CC BY
752
Труды БГТУ, 2020, серия 6, № 1, с. 52-55
УДК 327:930(4) «1939/...»
Л. Ч. Дрожжа
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ПАЛ1ТЫЧНЫ КРЫЗ1С 1939 Г. У ТРАКТОВКАХ РАС1ЙСК1Х I ПОЛЬСК1Х ПСТОРЫКАУ
У артыкуле адлюстраваны вынЫ навуковай дыскусп псторыкау Pacii i Польшчы па актуальных пытаннях прычын i наступствау Другой сусветнай вайны, яшя даследуюцца нaвукоyцaмi ужо шмат дзесящгоддзяу, але у цяперaшнi час патрабуюць пераканаучага навукова-пстарыя-грaфiчнaгa абгрунтавання з улшам сучасных дасягненняу навук1, новых даступных крынiц i iмкнення псторыкау абедзвюх кра1н да узаемаразумення. Асноуная увага нададзена навуковай дыcкуcii па спрэчных пытаннях Мюнхенскага пагаднення у 1938 г., вынiкaх савецка-германскай дамовы аб ненападзе ад 23 жшуня 1939 г. на мiжнaродныя адносшы нaпярэдaднi i пачатку Другой сусветнай вайны.
Ключавыя словы: ricтaрыягрaфiя, мшнародныя адносшы, другая сусветная вайна, Мюнхен-скае пагадненне 30 верасня 1938 г., савецка-германская дамова аб ненападзе ад 23 жшуня 1939 г.
L. Ch. Drozhzha
Belarusian State Technological University
POLITICAL CRISIS 1939 INTERPRETED RUSSIAN AND POLISH HISTORIANS
The article reflects the findings of a scientific discussion of the historians of Russia and Poland on topical issues about the causes of the outbreak of World War II, which has been studied by scientists for many decades, but now requires a convincing scientific and historical justification, taking into account modern scientific achievements, new available sources and the aspirations of historians of both countries to mutual understanding. The main attention is paid to the scientific discussion on controversial issues about the Munich Agreement in 1938, the results of the Soviet-German non-aggression pact of August 23, 1939 on international relations before and the beginning of World War II.
Key words: historiography, international relations, World War II, Soviet-German non-aggression pact of August 23, 1939, Munich agreement of September 30. 1938.
Уводзшы. Шэраг круглых дат з пачатку i да заканчэння Другой сусветнай вайны i Вялшай Айчыннай ажьтау щкавасць грамадскасщ i навуковых колау да самых вострых пытанняу пра прычыны iх пачатку. Гэта спрыяла дыску-с1ям пaмiж гicторыкaмi Pacii i Польшчы, яюя наз1раюцца ужо шмат дзесящгоддзяу, але у цяперашш час патрабуюць пераканаучага наву-ковa-гicтaрыягрaфiчнaгa абгрунтавання з улшам сучасных дасягненняу навую, новых даступных крынщ i iмкнення псторыкау абедзвюх краш да узаемапаразумення.
Асноуная частка. Значную щквасць для сучасных псторыкау уяуляе кшга «Мiжнaрод-ны крызю 1939 года у трактоуках расшсюх i польcкiх гicторыкaУ», якая выйшла на рускай i польскай мовах па вышках даследаванняу i абмеркаванняу на Мiжнaроднaй кaнферэнцыi у Варшаве у 2009 г., прысвечанай мiжнaроднaму пaлiтычнaму крызicу 1938-1939 гг. i прычынам Другой сусветнай вайны [1]. 1нщыятарам гэтага выдання была польска-расшская група па скла-даных пытаннях, а aргaнiзaтaрaмi - Польcкi шстытут мiжнaродных спрау i МacкоУcкi дзяржауны шстытут мiжнaродн^Iх aдноciн (МД1МА).
Прадстауленыя у зборнiку артыкулы прысве-чаны усебаковаму даследаванню знешняй пал> тыкi еУрaпейcкiх дзяржау для выяулення асаб-лiвacцей перадваеннага крызicу i прычын Другой сусветнай вайны [2].
У кшзе прагледжваецца эвалюцыя у ацэн-ках двух ключавых мiжнaродных дамоу -Мюнхенскага пагаднення 1938 г. i Пакта Молатава - Рыбентропа ад 23 жшуня 1939 г., заключэнне яюх непасрэдна звязана не толью з крахам версальскага парадку i пачаткам Другой сусветнай вайны, але, як лiчыць адзш з аутарау -польcкi псторык Дэмбcкi С., i з падмуркам но-вай мiжнaроднaй cicтэмы, што сфармавалася пасля яе заканчэння. Кат тэзic аб тым, што падзел сфер уплыву у Еуропе пачауся яшчэ у 1939 г. не з'яуляецца бясспрэчным, то, напэуна, можна пагадзщца з польcкiм аутарам у тым, што Мюнхенскае пагадненне i Пакт Молатава -Рыбентропа, яюя ужо нaбылi ciмвaлiчны сэнс, cтaлi кропкай адпраулення для фармавання многiх гicтaрычн^Iх школ i напрамкау навуковай думкi.
Несумненная вартасць кнiгi заключаецца у тым, што у ёй Пакт Молатава - Рыбентропа не разглядаецца як адзшая ключавая падзея
перадваеннай псторып мiжнародных адносiн. Расiйскiя i польсюя псторыю, аутары KHiri, пра-цягнулi спрэчкi пра тое, якая з дамоу - Мюн-хенскае пагадненне альбо Пакт Молатава - Рыбен-тропа - была больш спрыяльнай для Гiтлера.
У сучаснай расшскай гiстарычнай навуцы важным аргументам застаецца Мюнхенскае па-гадненне 1938 г., падтсанае 30 верасня памiж Гермашяй, Вялiкабрытанiяй, Францыяй i Iталiяй. Як сцвярджае В. П. Смiрноу у артыкуле «Мюнхенская канферэнцыя i савецка-германскi пакт аб ненападзе у дыскусiях расiйскiх псторыкау», «пераважная большасць сучасных расiйскiх псторыкау ацэньваюць Мюнхенскую канфе-рэнцыю як «змову юруючых колау Англii i Францыi з птлераускай Нямеччынай i адна-часова як каттуляцыю перад Птлерам» [1, с. 11].
Традыцыйнага погляду на Мюнхенскую канферэнцыю i яе наступствы прытрымлi-ваецца i прафесар Маскоускага дзяржаунага iнстытута мiжнародных адносiн Абiчкiна Я. А., якая аналiзуе перадваенную знешнюю палiтыку Францыi i сцвярджае, што Мюнхен быу пра-логам i адной з важных прычын Другой су-светнай вайны. Я. А. Абiчкiна выкрывае вытокi французскай палiтыкi «замiрэння» (appeasement -англ.) як паслабленне мiжнародных пазщый краiны, якая не даацэньвала моц дзяржау-агрэ-сарау i сутнасць щэалоги нацызму [1, с. 306].
Да гэтага прафесар з Гданьска Тэбшка Я. у артыкуле «Знешняя пал^ыка Вялiкабрытанii i Францш: ад «замiрэння» да стрыЕмтвання» лiчыць Мюнхен вяршыняй палiтыкi «appeasement». Ён упэунены, што заходшя дзяржавы у любы момант былi гатовыя аддаць Германii «вольны горад Гданьск», калi б такой цаной удалося захаваць мiр. З шшага боку, польскiх, як i за-ходнееУрапейскiх навукоуцау, у большай сту-пенi цiкавiць савецка-германскi пакт аб ненападзе ад 23 жшуня 1939 г. [1, с. 298].
Дырэктар Польскага шстытута мiжнарод-ных спрау Дэмбскi С. лiчыць, што iдэя ства-рэння сфер уплыву без згоды трэцiх дзяржау была анахранiзмам для дэмакратычнай еура-пейскай палiтыкi, але не для «варварау» -Гiтлера i Сталша. На яго думку, менавiта пасля Мюнхенскага пагаднення «Сталiн задумауся пра тое, як можна было б защкавщь Гiтлера супрацоУнiцтвам з СССР» [1, с. 71], ён не мог дапусцщь, каб «польсю крызю» стау новым Мюнхенам, г. зн. завяршыуся без яго удзелу.
У той жа час шшы польсю гiсторык Волас М., наадварот, мяркуе, што пасля Мюнхенскай кан-ферэнцыi Статну можна было не баяцца па-грозы мiжнароднай iзаляцыi. З 1933 г. ён не перакрывау шляи да перамовау з Гiтлерам i пасля Мюнхена працягвау думаць катэгорыямi шматварыянтнасцi развiцця сiтуацыi. Пакт
Молатава - Рыбентропа, на думку М. Воласа, прынёс Савецкаму Саюзу нямалыя, хоць i ча-совыя выгады i стау галоунай прычынай па-чатку Другой сусветнай войны [1, с. 203-204].
Нягледзячы на iмкненне расшскай пстарыя-графii змясцiць акцэнты з Пакта Молатава -Рыбентропа на шшыя падзеi, за апошнiя 20 га-доу ён заняу сваю шшу у расiйскай навуцы. Расшсю гiсторык СмiрноУ В. П. дзелщь расiйс-кiх гiсторыкаУ (па iх адносiнах да дамовы аб ненападзе) на «традыцыянстктау.» i «крытыкау»-рэв1з1ятстау (сутср. рэд). Першыя перака-наныя у тым, што шщыятарам зблiжэння была Нямеччына i Пакт быу змушаным рашэннем савецкага урада. Што ж датычыцца пагаднення аб падзеле чужых тэрыторый, то у практыцы мiжнародных адносiн таго часу яно не былi выключэннем. СмiрноУ В. П. займае «цэнтры-стскую» пазщыю у навуковых ацэнках падзей i прыходзщь да высновы, што галоуная мэта савецкай знешняй палiтыкi складалася у тым, каб пазбегнуць вайны на два фронты i сутык-нуць дзве каалiцыi далей ад межау СССР [1, с. 66].
Вядомы расiйскi гiсторык Мельцюхоу М. I., аутар артыкула пра прадваенную знешнюю палiтыку СССР мяркуе, што Пакт аб ненападзе 1939 г., яю дазволiу Савецкаму Саюзу «на пэуны час застацца па-за эурапейскай вайной», атрымаць «свабоду рук ва Усходняй Еуропе» i прастору для манеуру памiж ваюючымi гру-поукам^ быу вялiкiм поспехам савецкай дыпла-матыi [1, с. 181].
Мiж iншым «крытык1» дадзенай ацэнк1 даказваюць, што iнiц^Iятыва заключэння савецка-германскай дамовы зыходзша ад Сталiна, бо у Крамлi iмкнулiся да пагаднення у поунай ад-паведнасцi з марксюцкай устаноукай на падрыу каштатзму у сусветнай вайне, а сакрэтныя пратаколы абуральным чынам парушалi мiжна-роднае права. Такога пункту гледжання пры-трымлiваюцца гiсторыкi Расiйскай акадэмii на-вук: напрыклад, Лебедзева Н. С. сцвярджае, што сама дамова i сакрэтныя пратаколы былi накiраваны на «лшвщацыю дзяржаунага суве-рэнiтэту чатырох краiн i як грубае парушэнне агульнапрынятых нормау мiжнароднага права» [1, с. 409, 426].
Расшсю псторык з 1нстытута славяназнауства РАН Случ С. З. катэгарычна сцвярджае, што «пасля Мюнхена прыярытэтнай знешнепалi-тычнай задачай стала дасягненне пагаднення з нацысцкай Германiяй» [1, с. 318]. Найменш ды-скусшнай тэмай даследавання у асвятленнi ра-сiйскiх i польскiх гiсторыкаУ выглядае знешняя палiтыка Германii.
Галоуны навуковы супрацоУнiк 1нстытута эканомiкi РАН Дашычау У. I. прыходзiць да высновы, што, у адрозненне ад стратэпчнай
54
Пaлiтычны крьшс 1939 г. у трактовках paciйcкix i пoльcкix псторыкау
канцэпцып, якой прытрымл1вадася Гермашя перад Другой сусветнай вайной, яна ¡мкнулася пазбегнуць адначасовай барацьбы на два фронты. У. I. Дашычау 1 псторык з Познаш Жэрка С. акцэнтуюць увагу на эвалюцьи знешняй пад1-тыю Германп: да 1937 г. яна спрабавала зрабщь Вялшабрыташю сваёй саюзнщай у магчымай вайне з СССР, а пазней абрала канцэпцыю «ма-данкавага удару» у заходшм наюрунку да пачат-ку кампанп супраць СССР. З дадзеным пунктам гдеджання згодны польсю прафесар Корнат М. Ён л1чыць, «што мэтай Птдера было зшшчэнне СССР, - гэта ясна 1 не падлягае сумневу» [1, с. 368].
Асноуным полем для навуковай дыскусп пам1ж польсюм1 { расшсюм1 даследчыкам1 з'яуляецца тэма знешняй паттыю СССР у перадваенны перыяд. У цэнтры увап псто-рыкау апынулюя вобраз мыслення { намеры Сталша, паколью усе рычап прыняцця рашэн-няу у другой палове 1930-х гг., як падкрэсл1вае польсю псторык Волас М., знаходзшся у яго руках. Адсутнасць дакладных тсьмовых свед-чанняу з нагоды утоенасщ савецкага правадыра I багацщ прапагандысцкай мшуры спара-джаюць шматлшя здагадю пры усякай спробе высветлщь матывы прыняцця рашэнняу. Псто-рыю аддаюць перавагу <амперскай традыцып» I асабютым с1мпатыям { антыпатыям I. Статна.
М. Волас сцвярджае, што «знешняя паттыка СССР вызначалася перш за усё нацыянальным1 1нтарэсаш» [1, с. 184], а пашырэнне «мяжы каму-тзму» было мэтай савецкай дышламатыи яшчэ з 1923 г. З ¡м згодны С. Дэмбсю, яю прыходз1ць да высновы, што прычынай савецкага рэв1з1яшзму был1 «руская традыцыя { бальшавщюя шавацш» [1, с. 64]. «1дэя вяртання страчаных падчас рэ-валюцы1 { грамадзянскай вайны тэрыторый былой Расшскай ¡мперып 1мпанавала «апантанасць пгантамашяй» бацью народау», - л1чыць расшс-ю псторык Лебедзева Н. С. [1, с. 408].
Такога ж меркавання прытрымл1ваецца поль-сю псторык Корнат М., яю сцвярджае, што у аснове дактрыны савецкай знешняй пал1тыю ляжау тэзю пра другую 1мперыялютычную войну [1, с. 387]. Яго калега Волас С. М. належыць да прыхшьшкау версп аб жаданш помсты Сталша Польшчы за прайграную кампашю 1920 г. [1, с. 203].
Прытрымл1ваецца падобнага пункту гле-джання I расшсю даследчык Случ С. З., але, акрамя асабютай непрыязнасщ савецкага лщэра да Польшчы, сярод прычын, яюя тлумачаць пазщыю СССР у дачыненш да гэтай крашы, ён паказвае 1 на пранямецю нахш яе мшютра за-межных спрау Бэка Ю. Польсю псторык з Паз-нанскага ушверсгота Вайткавяк Я. у даследа-ванш «Савецка-польсю узброены канфлшт у верасш 1939 года» падкрэсл1вае, што Польшча
заусёды разглядалася у СССР як абавязковы элемент любой антысавецкай каалщыи, асабл1ва пасля перамоу СССР з Вяткабрыташяй { Францыяй.
М. I. Мельцюхоу сцвярджае, што нежадан-не гэтых краш прызнаць СССР раунапрауным партнёрам зрабша сувяз1 з немагчымым1 для Статна. Меркаванне пра тое, што Вялшабры-ташя выкарыстала перамовы з Масквой толью як сродак нащску на Берлш, адстойвае I прафесар Маскоускага дзяржаунага шстытута м1жнародных адносш, спецыялют па най-ноушай псторыи Вял1кабрытанл Каштонава Н. К. М. Волас, наадварот, мяркуе, што савецкая так-тыка вядзення перамовау з французам1 I англ1-чанам1 грунтавалася на тым, каб нарошчваць патрабаванш да 1х. 1ншыя аутары (Аб1чкша Я. А., Тэбшка Я., Случ С. З.) вшавацяць у зрыве перамоу СССР з Францыяй { Вялшабрыташяй абодва бак!. Менавгта Чэмберлен, як падкрэотвае Я. Тэбшка не хацеу заключаць паттычнага а тым больш ваеннага саюзу з СССР, да чаго силялюя I французы. М. I. Мельцюхоу ускладае пэуную в1ну за зрыу перамоу на Польшчу { ¡ншыя усходне-еурапейскгя краiны, яюя не был1 зац1каулены у СССР як гаранты ¡х незалежнасц1 [1, с. 181].
Аднак шшы расшсю г1сторык Случ С. З., апялюючы да вопыту балтыйск1х дзяржау, мяр-куе, што усе асцярог1 Польшчы у аднос1нах да СССР «мел1 пад сабой вельм1 сур'ёзныя пад-ставы» [1, с. 341].
Вщавочна, што для польска-рас1йскага су-працоун1цтва вельм1 важным было асэнсаванне месца Польшчы у перадваеннай сютэме м1ж-народных аднос1н. Польск1 псторык Жэрка С. звяртае увагу на тое, што палпыка Варшавы падчас Судэцкага крызюу I ультыматум Чэха-славакй з патрабаваннем саступ1ць Цешынскую воблать (Заолз'е) адмоуна адб1л1ся на ¡мщжы Польшчы у дэмакратычным свеце [1, с. 119].
Згодны з ¡м I С. З. Случ, яю адзначае па-гаршэнне адносш Польшчы як з заходн1м1 саюзшкам1, так I з СССР у перадваенныя гады. Рас1йск1 г1сторык мяркуе, што Ю. Бэк { шшыя польск1я к1раун1к1 наурад ц1 прал1чыл1 наступ-ствы адмовы ад германсюх прапаноу, 1 менав1та Польшча справакавала Птлера на агрэс1ю.
Iншай пазщыи прытрымл1ваецца польск1 прафесар Карнат М., як1 прыйшоу да высновы, што паттыка доугатэрм1новага пагаднення з Гермашяй прадугледжвала дзве абавязковыя умовы - незалежнасць { тэрытарыяльную цэла-снасць дзяржавы. Псторык1 згодныя у тым, што польсюя к1раун1к1 адчувал1 недавер I пада-зронасць у адносшах да СССР.
Польск1 г1сторык Вайткавяк Я. адзначае, што абедзве крашы глядзел1 адна на адну праз прызму вопыту савецка-польскай вайны 19201921 г. [1, с. 399]. М. Карнат дадае, што у той жа
час паляю не iмкнулiся да канфлшту з усходшм суседам, а памылкова арыентавалiся на пашунасць, палiтычную iзаляцыю i нейтралгот СССР, аслабленага унутранымi рэпрэсiямi. Ён да-казвае, што пасля 1933 г. германа-савецю саюз уяуляуся польсюм палiтыкам маласапраудным, паколькi сутнасцю щэялогп Гiтлера быу анты-камунiзм. Згаджаецца з гэтым i Я. Вайткавяк. На думку М. Карната, пралш польсюх дыпла-матау заключауся i у тым, што яны пера-апзньваш «буфернае» становшча Польшчы i га-рантыi заходшх дзяржау, а германскую пагрозу пагаднення з Расiяй лiчылi шантажом [1, с. 386].
Разам з тым польсю прафесар Карнат М. ацэнь-вае польскую замежную паттыку як рацыяналь-ную, а рашэнне, прынятае урадам, лiчыць лепшым з трох магчымых варыянтау (саюз з Трэщм рэйхам, пропуск Чырвонай армii праз польскую тэрыторыю, барацьба з Германяй у саюзе з Вялка-брытаняй i Францыяй). Такiм чынам, М. Карнат ацэньвае памылковым меркаванне некаторых польсюх гiсторыкаУ, яюя лiчаць правамернай арыентацыю Польшчы на Захад у якасцi падмур-ка польскай знешняй палiтыкi. М. Карнат разгля-дае саюз Польшчы з Трэщм рэйхам як «дарогу у бездань». Вщавочна, што у гэтым выпадку поль-сюя гiсторыкi пераацэньваюць значнасць уласнага патэнцыялу сваёй кра№1 [1, с. 387].
Неабходна адзначыць, што лейтматывам у польска-савецкiх даследаваннях пры аналiзе прычын i вынiкау перадваеннага крызюу пра-ходзiць тэма аб ступеш вiны i адказнасцi еура-пейскiх краiн за развязванне Другой сусветнай
вайны. Па агульных меркаваннях гюторыкау, выключная вiна ляжыць на Германп. Мюнхенская палiтыка заходшх дзяржау i Пакт Мола-тава - Рыбентропа былi толькi фактарам^ якiя спрыялi пачатку нямецкай агрэсп.
Заканчэнне. Такiм чынам, пункты гледжан-ня польскiх i расiйскiх даследчыкау на разгля-даемыя падзеi перадваеннага крызюу у Еуропе не уяуляюць канцэптуальных супярэчнасцей на-цыянальнага характару нават на УзроУнi трак-товак асобных падзей. Не прасочваюцца у iх i асаблiвасцi традыцыйных метадалапчных пера-ваг, характэрныя для сучаснай гiстарыяграфii Польшчы i Расii. Псторыю, акцэнтуючы увагу на знешняй паштыцы той цi iншай краiн^I, тым не менш паглыбляюцца у анашзе прычын i вынiкау дзеянняу апанентау альбо саюзнiкау, што надае iх даследаванням суб'ектыуны, а часам тэндэн-цыйны i супярэчлiвы характар. Гэта праяуляецца у тым, што псторыю пераказваюць аднолькава вядом^1я факты, на аснове якiх кожн^1 аутар прапануе уласную iнтэрпрэтац^IЮ мiжнародн^Iх адносiн у Еуропе канца 1930-х гг. [1, с. 477].
На нашу думку, у поглядах даследчыкау назiраецца эвалюцыя палемш у расiйскай i польскай пстарычнай навуцы аб асноуных вiнаватых у перадваенным крызiсе i прычынах развязвання Другой сусветнай вайны. Нама-ганш гiсторыкаУ хутчэй накiраваны на пошук польска-расшскага кампрамiсу у тым, што датычыцца прычын сусветнай вайны i агульнай ацэню дзеянняу усiх краiн-удзельнiкау перадваеннага крызюу.
Л^аратура
1. Международный кризис 1939 года в трактовках российских и польских историков: науч. изд. / М. Волос [и др.]; под ред. М. М. Наринского, С. Дембского. М.: Аспект Пресс, 2009. 480 с.
2. Петровская О. В. Два взгдяла на одну трагедию / Рецензия // Проблемы национальной стратегии. 2011. № 3 (8) С. 196-203. URL: https://riss.ru/images/pdf/joumal/011/3/17_%D0%9F%D0%B5%D1%82%-D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F.pdf. Дата доступа: 29.09.2019.
References
1. M. Volos, Y. Voitkovyak, V. I. Dashkhev. Mezhdunarodnyy krizis 1939 goda v traktovkakh ros-siyskih i pol'skikh istorikov [The international cisis of 1939 in the interpretations of Russian and Polish historians]. Mosraw, Aspekt Press Publ., 2009. 480 p.
2. Petrovskaya O. V. Two views on one tragedy. Problemy natsional'noy strategii [Problems of the national strategy], 2011, no. 3 (8), pp. 196-203 (In Russian). Available at: https://riss.ru/images/pdf/journal/ 011/3/17_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1 %8F.pdf. (a^essed 29.09.2019).
1нфармацыя пра аутара
Дрожжа Людмша Чэславауна - магютр псторып, спецыялют кафедры прамысловай экалогп. Беларусю дзяржауны тэхналагiчны унiверсiтэт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублiка Беларусь). E-mail: l_drojja@tut.by
Information about the author
Drozhzha Liudmila Cheslavovna - Master of History, Master, the Department of Industrial Eralo-gy. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republk of Belarus).
Псстуту 10.02.2020
