CC BY
36Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
PEPLIKA-TAKRORLAR HAQIDA
Muazzama Foziliya Turkshunoslik fakulteti talabasi TDSHU,
Аннотация: Ushbu maqolada dialog suhbatdoshlar replikasining tez almashinib turishiga asoslanishi, replikalar qisqa, ammo o'zaro ma'lum sintaktik munosabatda bo'lishi bilan ajralib turishi haqida so'z boradi. Replika atamasining "yana qo'shaman" degan ma'noni bildirishi, dialog ishtirokchilaridan birining nutqi tamomlangan joy replikaning chegarasi sanalishi, replikalar semantik va grammatik tomondan bir-biri bilan bog'lanishi haqida izoh berilgan. Shuningdek replika-takrorlar leksik-fonetik vosita sanalib, dialogik nutqda sub'ektiv modallik ifodalashi, takror so'zlashuv nutqiga xos bo'lgan sintaktik qurilish bo'lib, unda turli so'z turkumlariga oid so'zlar takrorlanishi, replika-takrorlarda qo'shimcha mazmun ohang orqali ro'yobga chiqishi sharhlangan. Turk adibi Rashod Nuri Guntekinning "Choliqushi" romanidagi dialoglarda uchragan so'z va birikma shaklidagi replika-takrorlar to'plangani va ular ifoda mazmuniga ko'ra izohlangani aytilgan. Mazkur asarda qo'llangan replika-takrorlar ajablanish-ta 'kid (kopeklere), xushomad-ta 'kid (Feride), ta 'kid-qiziqish (ne zannedecekler), do 'q-po 'pisa (mutlaka geri alacagim), ranjish-ta 'kid (doktorun kizi), so 'roq ta 'kid (Candarma), hayajon-ta 'kid (sevdim) kabi modal mazmunlarni ifodalangani misollar orqali tahlil qilingan. Xulosa qismida replika-takrorlar o'ziga xos birlik ekanligi, so'zlashuv jarayonida vaziyat hamda shaxsning ruhiyati bilan bog'liq sub'ektiv munosabatini aks ettirishi, ulardan so'ng ishlatiladigan tinish belgilari ham ohang bilan bog'liq holda qo'yilishi ta'kidlangan.
Калит сузлар: til ilmi, replika, dialogik nutq, replika-takrorlar, turli so'z turkumlari, sub'ektiv modallik, turk adibi Rashod Nuri Guntekin, "Choliqushi" romani, so'z va birikma, to'plamoq, ifoda mazmuni, tinish belgilari.
ABOUT PEPLIKA-REPETITIONS Muazzama Foziliya Student Faculty of Turkic Studies Tashkent State University of Oriental Studies,
Abstract: This article discusses the fact that dialogue is based on the rapid exchange of replicas of the interlocutors, and that the replicas are short but have a certain syntactic relationship with each other. It is explained that the term replica means "I will add again",
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
that the place where one of the dialogue participants ends is considered the boundary of the replica, and that the replicas are semantically and grammatically related to each other. Replica-repetition is also a lexical-phonetic tool, an expression of subjective modality in dialogic speech, a syntactic structure inherent in repetitive speech, in which the repetition of words belonging to different word groups, replica-repetition more content is interpreted through the tone. It is said that in the dialogues of the novel "Cholikushi" by the Turkish writer Rashod Nuri Guntekin, replicas in the form of words and phrases are collected and interpreted according to the content of the expression. Replicas used in this play surprise (kopeklere), compliment (Feride), emphasis (ne zannedecekler), threats (mutlaka geri alacagim), resentment (doktorun kizi), question (Candarma), excitement (sevdim) the expression of modal content such as is analyzed by examples. In the concluding part, it is important that replicas are a specific unit, reflect the subjective attitude of the situation and the person's psyche in the process of speech, and the punctuation used after them should be related to the tone. kidlangan.
Keywords: linguistics, replica, dialogic speech, replica-repetitions, different word groups, subjective modality, Turkish writer Rashod Nuri Guntekin, novel "Cholikushi", word and compound, collection, expression content, punctuation.
Kirish
Til ilmidan ayonki, dialog suhbatdoshlar replikasining tez almashinib turishiga asoslangandir. Replikalar qisqa, ammo o'zaro ma'lum sintaktik munosabatda bo'lishi bilan ajralib turadi. "Replika" so'zi aslida lotincha "repliko" va fransuzcha "replik" so'zidan olingan bo'lib "tag'in", yana "yana qo'shaman" degan ma'nolarni bildiradi. Tilshunoslik atamasi sifatida "replika so'zlovchi va suhbatdoshning so'ziga javob, e'tiroz hamda luqmasini ifodalovchi nutq bo'lagidir"1. A.P.Yakubovkny esa "dialog ishtirokchilaridan birining nutqi tamomlangan joy replikaning chegarasi sanaladi"2 deb qo'shimcha izoh bergan. Dialogik nutqning maxsus birligi bo'lgan replikalar semantik va grammatik tomondan bir-biri bilan bog'langandir3. Replika-takrorlar tilshunoslarning diqqat-e'tiborini doimo o'ziga jalb qilib kelgan dialogik birlik elementi hisoblanadi. Ko'pchilik tadqiqotchilar replika-
1 С.И.Ожогов. Словарь русский языка. М., 1968, стр. 669
2 А.П.Якубовсий. О диалогический речи. В сборник "Русская речь", I. Петербург, 1923, стр. 139.
3 Б.Уринбоев. Узбек сузлашув нут^и. Т.. Фан, 1982, 17-бет.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
takrorlarning ayrim xarakterli belgilarini tasvirlash bilan qanoatlansalar, boshqalar takrordagi leksik vositalarni xarakterlash bilan chegaralanadilar. Bundan tashqari, ular takror tushunchasini har xil izohlaydilar. Ba'zilar grammatik hodisa deb qarasa, boshqalar leksik hodisa sifatida yondoshadilar. Dialogik nutqni tadqiq qilgan rus tilshunoslari V.G.Vinokur, M.L.Mixlina, V.Volkov, M P.Svyatogor, N.Y.Shvedova va boshqalarning ishida replika-takrorlarning o'ziga xos xususiyatlari, farqlanishi, turlari haqida qimmatli fikrlarni uchratamiz. O'zbek tilshunosligida B.O'rinboevning takrorlar haqidagi fikrlari o'ziga xos qadr-qimmatga egadir. U takrorga quyidagicha ta'rif beradi: "keyingi replika oldingi replika tarkibidagi biror so'zni, bo'lakni, butun bir gapni takrorlash asosida takror replika (yoki takror) tuziladi4 . Tilshunos U.Lafasov o'zining nomzodlik dissertatsiyasida replika-takrorlarni dialogik nutqdagi asosiy sub'ektiv modallik ifodalochi vosita sifatida tadqiq qilgan5. Replika-takrorlar leksik-fonetik usulga xos vosita sanalib, dialogik nutqda sub'ektiv modallik ifodalaydi. B.O'rinboev replika-takrorda so'zlovchining nutqidagi bo'lak aynan yoki grammatik shakli o'zgargan holda qaytarilishi mumkinligini aytadi6. Takror dialoglarda ko'p tarqalgan leksik-grammatik-fonegik hodisadir. Demak, takror so'zlashuv nutqiga xos bo'lgan sintakgik qurilish bo'lib, u dialogik birlik hisoblanadi. Unda turli so'z turkumlariga oid so'zlar takrorlanadi. Ma'lumki, har bir so'z o'zining leksik ma'nosiga ega. Bundan tashqari, so'z va gaplarga so'zlovchi tomonidan ustama mazmun yuklanadi - bu sub'ektiv modallikdir. Dialogik nutqda sub'ektiv modallik ifodalovchi vositalardan sanalgan replika-takrorlarda qo'shimcha mazmun7 ohang orqali ro'yobga chiqadi. Dialoglarda replika-takrorlar keng qo'llanadi. Ular turli modal mazmunlarni ifodalaydi va sub'ektiv modallik ifodalochi vosita sifatida muhim ahamiyatga egadir. Turk adibi Rashod Nuri Guntekin
4 Б.Уринбоев. Номи кайд этилган асар. Т., 1982, 108-бет.
5 У.Лафасов. "Диалогик нуткла субъектив модалликнинг ифодаланиши" номли номзодлик диссерцияси. Т., 1996, 45-бет.
6 Б.Уринбоев. Номи кайд этилган асар. Т., 1982, 108-бет.
7 Изо^: Модал мазмун тушунчаси модал маънога нисбатан кенгдир, чунки диалогларда асосан суз-гаплар купрок кулланади.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
o'zining "Choliqushi" romanidagi dialoglarda so'z va birikma shaklidagi replika-takrorlarni to'pladik va ifoda mazmuniga ko'ra izohlashga harakat qildik:
1. Ajablanish-ta'kid mazmuni:
— Köpeklereyiyecek vermekfena mi Ma Sör? dedim
— Hangi köpeklere? Ne yemegi?
—Viranedeki köpeklere... Ah, Ma Sör, beni görünce ne kadar
sevindiklerini bilseniz... (24-bet).
Tarjimasi:
— Итларга овцат бериш уам ёмон нарсами, масур?— дедим.
— Цанаца итларга? Цанаца овцат?
— Вайронадаги итларга... Оу, mа sоеur(опам), мен борганимда цанчалик суюнишганини бир курсангиз эди...
2. Xushomad-ta'kid mazmuni:
— Çalikuçu...
— Bu, nasil isim böyle?
— Pardon, beni mektepte böyle çagirirlar da... Asil ismim Feride. Kendim gibi yuvarlak, zarafetsiz bir isim.
— Feride Hanim... Sizin adiniz da kendiniz gibi güzel, emin olun... Ke§ke ogluma sizin gibisini bulsam...(35-bet)
Tarjimasi:
— Чолицуши.
— Ие, бу цандай от булди?
— Pardon (кечирасиз), мени мактабда шундай дейишади-да... Асл исмим Фарида. Узим сингари цупол-тупол исм.
— Фарида хоним... Сизнинг отингиз уам узингиз сингари гузал, бунга амин булинг.
3. Ta'kid-qiziqish mazmuni:
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
— Biliyor musun Feride, dedi. Bu pozda yürüdügümüzü gören arkada§lar ne zannedecekler?
— Ne zannedecekler?
— Feride de a§ik olmu§... Mi§el'e derdini anlatiyor, diyecekler...(45-bet) Tarjimasi:
— Биласанми, Фарида, бу ауволда юрганимизни дугоналаримиз куришса, нима деб уйлашади? — деб суради.
— Нима деб уйлашади ?
— Фарида уам ошиц булибди... Мишелга дардини айтяпти, деб уйлашади.
4. Do'q-po'pisa mazmuni:
— Sözünü mutlaka geri alacaksin...
— Mutlaka geri alacagim, dedi. Ne istersen yapacagim, birak beni...
— Ama öyle hatir igin degil, beni aldatmak igin degil...
— Peki, hatir igin degil... Seni aldatmak igin degil... Sahiden... (64-bet) Tarjimasi:
— Сузингни цайтариб ол...
—Хуп, цайтариб олдим. Нима десанг циламан, лекин мени цуйиб юбор.
— Аммо юз-хотиручун эмас, мени алдашучун эмас... Чиндан...
—Жуда соз, юз-хотир учун эмас, сени алдаш учун эмас... Чиндан...
5. Ranjish-ta'kid mazmuni:
— Avrupa 'ya bir seyahat varmi§ öyle mi? O, cevap verdi:
— Birfikir. Daha dogrusu, benim fikrim de degil. Madrid 'deki amcamin bir tasavvuru. Nereden duydun? Kisa bir tereddütten sonra:
— Doktorun kizindan, dedim.
— Doktorun kizi, sana ne gok haberler veriyor, Feride? (94-bet) Tarjimasi:
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
— Европага саёуат цилармишсан, ростми?
— Шундай бир фикр бор. Тугриси, меники уам эмас, Мадриддаги амакимнинг хаёли,
— деб жавоб берди. — Цаердан эшитдинг? Бир оз иккиланиб турганимдан сунг:
—Докторнинг цизидан, — дедим.
—Докторнинг цизи сенга мунча куп хабарлар етказиб турар экан, Фарида?
6. So'roq ta'kid mazmuni:
— Senin yengen yok mu?
— Var amma, o cara ciz, onu da çoban Hasan 'a veririz.
— Senin agan ne i§ görür?
— Candarma.
— Candarma ne yapar?
Vehbi, dü§üne dü§üne ba§ini ka§idi; sonra:
— Canavarlari çeser, dedi (182-bet) Tarjimasi:
— Нима, уали келинойинг йуцми?
— Бор, лекин у цора циз. Уни Хасан чупонга берамиз.
— Аканг нима иш цилади? —Жандарма.
—Жандарма нима цилади?
Вауби уйланиб цолди. Кейин бошини цашиб:
— Кофирларни суяди, — деди.
7. Hayajon-ta'kid mazmuni:
— §imdi söyle bana bakayim Kâmran, gülbe§ekeri begendin mi? Genç adam, gülerek cevap verdi:
— Begendim.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
— Sevdin mi?
— Sevdim.
— Bir daha söyle.
— Begendim ve sevdim (385-bet). Tarjimasi:
— Энди айт-чи, Комрон, гулбашакар ёцдими? Йигит кулиб жавоб цилди:
— Ёцди.
—Яхши курив цолдингми? —Яхши курив цолдим.
— Яна бир марта айт. —Яхши курив цолдим.
Misollardan ko'rinib turibdiki, replika-takrorlar dialoglarda xilma-xil mazmunlarni ifodalaydi. Mazkur dialoglarda replika-takrorlar ajablanish-ta'kid, xushomad-ta'kid, ta'kid-qiziqish, do'q-po'pisa, ranjish-ta'kid, so'roq ta'kid, hayajon-ta'kid kabi modal mazmunlar ifodalangan. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, replika-takrorlar o'ziga xos birlik bo'lib, so'zlashuv jarayonida vaziyat hamda shaxsning ruhiyati bilan bog'liq sub'ektiv munosabatini aks ettiradi. Ulardan so'ng ishlatiladigan tinish belgilari ham ohang bilan bog'liq holda qo'yiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. С.И.Ожогов. Словарь русский языка. М., 1968, стр. 669
2. А.П.Якубовсий. О диалогический речи. В сборник "Русская речь", I. Петербург, 1923, стр. 139.
3. Б.Уринбоев. Узбек сузлашув нутки. Т.. Фан, 1982, 17-бет.
4. У.Лафасов. "Диалогик нуткла субъектив модалликнинг ифодаланиши" номли номзодлик диссерцияси. Т., 1996, 45-бет.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.01-08, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-01
5. А.Хазраткулов. "Хозирги узбек адабий тилида диалогик нутк" номли номз. аиссср. Самарканд., 1966;
6. А.Бобоева. "Хрзирги узбек аддабий тилида туликсиз гаплар" номли номз. диссер. Т., 1968;
7. И.Шодмонов. "Хозирги узбек адабий тилида суз-гаплар" " номли номз. диссер. Т., 1970;
8. С.М.Холдорова. "Хозирги узбек адабий тили диалогик нуткнинг семантик-структурал хусусиятлари" номли номз. диссер. Т., 1974;
9. Б.Уринбоев. "Узбек сузлашув нутки синтаксиси масалалари." номли доктор. диссер. Самарканд, 1975;
10. М.Турсунпулатов. "Узбек сузлашув нутки" номли номз. диссер. Т., 1982.
11. Б.Уринбоев. Хозирги узбек тилида вокатив гап категорияси. Т., Фан, 1972.
12. Р.Амиров. Особенности синтаксис казахский разгаворной речи. Алма-Ата, 1972.
13. А.Нурмаханова. "Турк тилларида модаллик ва охднгга кура гапнинг турлари" номли докт. диссер. Т., 1966.
14. Т В Борисова Лексические способы выражения модальности в современном немецком языке. Автореферат канд. филол. наук. М., 1951.
15. В.Ф.Шабалина. К вопросу о выражении категории модальности в русский языке. Автореферат кан. фил.наук. Л., 1955.
16. Д.И.Ганич. Модальные функции вводных слов в современном русским языке. Автореферат канд. филол. наук. Киев, 1956.
17. А.Б Шапиро. Модальносить и предикативность как признак и предложения в современном русском языке. В журнале "Научные доклады высше школе". Серия филологический науке. М., 1958.
18. А.Нурмонов, Н.Махмудов, А.Ахмедов, С.Солихужаева. Узбек тилининг мазмуний синтаксиси. Т., Фан, 1992.
19. Н.А_Агадазада. К вопросу о категории наклонения и модальности в современном азербайджанском языке. Баку, 1965.
20. Г.Н.Зикриллаев. Модаллик ва аниклик майлининг шакллари системаси" номли номз. диссер. Т, 1978.
