CC BY
41Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
TURLÍ KOMPONENTLÍ FRAZEOLOGIZM TO'G'RISIDA
Muazzama Foziliya Turkshunoslik fakulteti talabasi TDSHU,
Аннотация: Ushbu maqolada jahon tilshunosligidagi eng qiziqarli ilmiy sohalardan biri frazeologizmlarning o'rganilishi haqida so'z boradi. Bu boradagi o'zbek tilshunosligida va turk tilshunosligida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarga izoh berilgan. O'zbek tilshunosligida frazeologizmlarning ma'nosi, lug'aviy, uslubiy va semantik xususiyatlariga ko'ra guruhlarga ajratish masalasiga e'tibor qaratilib, ayrim nuqsonlar haqida fikr bildirilgan. Frazeologizmlarning semantik jihatdan tasnifi, murakkab mazmunli iboralarning izohlanishi masalasiga alohida urg'u berilgan. Turk tilshunoslarining frazeologizmlar borasidagi ilmiy qarashlarga, "deyim", "tabir" terminlariga izohlangan. Shuningdek dunyoning barcha tillaridagi frazeologizmlarning umumiy xususiyatlari yagonaligi, adiblar tilida esa milliy o'zgachalikni berish uchun frazeologizmlardan foydalanilishi borasidagi fikrlar ilgari surilgan. Frazeologizmlarning leksik-semantik tahlili va iboralarda milliy til, unda so'zlashuchi aholining dunyoqarashi, dini va urf-odatlarida o'xshash jihatlarning aks etish aytilgan. Shu asnoda turk tilidagi usmonlilar davrida ishlatilgan frazeologizmlar leksik-semantik jihatdan tahlil qilingan. Buning uchun yozuvchi Rashod Nuri Guntekinning "Choliqushi" ("Qaliku§u"), "Bir xotin dushmani" ("Bir Kadin Dü§mam") romanlarini manba sifatida tanlangan. Rashod Nuri Guntekin o'zining romanlarida qahramonlar nutqidagi milliylikni ta'minlash maqsadida juda ko'p deyimlardan foydalanganligi va ularning o'rnida boshqasini qo'llab bo'lmasligi qayd etilgan. Adibning yozuvchilik mahoratiga tahsinlar aytilgan holda uning romanlaridagi frazeologizmlar ma'lum bir komponentlar asosida leksik-semantik tahlil qilingan. Shunga ko'ra adibning ikki asarida qo'llagan deyimlar ma'lum bir tizim asosida tasniflangan. O'z navbatida yozuvchi Rashod Nuri Guntekin romanlarida turli komponentli deyimlar uchragani aytib o'tilgan. Turk yozuvchisi Rashod Nuri Guntekinning "Choliqushi", "Bir xotin dushmani" romanlarida turli komponentli deyimlar uchragani va yozuvchi ulardan turli xil mazmunlarni ifodalashda foydalangani misollar asosida sharhlangan.
Калит сузлар: frazeologizm va uning turlari, sof lingvistiktahlil, davrga tegishli frazeologizmlar, ayrim asarlaridagi frazeologizmlar, frazeologizmlarning guruhlari, semantik jihat, murakkab mazmunli frazeologizmlar, leksik-semantik tahlil, deyim, roman.
ABOUT PHRASEOLOGY WÍTH DÍFFERENT COMPONENTS
Muazzama Foziliya Student Faculty of Turkic Studies Tashkent State University of Oriental Studies,
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
Abstract: This article deals with the study of phraseology, one of the most interesting scientific disciplines in world linguistics. Research in Uzbek and Turkish linguistics has been commented on. In Uzbek linguistics, attention is paid to the issue of grouping according to the meaning, lexical, methodological and semantic features of phraseology, and some shortcomings are discussed. Particular emphasis is placed on the semantic classification of phraseologies, the interpretation of complex phrases. It is explained by the scientific views of Turkish linguists on phraseology, the terms "deyim", "tabir" It is also argued that the common features of phraseology in all languages of the world are the same, and in the language of writers the use of phraseology to give national identity. Lexical-semantic analysis of phraseologies and phrases refers to the national language, which reflects similarities in the worldview, religion and customs of the speaking population. At the same time, the phraseology used in the Ottoman period in the Turkish language was analyzed lexically and semantically. For this purpose, the author Rashod Nuri Guntekin's novels "Cholikushi" ("Qaliku§u"), "The Enemy of a Woman" ("Bir Kadin Du§mam") were chosen as a source. In his novels, Rashod Nuri Guntekin notes that the protagonists have used too many expressions to ensure nationalism in their speech, and that no other can be used in their place. Praising the author's writing skills, the phraseology in his novels is analyzed lexically and semantically based on certain components. Accordingly, the expressions used by the author in the two works are classified according to a certain system. Author Rashod Nuri Guntekin's novels, on the other hand, contain a variety of components. Turkish writer Rashod Nuri Guntekin's novels "Cholikushi" and "An Enemy of a Woman" contain interpretations of various components and use them to express different meanings.
Keywords: phraseology and its types, pure linguistic analysis, phraseology of the period, phraseology in some works, groups of phraseology, semantic aspect, complex phraseology, lexical-semantic analysis, idiom, novel.
Kirish
Jahon tilshunosligida eng qiziqarli ilmiy sohalardan biri frazeologizmlarni o'rganishdir. Bu borada ko'p ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. O'zbek tilshunoslaridan Sh.Rahmatullaev, U.Tursunov, X.Berdiyorov, X.Doniyorov, M.Mirzaev, AAbdunazarov, A.Hojiev, M.Sodiqova kabi olimlar frazeologizmdami sof lingvistik jihatdan tadqiq qilganlar. AAbdullaev, S.Solixo'jaeva, S.G'oibov, M.Sadriddinova, B.Yo'ldoshev kabi tilshunoslar esa badiiy adabiyotlardagi ma'lum davrga tegishli frazeologizmlaini o'rganganlar. Y.D.Pinxasov, A.Sh.Shomaqsudov, M.Xusayinov, LQo'chqortoev, IAUmarov, X.Qahhorova, B.Turdialievlar o'zlarining ilmiy ishlarida ayrim so'z ustalarining asarlaridagi frazeologizmlami sharhlaganlar.
Frazeologizmlarni ma'nosi, lug'aviy, uslubiy va semantik xususiyatlariga ko'ra guruhlarga ajratish masalasi ham har doim dolzarb bo'lgan. Tilshunoslar X.Berdiyorov, R.Rasulov va B.Yo'ldoshev o'zbek
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
tilidagi frazeologizmlarni ma'nolari, lug'aviy va uslubiy xususiyatlariga ko'ra uch guruhga bo'lishgan1 : 1 ) leksik-frazeologik birliklar, 2) haqiqiy frazeologik birliklar; 3) frazeologik shtamplar. Ushbu tasnifda frazeologizmlarning orasidagi keskin farq yorqin ochib berilmagan va frazeologizm guruhlarini o'z ichida turlarga bo'lishda ham chalkashliklar mavjud. Shuningdek ayrim frazeologizm bo'lmagan lug'aviy birliklar ham iboralar sifatida sanab o'tilgan Ammo yuqoridagi qusurlardan qat'iy nazar bu tasnif hamda mualliflar tomonidan tuzilgan lug'at katta ilmiy ahamiyatga egadir.
Taniqli Shavkat Rahmatullaev esa frazeologizmlami semantik jihatdan frazeologik butunlik va frazeologik chatishma sifatida izohlagan2. Biroq Sh.Rahmatullaevning tasnifida milliy urf-odatlar, diniy e'iqod bilan bog'liq, shuningdek murakkab mazmunli qator frazeologizmlar o'z aksini topmagan Tilshunos U.Lafasov o'zining "Dialogik nutqda sub'ektiv modallikning ifodalanishi" nomzodlik dissertatsiyasi3da murakkab mazmunli qator frazeologizmlarni sub'ektiv modallik ifodalovchi vosita sifatida ajratib ko'rsatgan.
So'zlarning o'zaro bog'lanib so'z birikmasini hosil qilish hodisasi qismlarining erkin birikishini ko'zda tutadi. Turg'un-barqaror birikmalar frazeologik iboralar boshqacha xususiyatga ega, ularda erkin bog'lanish emas, grammatik-semantik butunlik, ajralmaslik mavjud bo'ladi4. Shunday ekan ularning tuzilishi va ma'nosida ham keskin farq bor. Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatdan birikmaga yoki gapga teng, mazmunan so'zga mos, yaxlitligicha ko'chma ma'no anglatuvchi lug'aviy birlikka frazeologizm (ibora) deyiladi5. Mazkur ta'rif frazeologizmlaining ilmiy tabiatini to'liq aks ettirgan.
Yozuvchi Rashod Nuri Guntekinning "Choliqushi", "Bir xotin dushmani" romanlarida qahramonlar nutqidagi milliylikni ta'minlash maqsadida juda ko'p deyimlardan foydalangan. Yozuvchi mazkur til birliklarini shu darajada o'z o'rnida topib ishlatganki, biror iborani boshqasi bilan almashtirib bo'lmaydi. Adibning ikki asarida qo'llagan deyimlar ma'lum bir tizim asosida tasnif qilindi. Yozuvchi Rashod Nuri Guntekin romanlarida turli komponentli deyimlar ko'p uchradi:
1. "Gönül" komponentli deyimlar: gönül eglendirecek (кунгилини чог килмок), gönlün rahat etsin (кунглингни хуш кил), gönüller §en olsun (кунгиллари тук булсин).
1) kinoya-ta'kid mazmuni. Masalan: O haldesi var mi? Mesut dul, lüksüne, fantezisine u§aklik edecek yeni bir kismet avlayincaya kadar benim kuzenle dalga geçecek, gönül eglendirecek... ("Çalikuçu". 38-bet). У уолдаси борми? Бахтиёр тул, уз уашамати, фантазияси олдида тиз чукадиган биронта шуринг цурзурни топгунча менинг булам билан кунглини чог кцляпти.
1 X.Berdiyorov, R.Rasulov, B.Yo'ldoshev. O'zbek fiazeologiyasidan materiallar. Sam., Birinchi qism, 1976, 4-7-betlar.
2 U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullaev. Hozirgi o'zbek adabiy tili. T., 1992, 74-bet.
3 U.Lafasov. "Dialogik nutqda sub'ektiv modallikning ifodalanishi" nomzodlik dissertatsiyasi. T., 1996, 81-139-betlar.
4 A.G'ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o'zbek adabiy tili (sintaksis). 2-qism. T., "O'qituvchi" 1987, 26-bet.
5 Sh.Rahmatullaev. Nutqimiz ko'rki. T., Fan, 1970, 56-bet.
Oriental Journal of Philology Vol.l (l), pp.G9-lB, 3G July, 2G2l Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2G2l Support Science LLC DOI: https://doi.org/lG.37547/supsci-ojp-Gl-G2
2) buyurish-ta'kid mazmuni. Masalan: Fakat artik büyümeye ba§lami§ bir genç kiz hiç fark edemez... Hadi gönlün rahat etsin...( "Çaliku§u". 43-bet). Лекш улsaйuб борaётгaн ёш цыз уеч фaрцuгa бормaйдu. Бор, крнглингни хуш цил...
3) beparvolik-ta'kid mazmuni. Masalan: Ben, o Zeyniler'de de mesut olmasini bilecegim. Gönüller §en olsun! (156-bet). Мен Зaйнuлaрдa щм бaxтuмнu monu6 кетaмaн. Куя бертг, крнгиллари трц ôyлсин I
2. "Yürek" komponentli deyimlar: yüregim oynuyor ^paraM кинидaн чикиб кетaёзди), içine sinmemi§ ^parara сиFмaди), yüregi de beraber eriyor ^para хдм бирга эрир экaн), kalbim de parça parça oluyordu ^paraM хдм rnrea-nopa бyлaётгaн эди).
1) hayajon-ehtiros-ta'kid mazmuni. Masalan: Kuzenimin birdenbire ona yürüdügünü, ellerini kaldirdigini görüyorum... Yüregim oynuyor, "nihayet akli ba§ina geldi, bu fena kadina güzel bir tokat atacak!" ("Çaliku§u". 40-bet). Бyлaмнuнг бuрдaн у томонгa юргaнuнu, цyллapuнu кyтaргaнuнu кyрдuм... Юрагим цинидан 4UK,uô кетаёзди, "axuüpu a^u бошuгa келдu, бу ёмон xomu^a шaпaтu отaдu", - дебyйлaймaн.
2) siqilish-ta'kid mazmuni. Masalan: Annemi yabanci bir toprakta biraktiktan sonra, îstanbul'a dönmek babamin içine sinmemi§...( "Çaliku§u". 16-bet). Онaмнu бегонa ергa цyйгaнuмuздaн сунг, Истaмбулгa цaйmuш отaмнuнг юрагига сигмади...
3) his-hayajon-ta'kid mazmuni. Masalan: Fakat hakikaten tarifine imkân yok... insan, onlari agzinda eritirken yüregi de beraber eriyor ("Çaliku§u". 51-bet). Одaм улaрнu os3^a эрuтгaндa, юраги хам ôирга эрир экан.
4) ezilish-ta'kid mazmuni. Masalan: Benim kalbim de parça parça oluyordu ("Bir Kadin Dü§mani". 126-bet). Меншг юрагим хам тилка-пора ôyлаёmган эди.
3. "Göz" komponentli deyimlar: gözüne kestirmi§ti (куз остига олиб KyüraH эди), gözüm yildigi (кузим куйгани), gözlerim parlar (кyзлapим поpлaйди), gözlerine dikili (кyзлapигa кaдaб).
1) ta'kid-izoh mazmuni. Masalan: Bu çiglik ve tela§tan gözüm yildigi için artik havuza girmeye cesaret edemiyor, yüzükoyun,... ("Çaliku§u". 16-17-betlar). Бу o^-eo^nap, бу кoйuшлapдaн крзим куйгани учун %oвузгa тушuшгa opmuц юpaгuм бетлaмaй цoлдu.
2) xursandlik-ta'kid mazmuni. Masalan: Ne zaman derin bir üzüntüye kapilsam gözlerim parlar, tavir ve hareketlerim ne§elenir, içim içime sigmaz olur ("Çaliku§u". 19-bet). Kaчон osup цaйsугa чуктм, крзларим порлайди, че%paм oчuлaдu, теpuмгa сusмaй кетaмaн.
3) sovuqqonlik-ta'kid mazmuni. Masalan: Niyetim, gözlerim gözlerine dikili, ona ba§
egdirip neticeye kadar bu küstah ve zalim alaya devam etmek ("Çaliku§u". 79-bet). H^mu^, - кyзлapuмнu крзларига цадаô, унu бош эгдupгунчa шу ymKup зa%apлu кuнoянu дaвoм эmmupuш эдu.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
4. "Ayak" komponentli deyim: ayak basmasina tahammül edemem (оёк босишига кузим етмайди).
1) keskin-ta'kid mazmuni. Masalan: Bilirsiniz ki ben Çalikuçu'yum. Agaçlar benim mülkümdür. Oralara benden ba§kasinin ayak basmasina tahammül edemem ("Çaliku§u". 41-bet). - Биласизки, мен Чолицушиман. Дарахтлар менинг коинотим. Бу жойларга мендан бошца одамнинг оёц босишига кузим етмайди.
5. "Içim" komponentli deyim: içim içime sigmaz olur (теримга сигмай кетаман).
1) o'ta xursandlik. Masalan: Ne zaman derin bir üzüntüye kapilsam gözlerim parlar, tavir ve hareketlerim ne§elenir, içim içime sigmaz olur ("Çaliku§u". 19-bet). Цачон огир цайгуга чуксам, кузларим порлайди, чеурам очилади, теримга сигмай кетаман.
6. "Sir" komponentli deyim: sir saklamaya ali§mi§ (сир саклаш).
1) izoh-ta'kid mazmuni. Masalan: ...büyük bir adam gibi sir saklamaya ali§mi§ olmamdandir. ("Çaliku§u"13-bet). Мен катта одамлардай сир саклашга ургандим.
7. "§a$kina" komponentli deyim: §a§kina çevirirdim (жонидан безор килардим).
1) e'tirof-ta'kid mazmuni. Masalan: Sevdigim insanin üstüne bir canavar yavrusu gibi atilir, kulaklarini isirir, yüzünü tirmalar, tartaklaya tartaklaya §a§kina çevirirdim ("Çaliku§u". 20-bet). Яхши курган одамим устига уайвон боласидай отилар, цулоцларини чузар, юзини тирнар, итариб-туртиб жонидан безор килардим.
8. "Anne" komponentli deyim: annesinin dizi dibinde büyümü§ (онасининг этаклари остида усган).
1) kinoya-ta'kid mazmuni. Masalan: Necmiye, neyse ne... i§in nihayetinde o, annesinin dizi dibinde büyümü§, yumu§acik, sicak bir külkedisiydi ("Çaliku§u". 28-bet). Нажмия булса... Гапнинг цисцаси, онасининг этаклари остида усган, юмшоц, мумин уй мушуги эди.
9. "Yazik" komponentli deyimlar: yazik olur (шуримиз курийди), yazik zavalliya
(пешонаси шур экан).
1) ogohlantirish-ta'kid mazmuni. Masalan: - Tüy gibi hafifsin abla, dedim. Çirpinacak olursan boylu boyumuza dü§eriz, ikimize de yazik olur ("Çaliku§u". 60-bet). -Типирчилайдиган булсанг шалоплаб йициламиз, икковимизнинг уам шуримиз курийди.
2) achinish-ta'kid mazmuni. Masalan: - Niçin yalan söyleyeyim, öyle? Münevver, bu haberden sonar katiyen ya§amaz. - Yazik zavalliya (107-bet). - Ёлзон гапириб нима циламан, уа. Мунаввар бу хабардан кейин уечам яшамайди. - Бечоранинг пешонаси шур экан.
10. "Keyf" komponentli deyim: keyfimi kaçirdi (таъбимни хира килди).
1) xafalik-ta'kid mazmuni. Masalan: Kâmran'in gelmesi hakikaten keyfimi kaçirdi ("Çalikuçu" 70bet). Комроннинг келиши чиндан хам таъбимни хира килди.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
2) norozilik-ta'kid mazmuni. Masalan: Kâmran 'in gelmesi hakikaten keyfimi kaçirdi (70-bet). Комроннинг келиши чиндан уам таъбимни хира кцлди.
11. "Kim" komponentli deyim: kim bilir ^им билади).
1) noma'lumlik-ta'kid mazmuni. Masalan: a) Kim bilir, ileride belki büsbütün bile gelirim, degil mi? Hayat bu, her §ey mümkün... ("Çaliku§u". 391-392-betlar). Ким билади, бир кун эмас-бир кун бутунлай цайтиб уам келарман, шундай эмасми? Хаёт бу, уар нарса булиши мумкин... b) Kim bilir nekadar darginsin... ("Bir Kadin Dü§mani". 16-bet). Ким билади, цанчалик хафа булгандирсан.
12. "Saadet" komponentli deyim: saadetten öldürecek (бахтдан ёрилиб улиши).
1) izoh-ta'kid mazmuni. Masalan: Binaenaleyh Vesime ile evlendigi gün onu saadetten öldürecek bir gün olacakti ("Bir Kadin Dü§mani". 125-bet). Бинобарин, Васимага уйланган куни у бахтдан ёрилиб улиши керак.
13. "I^ime" komponentli deyim: i§imeyarardi (жонимга ора кирарди).
1) mamnunlik-ta'kid mazmuni. Masalan: Çalikuçu benim hem ho§uma gider, hem i§imeyarardi ("Çalikuçu" 23-bet). "Чолицуши" менингузимга уам ёцарди, нимагаки бу ном куп мауал жонимга ора кирарди.
14. "Kan" komponentli deyim: kanima dokunuyordu (коним кайнаб кетарди).
1) g'azab-ta'kid mazmuni. Masalan: Erkek akrabalar ve konu kom§u tarafindan ikide birde ballandirilan meziyetleri fena halde kanima dokunuyordu ("Çalikuçu" 28-bet). Еркак цариндошлар, цуни-цушнилар уни яхши йигит деб мацташгудай булишса, цоним цайнаб кетарди.
15. "Dil" komponentli deyim: dilinin ucunda (тилимнинг учида).
1) po'pisa-ta'kid mazmuni. Masalan: - Peki, dedim. Yalniz dilinin ucunda bir §ey var ki mutlaka söylemezsen bu sefer ben uyuyamayacagim ("Çalikuçu". 70-bet). - Хуп, лекин тилимнинг учида бир нарса турибди, хозир шуни айтмасам, бугун хам ухлаёлмайман, - дедим.
16. "Bereket" komponentli deyim: bereket versin (барака топкур).
a) duo qilish mazmuni. Masalan: Bereket versin Aziz Eniçtem, misafirine fena halde kancayi takmi§ti ("Çaliku§u". 70-bet). Барака топкур Азиз поччам меумонга яхшилаб нухта уриб цуйди. b) duo qilish mazmuni: Açagida kahkahalar devam ediyordu. Kim bilir, belki de benimle egleniyorlardi. Alacaklari olsun ("Çalikuçu". 30-bet). Tarjimasi: Пастда цауцауалар давом этарди. Клайдам, балки мени эрмак цилишаётгандир. Барака топишсин.
17. "Birdenbire" komponentli deyim: birdenbire sustun (даминг ичингга тушиб кетди).
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
1) kinoya-ta'kid mazmuni. Masalan: Mûjgân: - Ne o, sen birdenbire sustun, dedi ve ba§ini çevirince on, on be§ adim ileride Kâmran'i gördü ("Çaliku§u". 72-bet). Мужгон: -Ха, бирдан даминг ичингга тушиб кетди? - деди-ю, бошини угуриб ун-ун беш одим нарида келаётган Комронни курди.
18. "Hatirin" komponentli deyim: hatirin kalmasin (кунглинг колмасин).
1) yupatish-ta'kid mazmuni. Masalan: - Hatirin kalmasin ama, seninle hiç olmaz diyorum. Bu tombul yanaciklari kanatirsak ne olur? ("Çaliku§u". 78-bet). - Кунглинг цолмасин, сени уам бир учириб цуяй. Лекин бу думбоц бетингни цонатиб олсак, чатоц булмайдими? — дедим.
19. "Caninin" komponentli deyim: caninin sikildigi (дили озор топгани).
1) xijolat chekish-ta'kid mazmuni. Masalan: Bu hareketime, caninin sikildigi anlaçiliyordu ("Çalikuçu". 82-bet). Бу килигимдан дили озор топгани сезилиб турарди.
20. "Fal" komponentli deyim: fal taçi gibi açilmi§ti (мошдай очилди).
1) xushyor tortish mazmuni. Masalan: - Ne söylüyorsun, abla! Gözlerim fal ta§i gibi açilmi§ti ("Çaliku§u". 62-bet). -Науотки, опа!.. Кузлариммошдай очилди.
21. "Mahzun" komponentli deyim: mahzun oluyorum (кунглим хижил). U quyidagi mazmunni ifodalaydi:
1) xijolat chekish-ta'kid mazmuni. Masalan: Biraz durakladiktan sonra cevap verdim: - Gündüz söyledigin münasebetsiz lakirdiyi aklimdan çikaramiyorum, mahzun oluyorum ("Çaliku§u". 62-bet). Бир оз иккиланиб турганимдан сунг: - Кундузи айтган беууда гапингни уеч миямдан чицара олмаяпман, кунглим хижил, - деб жавоб бердим.
22. "Sahiden" komponentli deyim: sahiden seviyorsun (жигарингдан уриб колибди).
1) hayajon-ta'kid mazmuni. Masalan: - Zavalli Feride'cigim. Sen, Kâmran 'i sahiden seviyorsun, dedi ("Çaliku§u". 64-bet). - Бечора Фаридагинам! Комрон чиндан уам жигарингдан уриб цолибди!
23. "Gec" komponentli deyim: geceyi hatirlamiyorum bile (утган ишга салавот).
1) yaxshilikka yo'yish mazmuni. Masalan: - Geceyi hatirlamiyorum bile, dedim ve tekrar kaçtim ("Çaliku§u". 66-bet). - Утган ишга салавот, - дедим-у, яна югурибкетиб цолдим.
24. "Sabir" komponentli deyim: sabirsizliktan çildirtacak (токатини ток килиб юборадиган).
1) norozilik-ta'kid mazmuni. Masalan: Fakat Mûjgân Abla insani sabirsizliktan
çildirtacak kadar mizmiz ("Çaliku§u". 66-bet). Фацат Мужгон опа одамнинг тоцатини тоц цилиб юборадиган даражада имиллайди.
25. "Akl" komponentli deyim: aklim kari§ti (аклим шошиб колди).
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
1) xijolat-ta'kid mazmuni. Masalan: - Çok, kizim, seni görünce aklim kari^ti, onu görüyorum sandim. Allah topragi kadar ömür versin sana ("Çalikuçu" 117-bet). - Жуда хам, кизим. Сени куриб, аклим шошиб колди, уми деб уйлабман. Худойим сенга еру кукдай узок умр берсин.
26. "Ho$" komponentli deyim: ho§geldin (хуш келдинг).
1) mulozamat-ta'kid mazmuni. Masalan: Bir hademe beni Nazir'in yanina götürecek, o da diplomami görür görmez; "Ho§ geldin hanim kizim. Biz de senin gibileri bekliyorduk" diye beni,... ("Çaliku§u". 121-bet). У уам дипломимни курар-курмас: "Хуш келдинг, оппоц цизим. Биз сизлардаца одамларга интизор эдик", - дейди-ю,...
27. "Safa" komponentli deyim: safa bulduk (хуш келибсиз).
1) mulozamat-ta'kid mazmuni. Masalan: Biraz §a§irarak: - Safa bulduk efendim, dedim (142-bet). Мен хиёл саросималаниб: - Хуш келибсиз, афандим, - дедим.
28. "Cesaret" komponentli deyim: cesaret edemiyor (юрагим бетламай).
1) qo'rquv-xijolat mazmuni. Masalan: Kimseye bir §ey sormaya cesaret edemiyor,
§a§kin §a§kin etrafima bakiniyordum ("Çaliku§u". 121-bet). Бировдан бир нима сурашга юрагим бетламай, теварагимга жовдир-жовдир царардим.
29. "Ba$" komponentli deyim: ba§imiza gelen (шуримга шурва).
1) cho'chish-ta'kid mazmuni. Masalan: Peçenin altinda, korku ile dilimi çikardim. Bu, böyle olursa, efendisi, kim bilir ne olacak? Vay ba§imiza gelen, diye dü§ündüm ("Çaliku§u".122-bet). Чоршафим ичида узимни эрмак цилиб тилимни чицардим. "Хизматкори шунчалик булгандан кейин, хужайини цандай экан? Вой, шуримга шурва ", деб уйладим.
30. "Sabah" komponentli deyim: sabah §erifler hayrolsun ^абохи шарифлари хайрли булсин).
1) yaxshi niyat mazmuni. Masalan: Kapi hafifçe vuruldu. Haci Kalfa'nin sesi: -Sabah ^erifler hayrolsun hocanim, sen yine erkencisin bugün, dedi ("Çalikuçu" 134-bet). Ешик секин такиллади, кейин Х,ожи халфанинг: - Сабохи шарифлари хайрли булсин, отин кизим.
31. "Kurban" komponentli deyim: kurbanin olayim (курбонинг булай).
1) shaxsga nisbatan mehr-muhabbat mazmuni. Masalan: "Kulun kurbanin olayim efendicigim, öldür beni, lâkin birakma, bo§ama!..." (158-bet) - Чуринг булай, курбонинг булай, жон эр, улдирсангулдир, лекин мени ташлаб кетма, цуйма!..
32. "Tövbe" komponentli deyim: tövbe olsun (улай агар).
1) qasam ichish mazmuni. Masalan: "Tövbe olsun, hani §u ayrilik bana akçamki tekmeden agir geldi dogrusu!" dedi (161-bet). - Улай агар, сендан айрилиб колаётганим - кеча еган тепкимдан огиррок буляпти, - деди.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
33. "Himmet" komponentli deyim: himmetleri hazir nazir olsun (худо рахмат килсин).
1) eslash-ta'kid mazmuni. Masalan: - Ben de bilmem kizim, bu köy eskiden onlarinmiç. §imdi mezarlarindan gayri bir çeyleri kalmamiç. Himmetleri hazir nazir olsun, erenlerdenmiç (167-168-betlar). - Мен хам билмайман, кизим, бу кишлок азалдан ушаларники эмиш. Х,озир минораларидан бошка хеч нарса колмаган. Худо рахмат килсин уларни.
34. "§ükür" komponentli deyim: çok §ükür (куп шукур).
1) rozilik-mamnunlik mazmuni. Masalan: - Kurtuldun Homongolos... Çok $ükür kurtuldun...( "Bir Kadin Dü§mani". 83-bet). - Куулдинг Хрмонголос ... Куп шукур, кутулдинг.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, dunyoning barcha tillardagi frazeologizmlar umumiy xususiyatiga ko'ra birlashadi, ammo har bir milliy tilda o'zgacha xususiyatga ega bo'lishi bilan farqlanadi. Turk yozuvchisi Rashod Nuri Guntekinning "Choliqushi", "Bir xotin dushmani" romanlarida "gönül", "yürek", "göz", "ayak", "içim", "sir", "§a§kina", "anne", "yazik", "keyf", "kim", "saadet", "i§ime", "kan", "dil", "bereket", "birdenbire", "hatirin", "caninin", "fal" , "mahzun", "sahiden", "gec", "sabir", "akl", "ho§", "safa", "cesaret", "ba§", "sabah", "kurban", "tövbe", "himmet", "§ükür" komponentli deyimlar uchradi va ular turli xil mazmunlarni ifodalagan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. X.Berdiyorov, R.Rasulov, B.Yo'ldoshev. O'zbek frazeologiyasidan materiallar. Sam., Birinchi qism, 1976, 4-7-betlar.
2. U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullaev. Hozirgi o'zbek adabiy tili. T., 1992, 74-bet.
3. U.Lafasov. 'Dialogik nutqda sub'ektiv modallikning ifodalanishi" nomzodlik dissertatsiyasi. T., 1996, 81-139-betlar.
4. A.G'ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o'zbek adabiy tili (sintaksis). 2-qism. T., "O'qituvchi" 1987, 26-bet.
5. Sh.Rahmatullaev. Nutqimiz ko'rki. T., Fan, 1970, 56-bet.
7. Рашод Нури Гунтекин. Чоликуши. Таржимон Мирзакалон Исмоилий. Т., "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти. 2014.
8. Рашод Нури Гунтекин. Хотин душмани. Тукилган япроклар. Бобохон Мухаммад Шариф. Т., "Янги аср авлоди" нашриёти. 2013.
9. Reçat Nuri Güntekin. "Çalikuçu" romani. Inkilar Kitabevi Yayin Sanayi ve Ticaret A§. Yenibosna - Istanbul. 2014.
Oriental Journal of Philology Vol.1 (1), pp.09-18, 30 July, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojp © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojp-01-02
10. Re§at Nuri Güntekin. "Bir Kadin Dü§mani" romani. Inkilar Kitabevi Yayin Sanayi ve Ticaret A§. Yenibosna - Istanbul. 2016.
11. "Türkfe Sözlük" (internet saytidagi) dan olindi.
12. Türk dil Kurumu. Kurallaina uygun. Atasözleri ve deyimler sözlügü. Karatay yayinlari. 2019.
13. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati. Toshkent. "O'zME" davlat ilmiy nashr., 2002, 164 bet.
14. Ahmet Turan Sinan. Deyim kavrami üzerine notlar-i. Firat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Firat University Journal of Social Science Cilt: 18, Sayi: 2 Sayfa: 91-98, Elazig -2008.
15. Bahadir Güne§. Azerbaycan türkfesinde "ba§" sözüyle kurulan deyimler hakkinda. Bugu Dil ve Egitim Dergisi, 1(2), 150-162.
16. Filiz Mete. Kültürel ortakligin göstergisi deyimlerin ögretimi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Türkoloji Dergisi 21, 2 (2014) 113-128.
17. Ömer Asim Aksoy. Atasöz tasözleri va deyimler sözlügü. Istanbul, "Inkilap", 2-kitab. 1993.
18. Асалиева С.И. Лексико-семантический анализ фразеологизмов с компонент "eye/глаз" в английском и русском языках. Журнал «Филологические науки». Вопросы теории и практики. Тамбов: Грамота, 2016. № 1(55): в 2-х ч. Ч. 1. C. 90-94.
19. Милютина Ю.В. Лексико-семантический анализ фразеологических единиц компонентом бить в брянских говорах (белорусским и украинским языками). 20. Кучешева И.Л. Лексико-семантический анализ имен собственных в составе английских и русских фразеологических единиц: лингвокультурологеческих подход. Вестник ЧитГУ № 3 (48) 2008.Стр. 30-33.
