Научная статья на тему 'Пахта таркибидаги ифлос аралашмалар ва уларнинг классификацияси'

Пахта таркибидаги ифлос аралашмалар ва уларнинг классификацияси Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
53
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
пахта / аралашма / нуқсон

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — М.М.Очилов, Ш.И.Рахмонов, А.Ғ.Ниёзов

Пахта таркибидаги ифлос ва нуқсон аралашмалардан тозалаш жараёнини такомиллаштириш ва пахтани қайта ишлаш даврида тозалаш тозалаш такрорлигини бошқариш имкони йўқлиги ҳар-хил ифлосликдаги пахталарни бир хил сондаги тозалаш ишчи қисмларда ўтиши тахлил қилинган. Тозалаш машиналарини такрорийлигини бошқариш орқали олинадиган маҳсулотларни сифатини оширишга қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — М.М.Очилов, Ш.И.Рахмонов, А.Ғ.Ниёзов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Пахта таркибидаги ифлос аралашмалар ва уларнинг классификацияси»

Пахта таркибидаги ифлос аралашмалар ва уларнинг

классификацияси

М.М.Очилов Ш.И.Рахмонов А.Г.Ниёзов

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти

Аннотация: Пахта таркибидаги ифлос ва нуксон аралашмалардан тозалаш жараёнини такомиллаштириш ва пахтани кайта ишлаш даврида тозалаш тозалаш такрорлигини бошкариш имкони йуклиги хар-хил ифлосликдаги пахталарни бир хил сондаги тозалаш ишчи кисмларда утиши тахлил килинган. Тозалаш машиналарини такрорийлигини бошкариш оркали олинадиган махсулотларни сифатини оширишга каратилган.

Калит сузлар: пахта, аралашма, нуксон

Impurities in cotton and their classification

M.M.Ochilov Sh.I.Rakhmanov

A.G.Niyazov

Tashkent Textile and Light Industry Institute

Abstract: Improvement of the process of cleaning from impurities and defects in cotton and the inability to control the repetition of cleaning during cotton processing were analyzed. Aims to increase the quality of products obtained by controlling the repeatability of cleaning machines.

Keywords: cotton, mixture, defect

Кириш. Пахта кайта ишлаш корхоналарига кабул килинганда умумий микдорда саноат навлари буйича алохида Fарамланади. Пахтани кайта ишлаш учун технологик жараёнга узатилганда, унинг бошла^ич сифат курсаткичларини, яъни ифлослиги ва намлигини эътиборга олиш жуда мухимдир.

Пахта тозалаш заводларида утган асрнинг 70-йилларда ишлаб чикарилган УХК пахта тозалаш агрегатлари кулланилиб, улар горизонтал чизик буйлаб узаро бирлаштирилган ва майда хамда йирик ифлосликлардан тозаловчи булимлардан ташкил топган.

Пахтани майда ва йирик ифлосликлардан тозалаш навбатма-навбат узлуксиз тозалаш технологияси асосида, яъни тозалагичга йуналтирилган пахта унинг барча тозалаш булимларида тозаланиб, кейин бошка жараёнга узатилади. Йирик тозалаш булимларда ажралган чикинди таркибидаги пахта булаклари алохида барабанда регенерация кдлинади. Мавжуд тозалагич иш унумдорлигини бошкариш кулда бошкариладиган механик тизимдан фойдаланилади. Бу омиллар, пахтанинг сифат курсаткичлари узгаришида тозалаш жараёнини бошкарув имкониятини бермайди.

Пахтани кайта ишлаш даврида тозалаш тозалаш такрорлигини бошкариш имкони йуклиги хар-хил ифлосликдаги пахталарни бир хил сондаги тозалаш ишчи кисмларда утишига сабаб булади. Бу эса, ифлослиги буйича юкори саноат нави ва синфидаги пахталарга меъёридан ортик механик таъсир булишига олиб келади ва пахта толасини кейинги жараёнларда кайта ишланишида технологик кийинчиликлар келтириб чикаради [1].

Назарий тадцицотлар. Толада меъёрий микдорда нуксон ва ифлос аралашмалар булишига эришиш максадида, пахта керакли намликгача куритилгандан кейин майда ва йирик ифлосликлардан тозаланади.

Пахтани ифлосликлардан тозалаш жараёни курсаткичлари тозалаш машинаси ишчи кисмларининг курсаткичларига боFлик.

Тозалаш машиналари пахтани майда ва йирик ифлосликлардан тозалайдиган машиналарга булинади. Пахтадан бегона аралашмаларни ажратиш жараёни самарадорлиги пахтанинг селекцион нави, саноат нави хусусиятларига, унинг намлик даражасига, толасининг узунлиги ва ифлос аралашманинг пахтага илашиш кобилиятига, ифлосликнинг умумий массаси, толали масса билан боFланиш ва бошка курсаткичларига боFлик.

Пахтани етиштирувчи ва уни кайта ишловчи хорижий давлатларда уни териб олиш тулик механизациялашган. Мамлакатимиз иктисодиётида пахта етиштиришдан, тайёр махсулот ишлаб чикаришгача булган жараённи уз ичига камраб олган класстер тизимидаги ишлаб чикариш занжири тадбик килиниши билан пахтани механизация асосида териб олиш кундан кунга ошиб бормокда [1]. Шунинг билан биргаликда бир кисм пахта кулда терилмокда. Кулда терилган пахтанинг катта фоизи уруFлик чигит учун тайёрланадиган микдорни ташкил этади. Бу эса, икки хил терим усулидаги пахталарни тозалаш жараёнини бошкаришни имкон берувчи технологияни яратиш зарурлигини таккозо этади.

Пахтани фермер хужаликлардан кабул килиш маълум меъёрий хужжатлар асосида амалга оширилади [2]. Бу меъёрий хужжатларда пахта ифлос аралашмаларнинг ва намликнинг микдорига кура саноат навлари ва синфларига ажратилади.

WWW.OPENSCIENCE.UZ / ISSN 2181-0842 858 [Ш^^^И

Пахта тудасининг кондицион массасини аниклаш учун ифлос аралашмалар хисоб меъёрининг массавий улуши - 2,0 % ва намликнинг массавий нисбати -9,0% деб олинади. Пахта тудалар буйича кабул килиб олинади. Сифат курсаткичи буйича битта хужжат билан расмийлаштирилган, бир хил селекциядаги ва саноат навли, тип ва синфдаги пахта микдори туда деб хисобланади. Агар бир тудада хар хил селекция ва саноат навли, тип ва синфли пахталар аралаштирилган булса, улар шу тудада энг паст тип, нав ёки синф буйича кабул килинади. Охирги йилларда Республикамизда кулда терилган пахтанинг микдори 90-95% ташкил этарди. Кул мехнатини камайтириш ва пахтачиликда кластер тизимини жорий килиш буйича хукумат карорларига кура, пахтани теришни механизациялаштириш буйича кенг куламли ишлар килинмокда.

Илмий изланишда [3] терилган пахта таркибидаги ифлосликлар микдори ва турлари урганилган. Бу изланишга кура, ифлосликлар классификацияланган. Ифлосликлар бу классификацияда a) Leaf - барг, b) Stem-шохча булаклари, c) Funiculi - Fужжанаклар d) Seed coat - чигит булаклари, e) Shale - гул булаклари, f) Grass - ут булаклари, g) Steck - Fузапоя булаклари этиб булинган (1-расм).

a) Leaf - барг; b) Stem - шохча булаклари; c) Funiculi - Fужжанаклар; d) Seed coat - чигит булаклари; e) Shale - гул булаклари; f) Grass - ут булаклари;

g) Steck - Fузапоя булаклари. 1.1-расм. Пахта таркибидаги ифлосликларларнинг классификацияланиши Бу изланишда ажратиб олинган пахта булаклари нусхалари кулда терилган пахта, машинада терилган пахта, стриппер усулида терилган пахта кулда толаси ажратилиб, машинада терилган пахта, стриппер усулида терилган пахта

машинада жинланиб тола сифати ва ифлосликлар тури ва микдори урганилган. Машина теримидаги пахта таркибидаги ифлосликлар мивдори анивданган. Машина терими таъсирида пассив ифлосликларнинг актив ифлосликларга утиши кучайиши таъкидланган.

Тажрибавий изланишлар. Юкорида келтирилган изланиш [3] услубида Сирдарё ва Жиззах вилоятларида машинада ва кулда терилган пахталардаги ифлосликлар таркиби урганилди. Изланишда хар-хил далаларда терилган пахталар олинди. 2 ва 3-жадвалдаги уртача натижалар асосида диаграмма 1.2-расмда келтирилган.

2-жадвал

Машинада терилган пахтада ифлосликларнинг таксимланиши

Ифлосликлар тури буйича микдори, % Ифлосликлар умумий микдори, %

Leaf Stem Funiculi Seed-coat Shale Grass Sick

4,4 0,5 1,8 1,4 2,8 2,7 2,2 15,8

3-жадвал

Кулда терилган пахтада ифлосликларнинг таксимланиши

Ифлосликлар тури буйича микдори, % Ифлосликлар умумий микдори, %

Leaf Stem Funiculi Seed-coat Shale Grass Sick

1,9 0,1 0,7 0 0,4 0,3 0 3,4

Натижадан куриниб турибдики, машинада терилган пахта О^ DSt 615 давлат стандарти талабларига кура ифлослик микдори буйича паст саноат навига утиб кетмокда. Бу эса пахта етиштирувчи хужалик ва кабул килувчи ташкилот уртасида бахсларни ва кабул килинган пахтани кайта ишлашда технологик кийинчиликлар келтириб чикармокда.

Машинада терилган пахтадан олинган толада юкорида курсатилган ифлосликлар мос равишда сакланиб колиши кузатилди. Ундан ташкари машинада терилган пахтани кайта ишлаш даврида тозалаш ва бошка ускуналарнинг самарадорлиги пасайганлиги кузатилди.

1.2-расм. Машина ва кул теримидаги ифлосликларнинг таксимланиши

Хулоса. Тажриба ва тахлил олиб борилган корхоналарда 2022 йил мавсумда пахта хомашёсини тайёрлаш умумий хажмида машинада терилган пахта микдори 27%, кулда терилган микдор 73% ташкил этган. Шуни таъкидлаш лозим, машинада терилган пахта кайта ишланганда таркибидаги ифлосликлар хисобига тола паст синфларга утиб кетмокда. Бу эса корхонанинг иктисодий курсаткичларига катта таъсир килади. Шунинг билан биргаликда, машинада ва кулда терилган пахтада ифлосликлар микдори уртасида катта тафовут булиши сабабли, уларни кайта ишлаш учун мукобил ускуналарни яратиш ва улар устида илмий изланишлар олиб бориш долзарбдир.

Пахтанинг ифлослиги жинлашдан олдин тавсия этилган ифлослик микдорига етгандан сунг тозалаш агрегати бешта кисмида урнатилган бошкариладиган булим ёрдамида тозалаш агрегатидан чикарилиб, кейинги технологик жараёнга узатилади. Бу бошкариш технологияси пахтанинг бошланFич ифлослигига асосан тозалаш жараёнини узгартириш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар

1. «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида» Узбекистан Республикаси президенти ПФ 4947. 2017 фармони.

2. http://www.cotton.org; jit.sagepub.com; http://www.omicsgroup.org; http:// www.samjackson.com; http://www.bajajngp.com/; http://www.busa.com; www.indian tex tilejournal.com; Cotton ginners handbook. 2015.

3. Daryl T. B., Fred B., Vasu K. Measuring Maturity in Cotton Cultivar Trials // Journal of Cotton Science 20:40-45. 2016.

4. Хакимов Ш.Ш. Тозалаш жараёни кетма-кет технологияли аррали тозалагичнинг ишлаб чикариш шароитида технологик курсаткичлари // "Фан, таълим ва ишлаб чикариш интеграциялашуви шароитида инновацион технологияларнинг долзарб муаммолари" Республика илмий-амалий конференцияси илмий маколалар туплами. -Тошкент. 2015, - б. 27.

5. Хакимов Ш.Ш. Пахта хомашёсини йирик йирик ифлосликлардан тозалаш жараёнида кетма-кет технологияли аррали тозалагич ва унинг курсаткичлари // Тукимачилик муаммолари. -Тошкент. 2015. -№4, б.14-17. (05.00.00.№17).

6. Хакимов Ш.Ш. Пахта хомашёсини йирик ифлосликлардан тозалашда "аррача-аррача", колосникларорасидаги масофанинг тозалаш ва регенерация барабанларида узгаришининг тозалаш самарадорлигига таъсири // Механика муаммолари. - Тошкент. 2016. - №1, б.70-73. (05.00.00.№17).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.