Научная статья на тему 'ПАХТАНИ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРГА ТАЙЁРЛАШДА УЛАРНИНГ ГЕОМЕТРИК ХОССАЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ'

ПАХТАНИ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРГА ТАЙЁРЛАШДА УЛАРНИНГ ГЕОМЕТРИК ХОССАЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
39
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЧИГИТ қОБИғИ ВА ЧИГИТ МАғЗИ / МАЙДА ВА ЙИРИК ИФЛОСЛИКЛАРДАН ТОЗАЛАШ / ЖИНЛАШ / ТОЛА ТОЗАЛАШ / НАМЛАШ / ПАХТАНИ ДЕФОРМАЦИЯСИ ЧЎЗИЛИШ / СИқИЛИШ / ЭГИЛИШ ВА БУРАЛИШ ШАКЛЛАРИ

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Кулметов М., Юлдашева М.Т., Менгнаров Ш.С., Умаров Р.И.

Ушбу мақолада Жиззах туманидаги пахта тозалаш корхонасида қуритиш барабанидан ўтган С-6524 I навли 2-нчи синфли пахта таркибидаги якка толали чигитларнинг геометрик хоссалари ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF STUDYING THE GEOMETRIC PROPERTIES OF COTTON IN PREPARATION FOR TECHNOLOGICAL PROCESSES

This article examines the geometric properties of seeds of the selection of cotton C-6524 I grade 2, passed through a dryer drum at a cotton gin in the Jizzakh region.

Текст научной работы на тему «ПАХТАНИ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРГА ТАЙЁРЛАШДА УЛАРНИНГ ГЕОМЕТРИК ХОССАЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ»

Кулметов М. профессор

Тошкент туцимачилик ва енгил саноат институти

Юлдашева М. Т. катта уцитувчи Жиззах политехника институти

Менгнаров Ш. С. ассистент

Тошкент туцимачилик ва енгил саноат институти

Умаров Р. И. мустацил изланувчи Тошкент туцимачилик ва енгил саноат институти

ПАХТАНИ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРГА ТАЙЁРЛАШДА УЛАРНИНГ ГЕОМЕТРИК ХОССАЛАРИНИ УРГАНИШ

МАСАЛАЛАРИ

Аннотация: Ушбу мацолада Жиззах туманидаги пахта тозалаш корхонасида цуритиш барабанидан утган С-6524 I навли 2-нчи синфли пахта таркибидаги якка толали чигитларнинг геометрик хоссалари урганилди.

Калит сузи: чигит цобизи ва чигит маззи, майда ва йирик ифлосликлардан тозалаш, жинлаш, тола тозалаш, намлаш, пахтани деформацияси чузилиш, сицилиш, эгилиш ва буралиш шакллари.

Kulmetov M. professor

Tashkent Institute of Textile and Light Industry

Yuldasheva M. T. senior teacher Jizzakh Polytechnic Institute Mengnarov Sh.S. assistant

Tashkent Institute of Textile and Light Industry

Umarov R.I. applicant

Tashkent Institute of Textile and Light Industry

PROBLEMS OF STUDYING THE GEOMETRIC PROPERTIES OF COTTON IN PREPARATION FOR TECHNOLOGICAL PROCESSES

Abstract: This article examines the geometric properties of seeds of the selection of cotton C-6524 I grade 2, passed through a dryer drum at a cotton gin in the Jizzakh region.

Keywords: seed peel and seed kernel, cleaning from small and large impurities, ginning, fiber cleaning, wetting, deformation of cotton by elongation, compression, bending and twisting of shapes.

Бугунги кунда умумий пахта етиштириладиган 1033 минг гектар мадонларда 122 та пахта тукимачилик кластерлари 877 минг гектар майдонда 28 206 та фермер хужаликлари билан узаро кооперация асосида фаолият курсатиб келмокда ва 161 минг гектар пахта майдонларида кластерлар узлари томонидан хом ашё етиштиришни йулга куйди.

К,ишлок хужалигида янги агротехнологияларни жорий этиш, хосилдорликни оширишда самарадорликни ошириш максадида кластерлар томонида 14 мингдан зиёд киймати 3,6 трлн. сум булган юкори унумли кишлок хужалиги техникалари шу жумладан, 660 та киймати 1,2 трлн. сумлик пахта териш машиналари сотиб олинди. Шунингдек, барча пахта-тукимачилик кластерларининг ерларида томчилаб суFориш технологиясини 160 минг гектарда жорий этиш ишлари олиб борилмокда. Ушбу лойихаларнинг умумий киймати уртача 320 млн. долларни ташкил этади.

Корхоналаримизда халкаро стандартларни жорий этиш махсус сертификатларни кулга киритиш максадида Узтукимачиликсаноат уюшмасининг бевосита кумаги асосида Германиянинг "Hohenstin", Нидерландиянинг "Control union", Белгиянинг "Amfori", Германиянинг "GIZ" юкори нуфузга эга булган ташкилотлар билан якиндан алокани урнатган.

2016-2020 йилларда худудларда тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатида умумий киймати 2 263,1 млн. доллар булган 288 та лойихалар амалга оширилди ва 53 977 янги иш уринлари хамда 993,7 млн. доллар экспорт салохияти яратилди.

Бугунги кунда сохада 7 мингдан зиёд корхона фаолият курсатиб келмокда. Тармок корхоналарининг 2016 йилдаги ишлаб чикариш хажми 12,6 трлн.сум булган булса, 2020 йилнинг якуни билан ишлаб чикариш хажми 3,4 баробарга усиб 44 трлн. сумни ташкил этди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 28 ноябрдаги ПК,-3408-сон карорида мамлакатимизда пахтачилик тармоFини ривожлантириш, пахта тозалаш корхоналарини модернизациялаш ва техник кайта жихозлаш, ишлаб чикариш ва пахта хом ашёсини кайта ишлаш рентабеллигини, шунингдек, ишлаб чикариладиган махсулотларнинг ракобатбардошлилигини ошириш буйича комплекс чора -тадбирлар амалга оширилмокда.

Шу билан бирга, мазкур сохадаги ишларнинг хакикий ахволи ишлаб чикариш жараёнларини тезкор янгилаш ва модернизация килиш, илFор технологиялар ва корпоратив бошкарувнинг замонавий услубларини жорий этиш, умуман тармокнинг жадал ривожланишига тусик булаётган тизимли муаммо ва камчиликлар мавжудлигидан далолат беради.

Замонавий ахборот-коммуникация технологиялари етарлича жорий килинмаганлиги окибатида хом ашёни кабул килиш, ташиш ва кайта ишлаш, тайёр махсулотларни реализация килиш жараёнлари устидан лозим даражада хисобот ва назорат тизими мавжуд эмас.

Пахта тозалаш корхоналарининг ресурс салохияти ва мавжуд ишлаб чикариш кувватлари уртасидаги номутаносибликнинг купайиши, шунингдек, уларнинг ишлаб чикариш фаолиятини диверсификациялаш буйича чораларнинг уз вактида курилмаганлиги ишлаб чикариш кувватларининг анча кисми бекор туришига ва иктисодий йукотишларга олиб келмокда.

Пахта кайта ишлаш объекти сифатида мураккаб материал булиб, турли физик-механик, иссиклик-намлик, аэродинамик хоссаларига эга булган-тола, чигит кобиFи ва чигит маFЗидан ташкил топган. Пахтани дастлабки ишлашнинг технологик жараёнларида уларнинг компонентлари аэродинамик, механик, иссиклик-намлик таъсирларига дуч келади. Асосий технологик жараёнлар хисобланган куритиш, майда ва йирик ифлосликлардан тозалаш, жинлаш, тола тозалаш, намлаш хамда толани тойлаш жараёнлари самарадорлиги пахта ва унинг компонентларини технологик хосса ва хусусиятларини, уларни жараёнларга кандай даражада тайёрланганликка боFлик. Х,ар бир технологик жараён пахта ва унинг компонентларига кайта ишлаш объекти сифатида маълум талабларни куяркан, масалан, куритиш ва тозалаш жараёнларида пахта титилган холда солиштирма юзаси катта булиши талаб этилади. Шу сабабли, пахтани дастлабки ишлаш объекти сифатида хосса ва хусусиятлари чукур урганилиши керак.

Пахта терилган пайтида улчамлари деярли бир хил булган монодисперс материал холида булиб, териш, кайта ишлаш жараёнларида механик таъсирлар натижасида деформацияланади, яъни чузилади, алохида майда кисмларга ажралади.

Пахтани деформацияси чузилиш, сикилиш, эгилиш ва буралиш шаклларида намоён булади.

Пахта булаги ва уни тузилма таркибини куритиш ва тозалашга таъсирини бир катор тадкикотчилар томонидан урганилган булиб, уни куритиш ва тозалаш объекти сифатида характерловчи курсаткичлари тавсия килинган.

Пахтани куритиш объекти сифатида тадкикотчилар томонидан пахтани титилганлик коэффициенти тавсия этилган булиб, куйидаги формула билан аниклаш таклиф этилган.

F

n = ■

fakt

F

(1)

бунда Ffakt-пахтани куритиш жараёнида иссик хаво билан контактда

булган юзаси; F/max-пахтани максимал эга булиши мумкин булган юзаси,

яъни пахта тузилма таркиби факат якка толали чигитлардан иборат булгандаги максимал юзаси. У куйидаги формула билан аникланади

Ff max = Sя ■ N (2)

бунда S^ -битта якка толали чигит юзаси; N -пахтадаги толали чигитлар сони.

Муаллифлар томонидан мавжуд куритиш барабани 2СБ-10 да пахтани титилганлик даражаси ута паст эканлиги (n = 0,11) аникланган.

Пахтани тозалаш объекти сифатида эса тадкикотчилар томонидан

пахта тузилма таркибини характерловчи коэффициент m таклиф этилган

N

m = — (3)

M v У

бунда N -пахтадаги якка чигитлар сони; M -пахта таркибидаги булаклар сони.

Тадкикотчилар томонидан пахта тузилма коэффициент m билан тозалагичларни тозалаш самарадорлиги уртасидаги боFланишлар аникланган.

Пахтани тозалаш объекти сифатидаги узига хос хусусиятларидан бири уни деформацияланганлик даражаси, яъни пахта булакларини чузилиши алохида толали чигитларга ажралиши хисобланади. Сабаби, пахта булаги канча деформацияланган булса, уни FOваклиги, солиштирма юзаси ошади, натижада толалар орасига жойлашган ифлосликларни ажралиб чикишга шароит яратилди.

К,айд этилган пахта тузилма таркиби коэффициент m эса факат пахта булаклари сонини инобатга олиб, уларни FOваклиги, чузилганлиги яъни, геометрик улчамлари, юзасини инобатга олмайди.

Биз томонимиздан утказилган тажрибада куритиш барабанидан утган С-6524 I навли 2-нчи синфли пахта таркибидаги якка толали чигитларни улчаб курганмизда уларнинг геометрик улчамларида фарк катта эканлигини курсатди (1-жадвал).

1-жадвал

Якка толали чигитнинг геометрик улчамлари

т/р Узунлиги, мм Эни, мм ^алинлиги, мм ОFирлиги, г Юзаси, см2

1 24 18 11 0,18 17,88

2. 40 14 12 0,2 24,16

3. 24 16 11 0,13 16,48

4. 27 15 11 0,23 17,34

5. 26 17 9 0,17 16,58

6. 37 14 12 0,16 25,54

7. 41 12 11 0,18 23,58

8. 35 17 10 0,12 13,40

9. 31 15 8 0,17 19,42

10. 30 14 13 0,14 17,72

Жадвалдан куриниб турибдики, битта партиядаги пахтани бир чигитли булаги m киймати бир хил булган холатда хам геометрик улчамларида сезиларли фарк мавжудлигини курсатди. Уни узунлигидаги фарки 17 мм, энида 6 мм, калинлигида 4 мм булиб, умумий юзасида эса 12,14 см2ни ташкил этади, яъни уртача юзаси 19,21 см2 булса, ундан 63,1% фарк килиши аникланади.

Агар пахтани ифлосликдан тозалаш самарадорлиги пахта юзасига боFлик булса, унда юзаси каттарок булган пахта булагидан купрок ифлослик ажралади. Шуни таъкидлаш керакки OFирлигини фарки катта булган холатда, юзасини катта булиши пахта булагини FOваклиги ошиши, яъни титилганлик даражаси юкори эканлигини курсатади.

Юкорида айтилган фикрлар ва тажриба натижалари тадкикотчилар томонидан тавсия этилган тузилма коэффициентини пахтани тозалаш объекти сифатида тулик характерлаб олмаслигини курсатади. Шунинг учун ушбу йуналишда тадкикотлар утказилиб аниклик киритиш эхтиёжи борлигини курсатади.

Адабиётлар руйхати:

1.https://www.gazeta.uz/uz/2017/11/29/paxtachilik/.

2. https://uz.denemetr.com/docs/134/index-86009.html.

3. Max M. Houck. Identifi cation of textile fi bers. Cambridge. New Delhi. 2009. 390 p.

4. David B. Wootton. The Application of Textiles in Rubber. Typeset by Rapra Technology Limited Printed and bound by Polestar Scientifica, Exeter, UK. 2001. 249 p.

5. Roger Brown. Physical Testing of Rubber. New York. 2006. 389 p.

6. B.P.Saville. Physical testing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 332 p.

7. W. E. Morton and J. W. S. Hearle. Physical properties of textile fibres. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2008. 765 p.

8. Бутович В.М. Новое хлопководстве и первичной обработки хлопка в США (обзор)-УзНИИНТИ, Ташкент, 1996, С.15-25.

9. W. D. Schindler and P. J. Hauser. Chemical finishing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 223 p.

10. Очилов Т.А. Кинетика свойств хлопкового волокна и проблемы сохранения его качества //Доклады Академии наук Республики Узбекистан, Ташкент, 2003, №1, 21-23 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.