Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA ГЕРМОПЛAЗМAНИ ЎЗAРО AЙИРБОШЛAШНИНГ AҲAМИЯТИ'

ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA ГЕРМОПЛAЗМAНИ ЎЗAРО AЙИРБОШЛAШНИНГ AҲAМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Медицинские технологии»

19
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
озиқ-овқат / уруғ / плазма / муртак плазмаси / селекцион муддат.

Аннотация научной статьи по медицинским технологиям, автор научной работы — Н. С. Рустамов

Гермоплазмани қабул қилиб олиш, тақдим қилиш, айрибошлаш ҳамда шунга ўҳшаш бошқа қатор жараѐнларни регламентлаштиришда халқаро конвенциялар, келишувлар ҳамда маҳаллий қонунчиликда белгиланган тартибларга асосан жараѐнлар амалга оширилиши лозим. Уруғликни қабул қилиб олувчи томонга, уруғлик материал билан биргаликда уруғлик ҳақидаги барча маълумотлар акс эттирилган ҳужжатлар тақдим этилиши зарур. Уруғликни тақдим этиш бўйича сўровнома қабул қилинган вақтдан то уруғликни жўнатишгача бўлган вақт имкон қадар қисқа бўлиши керак. Кўпчилик турларнинг тақдим этиладиган уруғлик намунасида камида 30-50 донагача ҳаѐтчан уруғ бўлади. Ушбу регламент, яъни намунадаги уруғлар сони 30-50 дона бўлиши, фақатгина ушбу намунанинг етарли даражада материали мавжуд бўлгандагина қўлланилиши мумкин. Уруғлик материали кам миқдорда мавжуд бўлса, унинг ўрнини босувчи альтернатив вариантлар мавжуд бўлмаса, у ҳолда ушбу намуна учун қайтадан ариза берилиб, бир вегетация давомида янги уруғлик материали етилиб чиққунга қадар муддат кутилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA ГЕРМОПЛAЗМAНИ ЎЗAРО AЙИРБОШЛAШНИНГ AҲAМИЯТИ»

ОЗЩ-ОВ^АТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ГЕРМОПЛАЗМАНИ УЗАРО АЙИРБОШЛАШНИНГ АХДМИЯТИ

Н. С. Рустамов

Усимликлар генетик ресурслари илмий тадцицот институти

perfectfuture@bk.ru

АННОТАЦИЯ

Гермоплазмани цабул цилиб олиш, тацдим цилиш, айрибошлаш хамда шунга ухшаш бошца цатор жараёнларни регламентлаштиришда халцаро конвенциялар, келишувлар хамда махаллий цонунчиликда белгиланган тартибларга асосан жараёнлар амалга оширилиши лозим. Уругликни цабул цилиб олувчи томонга, уруглик материал билан биргаликда уруглик хацидаги барча маълумотлар акс эттирилган хужжатлар тацдим этилиши зарур. Уругликни тацдим этиш буйича суровнома цабул цилинган вацтдан то уругликни жунатишгача булган вацт имкон цадар цисца булиши керак. Купчилик турларнинг тацдим этиладиган уруглик намунасида камида 30-50 донагача хаётчан уруг булади. Ушбу регламент, яъни намунадаги уруглар сони 30-50 дона булиши, фацатгина ушбу намунанинг етарли даражада материали мавжуд булгандагина цулланилиши мумкин. Уруглик материали кам мицдорда мавжуд булса, унинг урнини босувчи альтернатив вариантлар мавжуд булмаса, у холда ушбу намуна учун цайтадан ариза берилиб, бир вегетация давомида янги уруглик материали етилиб чиццунга цадар муддат кутилади.

Калит сузлар: озиц-овцат, уруг, плазма, муртак плазмаси, селекцион муддат.

КИРИШ

Муртак плазмасини сакдаш ушбу гермоплазманинг келажакда фойдаланилиши билан бевосита боглицдир. Муртак плазмаси учун талабнома жунатган томонга суралган намуна буйича репрезентатив уруглик намунаси жунатилади. Хрзирги кунда икдимнинг глобал узгариши, касаллик ва зараркунандаларнинг хавфи тобора ортиб бораётганлиги, ундан ташцари инвазив шаклларнинг юзага келиши сабабли генетик ресурсларга булган талаб тобора ортиб бормоцда. Бу эса дунё мицёсида, куплаб хилма-хил минтацаларда сацланаётган муртак плазмасининг цийматини кундан-кунга ортиб бораётганлиги хацида далолат беради. Селекцион муддат хамда бошца тахлилий жараёнларнинг узоц вацт эгаллашини инобатга олган холда уругликни тезкор муддатларда узаро айрибошлаш мацсадга мувофицдир.

Шу нарса маълумки, процессуал цоидалар нуцтаи назаридан хар хил мамлакатларнинг цонунчилик тизими фарцланади. Бу эса махаллий судлар, халцаро судлар хамда

April, 2023

406

бошка тартибга келтирувчи муассасалар билан боглик булган муаммоларни хал этишда куп вакт сарфланишини такозо этади. Талабгор бошка мамлакат генбанкига мурожат этганда узининг талабномасида уругликни импорт килиш билан боглик булган махаллий талабларни, мамлакатдаги карантин холатини, шу жумладан, касаллик ва зараркунандалар хамда инвазив шаклларнинг маълумоти кайд этилган руйхатини такдим этиб утиши шарт.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирги кунда дунё микёсида икки турдаги халкаро баённома шакли амал килмокда (МДГРРПСХ ва КБР). Ушбу шаклдаги баённомаларга мувофик уругларни узаро айрибошлашнинг тенг хукуклилик принципи илгари сурилган. МДГРРПСХ га мувофик 64 хил турдаги ем-хашак хамда озик-овкат экинлари эркин тартибда узаро алмашинуви амалга оширилиши лозим. Ушбу руйхатга киритилмаган экин турларини узаро айирбошлаш учуш кушимча тартибда келишув ва битимлар ишлаб чикилиши мумкин. КБР шаклидаги баённомага кура уругликнинг халкаро айирбошланиши хамда томонларнинг манфаати Нагоя протоколидаги холатлар билан тартиблаштирилади. Ушбу айтиб утилган икки турдаги халкаро хужжат гермоплазмага булган талабни уз вактида кондиришга хамда куплаб юзага келиши эхтимоли булган муаммоларни олдини олишга каратилган. Халкаро микёсдаги узаро хамкорлик, турли хил офатлардан жабрланган генбанкларнинг захирасини кайта тиклашга имконият яратади.

Дунё микёсидаги мавжуд булган генбанклар узининг фаолияти давомида имкон кадар уруглик намуналари хамда уруглик намунаси билан боглик булган маълумотларни эркин равишда тезкор такдим этишга каратишлари лозим. Агар уруглик материал микдори камайиши кузатилгудак булса, генбанк ходимлари ушбу коллекцион намнуни зудлик билан купайтиришга харакат килишлари лозим. Талабгор очик манбаларга таяниб, расмий мурожатни юборгандан сунг, тегишли тартибда гермоплазма билан таъминланиши лозим. Генбанк имкон кадар мавжуд булган генетик ресурслар оркали манфаатдор булган хамда муртак плазмасига кизикиш билдирган томонлар (генетик ва селекционерларни, ИТИ ларини, ундан ташкари халк селекционерлари ва фермерларни) манфаатларини хам инобатга олган холда иш тутиши лозим.

Манфаатдор томоннинг гермоплазмани кандай максадларда куллашини инобатга олиб, шу билан бир каторда захирасидаги мавжуд булган коллекциянинг микдоридан келиб чиккан холда такдим этилажак уруглик микдорини белгилайди. Генбанкда сакланаётган муртак плазмаси нафакат пребридинг

April, 2023

407

максадида, балки селекцион максадларда хам кулланилади. Селекцион максадларда олинадиган уруглик микдори у кадар катта булмайди.

Уругликни талабгор томонга етказиб беришда, ушбу уругликнинг етиб бориш нуктасигача юкори кондицион холатини саклаб жабхасини инобатга олиш лозим. Уругликни етказиб бериш вактида атроф-мухитнинг нокулай омилларини инобатга олмаслик салбий окибатларга олиб келади. Уруглик материал яхши кадокланган хамда герметикага эга булган идишларда етказиб берилса максадга мувофик булади.

Етказиб берилаётган уруглик намунаси, етказиб берилаётган мамлакатнинг фитосанитар коидаларига амал килган холда касаллик ва заракунандалардан холи булиши хамда тегишли сифат стандартларига эга булиши лозим. Уругликга кизикиш билдирган томон, уругликни такдим этадиган томонган мамалакатдаги миллий конунчилик билан боглик булган барча холатлар тугрисида огохлантириш бериб утиши зарур.

Уругларнинг божхона назорати хамда карантин хизмати томонидан тезкор равишда текширилиши хамда тусиксиз кириб келишида иккала томоннинг етарли даржадаги маълумотлар акс эттирилган хужжатлар билан таъминланганлик даражасига боглик булади.

Кабул килиб олувчи томоннинг (давлатнинг) чегаравий хизмати уругликнинг карантин сертификати, кушимча декларациялар, коммерцион киймат тугрисидаги далолатнома хамда бошка турдаги хужжатларни талаб этиши мумкин. Шу сабабли барча генбанклар турли хил мамлакатларнинг конунчилигида содир булаётган узгаришлар тугрисидаги янгиликлардан доимо хабардор булиб туришлари керак. Агар уругликни айрибошлаш билан боглик булган кушимча харажатлар юзага келгудак булса, у холда ушбу харажатлар тулик талабгор томонга юклатилади ёки бу хакда иккала томон розилигига кура келишув битимга кушимчалар киритилади. Асосий муаммоли вазиятлардан бири шундаки, хар бир генбанк уруглик териб олинган майдон, айнан шу дехкончилик мавсумида хеч кандай касалликка дучор булмагани тугрисидаги сертификатни такдим эта олишидадир. Сабаби генбанк 20-30 йил олдин териб олинган уруглик майдони тугрисидаги маълумотга эга булмаслиги мумкин. Декларация билан боглик булган барча муаммоли вазиятларнинг ечими куп холларда уругликни кабул килиб олувчи томон зиммасига юклатилади.

Уругликни кабул килиб олувчи томонга коллекцион намнуналар руйхати билан биргаликда энг камида уругликнинг паспортидаги маълумотлар такдим этилиши шарт. Шу билан бир каторда уругликка тегишли тартибда генетик ресурсларни

April, 2023

408

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

айрибошлаш тугрисидаги келишувлар хам илова килиниши лозим.

Халкаро келишувларда уругликни етказиб бериш билан уругликни кабул килиб олиш уртасидаги вакт максимал даражада кам булишини кайд этиб утиш максадга мувофик. Агар етказиб берилган контейнерда уруг мавжуд булмаса, уругликни кабул килиб олувчи томон бу хакда зудлик билан етказиб берувчи томонга хабар бериши хамда бунинг сабабини аниклаши лозим.

Уругликни кабул килиб олувчи томонган келажакда узининг шахсий захиравий коллекциясини шакллантириб олиш тавсия этилади. Сабаби етказиб бериладиган гермоплазма намунаси оз микдорда булиб, ушбу намунани куп кайтарикли тажриба утказиш учун етарли даражада булмайди.

ХУЛОСА

Уругликни такдим этган генбанк хар доим уругликни кабул килиб олган томон билан алокада булиши хамда такдим этилган гермоплазманинг фойдалилик даражаси тугрисидаги маълумотларга эга булиши керак.

Мамлакатдаги сиёсий холат, кризис холатлари ёки бюрократик тусиклар уруглик тугрисидаги талабноманинг ёки булмаса такдим этиладиган уругликнинг уз вактида манзилига етиб бормаслигини келтириб чикариши мумкин. Баъзи холларда уругликка булган талабноманинг айнан уруглик купайтириш/янгилаш йилига тугри келиб колиши каби холатлари адолатли муроса асосида хал этилиши лозим булади.

REFERENCES

1. Bioversity International. 2013. Crop descriptor lists (available at: http : //www.bioversityinternational. org/index.php?id= 168).

2. Engelmann, F., ed. 1999. Management of field and in vitro germplasm collections. Proceedings of a Consultation Meeting, 15-20 January 1996. Cali, Colombia, CIAT, and Rome, IPGRI.

3. Engels, J.M.M. & Visser, L., eds. 2003. A guide to effective management of germplasm collections. Handbooks for Genebanks No. 6. Rome, IPGRI.

4. ENSCONET (European Native Seed Conservation Network). 2009. Seed collecting manual for wild species (available at: http://ensconet.maich.gr/).

April, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.