлари узгаради. Холестерин, зичлиги паст липопротеидлар, зичлиги юкори липопро-теидлар х,амда С-реактив оксил каби биомаркерлар таркибидаги прогрессив узгаришлар атеросклероз ва юрак-кон томир касаллик-ларининг индивидуал хавфи хщида маълумот бериб бу курсат-кичларни нормаллаштиришга каратилган тадбирлар юрак кон-томир-лар касалликлари ва юрак хуружлари хавфини бир неча марта камайтиришга олиб келади.

Кондаги глюкоза микдорининг ортиши кандли диабет ривожланиш хавфини курсатади; ПСА даражасининг ортиши эса простата бези касаллигининг сабабчиси х,исобланади. Куп биомаркер молекулаларининг таркибидаги доимий узгаришлар бошланшч хавф-нинг курсаткичларидир ва куп лолларда профилактика чораларини уз вактида куриш касаллик келиб чикишини олдини олишга имкон беради.

Биомаркерларни та*лил килиш ва генетик тадкикотлар уртасидаги фарк нимада?

Генетик тест маълум бир касалликнинг потенциал индивидуал хавфи х,акида маълумот олиш имконини беради. Ундан фаркли уларок, маркер молекулалар таркибидаги узгаришларни та^лил килиш потенциал эмас, балки реал бошланган патологик жараённи эрта аниклашга имкон беради.

Узгаришлар аникланди. Касаллик дозирча йук.

Нима килиш мумкин?

Буюк француз жарро^и Рене Леришнинг таъбири билан айтганда, «касаллик бу - икки куринишдан иборат драмага ухшайди: биринчи куриниш узок муддат, учириб куйилган шамлар каби орган ва

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» №2 - март-апрель (49) 2021

тукималарнинг сукути сифатида утса, иккинчиси куриниш киска давом этиб, огрик ва бошка куринишдаги х,одисалар билан намоён булади». Демак, клиник аломатлар касалликнинг биринчи белгилари эмас. Одатда сурункали касалликнинг узок вакт давомида ривожланиб бориши х,еч кандай кечинмаларни намоён килмайди . Лекин тубдан молекуляр даражада кайтар узгаришларни юзага келтиради ва компенциациялайди. Бу (тулаконли кайтар боскичларида) факат бошланшч касаллик аниклаш имкониятини берибгина колмай, камида потенциал эффективлигини бартараф этиш ёки аллакачон юзага келган кутилмаган узгаришларни реверсирлаш, балки курашиш урнига, камдан - кам х,олатда, муваффакиятсиз учрайдиган патологиялар йишндисидир. Бугунги кунда турли хил юзага келувчи касалликларни аниклаш имконияти деярли мавжуд. Бунга карамай, анъанавий тиббиёт асрлар давомида касалликни даволаш кобилиятини биринчи уринга куйганини ёдда тутиш керак, аммо деярли уни олдини олишни урганмаган. Шунга кура, саратон ёки кон томир, обструктив упка касаллиги ёки атеросклероз, кандли диабет ёки юрак кон томир касалликлари (индивидуал) преклиник превен-цияси ёндашувлари бугунги кунда «терраинкогнитус», яъни ноаник булиб колмокда.

Муаммонинг бу катлами кенг куламли ва турли хил тадки-котларни амалга оширишга мух,тож. Аввало, молекуляр даражадаги бузилишларни кайта тиклаш, янгиланиш ва компенсациянинг табиий механизмларини тиклаш ва рагбатлантириш учун индивидуал булмаган ёндашувларни (классик маънода) ишлаб чикишга каратилган жиддий илмий тадкикотлар ва тажрибалардир. Наноме-дицина, биотехнология, физиотерапия, гомеопатия, психосоматик тадкикотлар, нутрициология, баъзи Шаркий анъаналар (х,инд тиббиёти, Хитой тиббиёти, Тибет тиббиёти) буйича такдим этилган технологияларнинг самарадорлигини урганиш ва объектив та^лил

килиш. Ушбу ёндашувлардан баъзиларини бугунги кунда инсон саломатлигини саклаш учун муваффакиятли амалга ошириш мумкин.

Албатта, бундан хулоса шуки, куп иш урганиш х,амда маълум ва янги биёмаркерларни амалиётда фойдаланиш ва изланиш -организмда муаммога сабаб булувчи молекуляр хабарчилар назарга тутилади.

Буларнинг барчаси Узбекистан Республикасида превентив тиббиёт тамойиллари ва курсаткичларини жорий этишнинг дастурий ёндашувини талаб килади.

4П тиббиёти

XXI асрда замонавий тиббиёт одамларга тобора купрок эътибор каратмокда. Бу эса фаол булиш кераклигини, касалликларни даволабгина колмай балки, уларни ривожланишининг асосий механизмларини олдини олиш ва бартараф этишга купрок эътибор каратиш кераклигини англатади. Замонавий тадкикотлар касаллик механизмларини чукуррок тушунишни таъминлайди, согликни саклаш х,олатини уз вактида ба^олаш учун кенг миккиёсидаги диагностика имкониятларини очади.

Превентив тиббиёт - ривожланаётган касалликларни эрта боскич-ларда аниклаш, олдини олиш ва даволаш, касаллик белгилари пайдо булишидан анча олдин, уларнинг ривожланишини оптималлаштириш ва жиддий касалликларнинг келиб чикишини олдини олишга мулжалланган.

Жах,он согликни саклаш тизимини ривожлантиришнинг янги модели 4П-тиббиёт деб аталади:

Превентивлик - касалликларнинг пайдо булиши ва ривожланишининг олдини олиш;

Предиактивлик - касалликларнинг ривожланиш имкониятларини прогноз килиш, касалликларга мойилликни аниклаш;

Персонилизациялик - хусусийлаштириш, х,ар бир беморга индивидуал ёндашув, беморга манзилли таъсир курсатиш.

Партисипативлик - беморнинг максади ва иштироки.

4П-тиббиёт-касалликнинг олдини олиш ва со^^ини саклаш моделига утиш имконини беради.

Превентив тиббиёт-бу касалликнинг олдини олиш ва саломат-ликни муста^камлаш билан бирга, намоён булган касаллик сиптом-ларидан бошлаб, касалликнинг кечки боскичларигача булган жараён-ларни уз ичига олади. Согликни саклаш тизимида х,ар хил жисмоний ва ру^ий х,олатларни уз ичига камраб олади ва касалликлар эса турмуш тарзида, атроф-му^ит омилларига ва генетик мойилликка богликлигини урганади. Бу аломатлар эса касалликнинг пайдо булишидан олдин бошланган ва одамларнинг касал булиб колишига сабабчи булган динамик жараёнлар («саломатлик доимийлиги») ни назарда тутади. Касалликнинг олдини олиш, профилактик чора -тадбирлар бир неча даражаларга булинади асосийси, бирламчи, иккиламчи ва учламчи проактив х,аракатларга булинади.

Бирламчи профилактика - касаллик патогенларини бартараф этиш ёки унга карши курашиш оркали касалланишни олдини олиш усуллари. Мисол тарикасида: эмлаш, танадаги витаминлар ва микроэлементларнинг мувозанатини саклашга эътибор каратиш, шунингдек ёмон одатлардан воз кечишдир.

Иккиламчи профилактика - симптомлар пайдо булишидан олдин мавжуд булган касалликларни аниклаш ва даволаш усулларини куллаш. Масалан: гипертензия касаллигини даволаш (куплаб юрак-кон томир касалликлари учун хавф омили), саратон касаллигига текширув (скрининг курув) ни утказиш.

Учламчи профилактика - мавжуд касалликларни даволаш, натижаларни яхшилаш учун беморни реабилитация килиш ва х,аёт сифатини яхшилаш, ногиронлик ва улим курсаткичларини камай-

тириш. Масалан, керак булса, касалликнинг таркалиши ёки ривож-ланишини тухтатиш максадида жаррохлик аралашувларидан фойда-ланиш мумкинлиги ахамиятга олинади.

Х,ар йили миллионлаб одамлар касалликларнинг олдини олиш мумкин булган окибатлардан вафот этишади. Булар асосан хаёт тарзи билан бо^ик булган сурункали касалликлар - юрак-кон томир касалликлари, сурункали упка касалликлари, диабет ва айрим юкумли касалликлар хисобланади. Жахон согликни саклаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотларига кура, 2011 йилда дунёда 55 миллион киши вафот этган, уларнинг учдан икки кисми саратон, диабет, сурункали юрак-кон томир ва упка касалликлари каби сурункали касалликлардан иборат. Бу курсаткичлар 2000 йилга караганда улим сабаби 60% га ошганини курсатади.

Превентив тиббиёт, айникса, дунё буйлаб хаёт тарзи билан бо^ик булан турли хил сурункали касалликларнинг таркалишини олдини олиш ва бутун касалликнинг ривожланишини камайтириш, шунингдек ахолининг каришини хисобга олган холда жуда мухимдир.

Afla6MeT.nap pytixaTM:

1. Countdown to 2015, decade report (2000-10)—taking stock of maternal, newborn and child survival. - WHO. - Geneva: 2010.

2. J. Emilio Carrillo. and Victor A. Carrillo. and Hector R. Perez. and Debbie Salas-Lopez. and Ana Natale-Pereira. and Alex T. Byron. "Defining and Targeting Health Care Access Barriers." // Journal of Health Care for the Poor and Underserved 22.2. - 2011. - P. 562-575.

3. Fact file on health inequities. (n.d.). Retrieved April 25, 2014, from World Health Organization. website: http://www.who.int/sdhconference/ background/news/facts/en/.

4. DuBois C, Nolte E, McKee M, editors. Human resources for health in Europe. - Maidenhead: Open University Press, 2006. - 205 p. (http://www.euro.who.int/en/health-topics/Health-systems/ health-workforce/publications2/2006/human-resources-for-health-in- europe, accessed 28 July 2015).

5. Porter M, Mountford J, Ramdas K. Reconfiguring stroke care in north central London. - Cambridge: Harvard Business School, 2011.-96 p.

6. Cohen, J. T., Neumann, P. J., & Weinstein, M. C. Does Preventive Care Save Money? Health Economics and the Presidential Candidates // The New England Journal of Medicine. - 2008. - №358(7). - P. 661-663.

7. Gillman MW. Primordial Prevention of Cardiovascular Disease // Circulation. - 2015. - №131. - P. 599-601.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.