CC BY
3Արցախի կրթական կյանքի արտացոլումը «Մեղու Հայաստանի» պարբերականի էջերում (19-րդ դարի երկրորդ կես)
•Հարությունյան Մարինե Գ.
պ.գ.թ., ավագ գիտաշխատող, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ (Երևան, ՀՀ)
https://orcid.org/0009-0000-1746-87Q8
ՀՏԴ՝ 070(091):373(091); EDN: HPAAJU DOI: 10.58587/18292437-2024.4-52
Հանգուցաբառեր к բառակապակցություններ՝ ծխական դպրոց, թեմական դպրոց, ռեալական ուսումնարան, Ամարասի վանք, Շուշի, Գանձասարի վանական դպրոցը, օրիորդաց դպրոց, պարբերական, կրթություն
Отражение образовательной жизни Арцаха на страницах периодического издания
«Мегу Айастани» (вторая половина XIX века)
Арутюнян Марине Г.
к.и.н, старший научный сотрудник, Институт истории НАН РА (Ереван, РА)
Аннотация: Подводя итоги нашего научного исследования, хотела бы подчеркнуть, что в периодическом издании «Мегу Айастани» была представлена интересная информация о школе монастыря Амарас, духовных ученых монастыря. В нем подробно освещалась деятельность Мариамянской женской школы и Епархиальной школы в Шуши. Издание в общих чертах отметило деятельность епархиальных, церковно-приходских, мужских, женских, одноклассных, двухклассных, двухполых школ Арцаха, высоко оценило их роль в процессе развития армянской образовательной и культурной жизни.
Освещая деятельность отдельных руководителей, газета «Мегу Айастани» освещала решение ряда проблем, существовавших в образовательной сфере Арцаха в период их руководства.
Газета также высоко оценила роль отдельных благотворителей и деятелей культуры в решении проблем, возникающих в различных сферах образования Арцаха.
Ключевые слова и словосочетания: приходская школа, епархиальная школа, реальная школа, монастырь Амарас, Шуши, Гандзасарская монастырская школа, женская школа, периодическое издание, образование
The reflection of the educational life of Artsakh on the pages of the periodical "Meghu Hayastani" (the second half of the 19th century)
Harutyunyan Marine G.
Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher, Institute of History NAS RA (Yerevan, RA)
Annotation. Summarizing our scientific study, we would like to emphasize that "Meghu Hayastani" periodical presented interesting information about the school of Amaras monastery, spiritual scientists of the monastery. It thoroughly covered the activities of Mariamian and Diocesan schools of Shushi. The periodical mentioned generally the activities of Artsakh diocesan, church parish, male, female, one-class, two-class, two-sex schools and valued their role in the process of development of Armenian educational and cultural life.
Emphasizing the activities of individual supervisors, the "Meghu Hayastani" periodical presented about the settlement of a number of problems existing in the educational spheres of Artsakh during their leadership.
The newspaper also valued the role of individual philanthropists and cultural figures in the settlement of problems arising in various educational fields of Artsakh.
Keywords & phrases: Parish School, Diocesan School, Realakan School, Amaras Monastery, Shushi, Gandzasar Monastic School, Girls' School, periodical, education
Ազգային ինքնության պահպանման
կարևորագույն երաշխիքներից է հայ ժողովրդի դարավոր կրթության գոյությունը: Հայկական կրթական կյանքի զարգացման միտումներ նկատվեցին հատկապես 19-րդ դարի երկրորդ կեսից: Այս հանագամանքը պայմանավորված է նրանով, որ 19-րդ դարի 50-60-ական թթ. Ռուսաստանում և Անդրկովկասում ծավալված
հասարակական-քաղաքական և մանկավարժական շարժումն իր բարերար ազդեցությունն է թողել նաև Հայաստանում, որտեղ ևս սկսել են զարգանալ հայ դպրոցն ու մանկավարժական միտքը: Գործող հայկական հոգևոր դպրոցների կողքին բացվեցին նոր թեմական [13, էջեր 1-3], եկեղեցական-ծխական [30, էջեր 370-371] դպրոցներ: Արցախում հետզհետե սկսեցին
:(6փ <մ £981)
րյրրւքրյււրվո 'Ն ‘qmftjipiqinQ ՚ո jlqqihJbmdjcnj :jrraclmh -тЯ րւփՓվ-gj elel 988Ի8Տ81 կողա !լ nfurq qehbqelrmlo mqfn -iln !լ 1ղիկրոմւաուա1ւյ 6ф]т?ртфе[ £լ%\ ddn ‘eldqelmelmdmZ ցվքրրւմարլարւ ՜ղ qmhrmlLjnmrjmd ‘qmtqmclndimcl rjndqmtqfm;*
֊ողւո ւյ ‘Խմղի ղուղժաղփ վմուցոււո ddiun քս1ղղփ յսՅրոկրոմղի ‘իսմոքրոզ ղրոկրոզհւղո ւհվ վրա ղքպ վոստոսնօ £j վ nmdmpfif յրոկղ վՏրոշէրոերոշէ CrmuZ -1UQ րյրողրՂսմմրո նմսղք, ղսմահ, :Տաղակաեւվն կ€1 րլ [rtmuZjUQ ղվշէրոերոշէ Jel ‘luUmdmdmlj Տրողրոկրոէոֆսնսք էւրյրոսղրմղձ rjfuddn վղրոհտոո քրոմղի վ ղրողժաղվ? հսմսղ րլնղ ղւՖվկո ՛վրա ggg[ վ1վւ1Խու £շ վ փմտրոուս1 Տվղրասնը վnվduЬվd■է) rjfuddn Bmdmnffy ddiun վսովն եմսմկմղ վղկհ jel ‘ղ րաղրոՏւպրոց ‘Տղրողհրաո mbdվո ղmղhlm^ldmի ողոմղղ ղրոկրողտվհ վBudfnй վՅղրոի ղքպ ՀվՏւսրոս րլ
մհոզրողրոի Տվղրոի հոորոմրորո ‘վմրոիտ^քյ ‘վ^ւսշ»
qi[6udlnd та qi[cfqmji 6qdqdm6iu6 qiufehuqbo qqq jiudqq6u<?i[ji qmlqmeliufq qmlqmijiqn մվ -q nmdmjrfq jimlqq dqmfjnuddqiq bduiq-է, el 8581 qmfehulqqliqin i[eldqel umqj :qi[dmdqdmd qmfq -luddjiqq bduiq-է, L[6qeiue -q dqiuqm i[6qmqbmji]q mbdi[jq uiqhimlidmji nqrulqn, qmlqmquu[b վ6սմԽն i[cfqmji q jnuIqmuimcL[q nqij^dq'n :qi[6udhdi i[cfqmji վոամարրլ q jnujidqdmdqji dlqqq 6i[dqehufq di[cfdchrunqq qmjiliqinqb jnuelUqelmelmdmq :հոհ1ղժոս1ղի վմղղհսմէոն Щтщт-^ ՜ղ ւթտոի վոամէորը ւ1ղղտս((}հսկղ1պտ ւհաոկհւէ
:qi}dqqdilliqnl UqdUnun վսսԽԽ qmlqmeldlq վրվա6մրլ qq jnujihqum ctqudu ‘ddqehufq Qinjdu6 -տամա jn u q m Iq m d q d d m hi _<a[q mui mutiny luliqjq» jnuqmlqmqju[q ctqq Iqumdqq dqq L[dqqlqmqm<?de q m fell u Ավ n m q jn u n i u Uqjq :dhujimq qmlqmdqd -ilmfri fmqmlqiqdqq liuqdub qt[nqlq liduUIqUq փեոն lal-q [ T[mq ilq Iqqdmlimdliqm qiqfmqqel նս]ս1վսոպրւտրւս ctqi[6qZq QUq|i nqhihqq dmfdqdmdq|i i}dqqdilliqnl Ifm T[ ijdqqqiufeliudqel eudu u[dqqjnudqdctuqq u[dqqeL[qmi[im? qmjunmq -mqb u[Iqmqmctmjiet L[dqiquidqlqmem u[dqqqulmji -mlqqmq i^qinfuiq iqmfell и qqi и qUub i[dqq^iunqin duiqbuq i^qinfuiq u[dqdbmdQ qmlqmeldlq ‘qmfehuiRi qmlqmeliufq i}dqq6udfad Iraq dub jnudqqqmdde dqddmm i[a[m6d]q վ q m <? d e m Iq m q mq mp qfiun
qi и fell и Ubm U m Iqq uu[lqdlqmdqmq 1mm րպփեփ -nulmqq mdji qmju[q L[dqeliufq Qm|iliquiqb jmd -lujimji qmlqmdqd dm hi fmqmlqnqdqq ղ ղկոոաոհւղ մղր վաոՂԱ dq|ilqdmuu[li վ? qqduqmjimbqmq 6L[qiufIqqmnqin q m feliu d վո m q jn и n i и վdqeIтаfq Qm|iliquiqb jradrajimq qmlqmdqddmhi fmqmlqnqdqq ilqjufeljuimibmuiyif վԽրղմ նսիղհնղս Կյեոկւոը
[П )0Т )8 -Լ -9 -Տ -Р ■£ -Z -I] 6վրնսկ վdqq^6 -iu6mfmlqdqq chime վր վum]lmԵmqd qmfeliuuu[b qq Iqjiqmdmmul dqqdL[lnqa[ dqddmm L[ctqmflq qmlq -meldlq վոզկ laludlqdq վdmն lid-q [ L[a[m6d]q
ilelhuihuj
ղւոկւոտւքհ ա ղկոոաոհւղ tjmlelju in ubm տղՀ>
(££) P W ‘PZOZ ‘dnw n nomaj
:qlfm iq «mmdmdn» ‘«ուլնրյոպ qmiqmdbmbbn» ‘«dmh dnn_» ‘«dqmbm^dn» ‘« Qdn^» ‘«т^Япф» ‘«IqmZ^» ‘«iqdnmJZm qmlqmlqfm^» ‘«ցվտ1ոտ[2րո 6nfmq Iqqina^» ‘«dqmmnmfm^ ~га1щд» ‘«ՄրոփրոովաԱք^» ‘«mmdmdn»։
:Qdqli
L[qmlqmdqddmhi <a[qnunnmfm^> luliqjq» q jmiji -dmqdmlq jmictdmZ 6qmdqj :dqqqmlqnunmqmqb q m a[n m ui m hi m ji m q iu[lmui ‘(m44 L[dqqdL[lnqa[ Ifm T[ qmlqmeliufq iqdqq6udhdj 'L[dqqqmIqdmum uicqfmdqqm ^dqdbmdq qmlqmqjmimu ՜վոզ6սհ1ո qmji6iumu Qm|ihimlq) dqqdL[lnqa[ վdqqmdulu dqddmm L[ctqmflq qmlqmeldlq L[a[m6d]q qվq jranqmd -maiul qqdu|u[uiIqqfdo dqqqmIqmdqddmhi ui me liuqnqui aftul qc[nqlq laludlqdq i^dadi lal-q [ : Штар -mq qmlqmdqddmhi L[Iqmqmqmq) 6mlima[ dqli qqq jnuqdub qmqqmdmm q m fell и d u|i maiuq
'■[£8£-pS£ i!q5q %\ qlfmiq ddqq6udfad du|imqnmji qmlqmlqfmq վւ[1ւսշ albudhili t)dmlq -mq<?L[ji 6mնduվdo qmfnmIqiuq^-jimվdmjq վւ[1ւսշ ‘(el 1881) Qqnulmqjmimu qmlqmlmqqj '(6с[- е1 £^81 dq Iqqdub) Ubudhili uqnlqdq iqqmdqiqqtaqj qqmfmq-, L[c[e'iuQ '(Ьс[- е1 £^81 L4 Iqqdub) Ubudhili qmlqnulm iu6qliqlqq qL[QniQm|ann]q ddiun 6u6qddqjq
L[c[eiuQ 'Ubudhili qmIqma[Q liuQdub 6վկ qiu6qliqlqq bubqhubqq վվ1ւսց ‘(el £^81 ւկ Iqqdub) Q6udlnli qmIqma[Q 6c[Iq (qL[uimhimq]q 6mqmaiun) qվqmmamqqր վԱզոհսկ վւ[1ւսշ '^ualqclqind վqmПqmdնqո nqlqmimu[U]q inqln mlalm|i qL[-el 9Ճ81 Jq lqlT6md)Q6udhili bdmIqmq<?L[ji 6mնduվdo qmfju[ni[u[u^> վւ[1ւսշ ■Qdqq6udhili qmIqma[Q ^dqdiufb (el 068l) Xе1 1881) ВДМил,
‘Cel £Ш) Xmq4liuqrq ‘( el ^881) mmhimqmrq ‘(6վ - el 1Ճ81 ւԿ Iqqdub) ^nqihnrq ‘( el П881) qmIqma[Q qmlqmdm с[1пи(Ъ lidm|imlimq>j ‘(elel qmlqm "0981) L[dqm|i bqmlqqmjq bc[dq ‘ddqqBudlad qmIqma[Q վdqնтаfb (el 8881 )ևո11ւսժ1աո '(6с[-е1 £Ш ւկ IqqOub) bmdqmn ‘( el 17881) ԱոսոԱւոց-(6վ ■el 1Ճ81 լկ lqQdub)dbudhili qmlqma[Q վ Լոս lb limelmliufqj ‘(el 8881) d6udhdj qmIqma[Q L[lnufb ‘( el ՃՏ81 ^ lqlq6md qiPldlq qfm ‘ elel qm^m -Q£-()Z L[Umli lal-q [ dq Iqqdub Ubudhili) Ubudhili qmlqmqm|i Lldmnmqqmqj ■UUqq6udhili qmlqma[q L[Uqlnufb (6с[-е1 £^81 լկ Iqqdub) Ո1<?ւս11աո՜(6վ -el £Ճ81 ։-Կ IqQdub) qmejq ‘( 6i)-el 1Կ Կ^մսԵ) buqmUminq|i]q ‘( el չշ# \ )dbudhili L[ctqm|i amdmqqq վum]lmԵ mliqmdmq->'(el 8181) 06udhili Uuiqbuq qmlqirqiqqq iuZiuq qվq jmictdme վdqq6udԽն LiuqUub qL[nqlq laludlqdq վdmն lal-q [
:]iudqqqiu feIiu|anmdL[|iq iq |ualqqimujimlqq iu6qliqlqq qվq jmi|iqmhi ctqudu dqmui qmfeIтаqվdoqm L[dqqctqfmjimq qmlqm a[q qվq jmi|iqinb ddqq6udhili qmIqma[Q - qmlq6qliqlqq du dqeiq q Iqdm^> :[88 ‘pl\ dqq6udhili uqnlqdq infnmlilqdq ‘mfamlajq iqmIqmbL[ iqmlqmdm Iq|i6md
նելով աշակերտաց յառաջադիմութիւնը իբրև ազգասէր անձն հոգաց դպրոցի պակասութիւնքը իւր սեպհական դրամովք' նորոգելով և զարդարելով վանքի հիւսիսային կողմի չորս մեծամեծ սենեակները, ուր աշակերտքը ուսանում են, նոցա գրասեղանները, ննջարանի համար մահճակալներ շինել տալով, և հացկերութեան համար սեղանատուն, պարգևեց թուղթ, գրիչ և զանազան գրեանք ....» [15, էջ 34]:
Ամարասի վանքի դպրոցի և Գևորգ Ամբրու-մյանի բարեգործական աշխատանքների մասին հիշատակվում է նաև «Մեղու Հայաստանի» պարբերականի այլ համարում [16, էջ 274]: Ընդգծենք, որ շաբաթաթերթում զետեղված տեղեկությունները հիմնված են Ամարասի դպրավանքի վանահայր Ներսես վարդապետ Միրզա Ավագեանցի կողմից տրամադրված տեղեկությունների վրա (’ի 12 օգոստոսի, 1859 թ., ’ի Շուշի): Այն նշում է, որ 1859 թ. Ամարասի վանքի Սուրբ Գրիգորիսի դպրոցին Գևորգ Ամբրումյանի կողմից տրվել է մեծ օգնություն [16, էջ 274]:
«Մեղու Հայաստանի» պարբերականը հիշատակում է նաև Գանձակի (Հյուսիսային Արցախ) հոգևոր ազգային դպրոցի մասին: Վերջիննիս բացման գործում կարևորվում է Մատթեոս կաթողիկոսի դերը: Գանձակի
հոգևոր ազգային դպրոցից գրում են. «Երբ որ հանգուցեալ Մատթէոս կաթողիկոսի շնորհով համարեայ ամեն հայաբնակ քաղաքներում և շատ գիւղերում ազգային հոգևոր դպրոցներ բացուեցան, 1862 թուին իմ վիճակս ընկաւ Գանձակ քաղաքը: Ինձ էնտեղ շատ սիրով ընդունեց ժողովուրդը, ինձ նշանակեցին բնակվելու տեղ սուրբ Յովհաննէս եկեղեցու բակումը երեք ընդարձակ, հոյակապ, գեղեցիկ սենեակներ ..ինձ համար ընտրեցին ուսուցիչներ հայոց, ռուսաց լեզուի, սրբազան պատմութեան, թուաբանութեան, պատմութեան, վայալչագրութեան, երգեցողութեան ....Գանձակի հոգևոր ազգային դպրոց» [27, էջ 138]:
Շուշիի Մարիամյան օրիորդաց դպրոցը:
19-րդ դարի երկրորդ կեսին հայկական կրթական կյանքի զարգացման գործում կարևոր ուշադրություն էր դարձվել աղջիկների կրթության բարելավման հանգամանքի վրա: Արևելյան Հայաստանի տարբեր շրջաններում թեմական [13, էջեր 1-3], եկեղեցական ծխական [28, էջեր 378-379] դպրոցներին զուգահեռ, սկսեցին բացվել նաև օրիորդաց դպրոցներ:
«Մեղու Հայաստանի» պարբերականը հանգամանորեն անդրադառնում է հատկապես Շուշիի Մարիամյան օրիորդաց դպրոցի [10] գործունեությանը: Արցախում հայ աղջիկների կրթության և դաստիարակության գործում պարբերականը կարևորում է Մարիամ Հախու-մյանի դերը [36, էջ 2]: Այս մասին թերթը գրում է.
«Հանգուցեալ տիկին Մարիամ Հախումեանը3 քնքոյշ և սիրող մայրն է Ղարաբաղու մանուկների. նա առաջին հիմնադիրն է օրիորդական դպրոցի Շուշի քաղաքում: Վաթսունական թուականներին երիտասարդ և եռանդուն տիկինը տեսնելով շուշեցի օրիորդների մտաւոր թշուառութիւնը և հասարակութեան անտարբերութիւնը դէպի կանանց կրթութեան գործը, տնէ տուն ընկած սկսեց անխոնջ քարոզել քաղաքում օրիորդական դպրոց բանալու միտքը .... Տիկին Հախումեանը առանց յապաղելու, օրինաւոր թոյլտւութիւն ստանալով Մատթէոս Կաթողիկոսից բացաւ իւր սեպհական տանը, իւր սեպհական ծախքով առաջին օրիորդական դպրոցը Շուշում: Առաջին օրը դպրոցում նստած էին քսանից աւելի աշակերտուհիներ և հետզհետէ այնքան աւելացաւ նոցա թիւը, որ հնար չէր լինում ընդունելը...» [36, էջ 2]: Այս դպրոցում են դասավանդել հայ մշակույթի անվանի ներկայացուցիչները՝ Պ. Շանշյանը, Պ. Պռոշյանը, Ստ. Ներսիսյանը, Գարեգին Մուրադյանը (Մելքիսեդեկ Սրբազան) և այլոք [36, էջ 2]:
Արցախի օրիորդաց դպրոցի բացման վերաբերյալ հետաքրքիր տեղեկություններ կան պարբերականի այլ համարներում: Այդ
համարնրից մեկը գրում է. «Առանց իգական սեռի կրթութեան ազգի կրթութիւնը և
յառաջադիմութիւնը բարոյապես աներևակայելի բան է: Այս հիման վերայ ահա Ղարաբաղու մեր յարգոյ հայրենակիցները ներկայ տարոյս մէջ. Սուրբ Վարդանանց տօնի օրը 27-ին փետրվարի առաջարկել են ’ի հաստատութիւն իրանց առաջնորդին, ուսումնասէր և արժանայարգ սրբազան Ստեփաննոս Արքեպիսկոպոսին, օրիորդաց դպրոցի կանոնադրութիւնը: Նորին
սրբազանութիւնը ուրախութեամբ մեծաւ ընդունելով նոցա այս խնդիրը, օրհնել է գործը և մեծի պահոց սկզբումը պէտք է բացվէր յիշեալ օրիորդաց դպրոցը, որն կոչվում է «Ղարաբաղու Սուրբ Մարիամայ օրիորդաց դպրոց»: Մի քանի յարգոյ և ազնուազարմ տիկիներ իրանց վերայ են առել հոգաբարձութեան պաշտօնը և հոգսը յիշեալ դպրոցի համար .... » [19, էջ 91]:
Ուշագրավ է Մարիամ Հախումյանի՝ Սրբազանին գրած նամակ-խնդրանքի մասին տեղեկությունը: Այս մասին պարբերականը
գրում է. «Գիտելով ձեր սէրը դէպի ազգային լուսաւորութիւնը և հաստատ լինելով, որ ամէն մի ազգային գործ վերաբերեալ ազգի լուսաւորու-թեանը ցանկալի է Ձերդ բարձր Սրբազնութեան ազգասէր սրտին, ես Շուշուայ քաղաքի տիկնաց կողմից դիմում եմ Ձեզ և խնդրում եմ խոնարհաբար տալ մեզ հրաման բանալու օրիորդաց համար Սուրբ Մարիամու անունով ուսումնարան և
3 Տիկին Մարիամ Հախումյանը մահացել է 1885 թ. հուլսի 19-ին Գանձակում: Նրա մարմինն ամփոփված է Արցախի Շուշի քաղաքի Մեղրեցոց եկեղեցու գավթում: Տես [36]:
արժանացնել ընդունել ուսումնարանը Ձերդ սրբա-զանութեան բարձր հովանաւորութեան ներքո .... Յանձնելով մեզ Ձերդ բարձր սրբազանութեան օրհնութեանը, մնամ խոնարհ դուստր Ձեր Մարիամ Հախումեանց (Շուշի 27-ին, փետրվար, 1864 ամի)» [20, էջ 116]:
Պարբերականի այլ համարում նշվում է նաև Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի' Մարիամ Հախումյանին ուղղված պատասխան նամակի մասին՝ կապված Արցախի օրիորդաց դպրոցի որոշ խնդիրների կարգավորման հետ. «Գերազնուհի տիկին Մարիամ Հախումեանց .... Ըստ գրութեան Ձերում առ մեզ ‘ի 1 ամսոյ ուրախ հոգւով առաքեմ առ Ձեզ ընդ ամին զ98 ռուբլի և զ25 կոպէկ վասն 1865 ներկայ ամի, յորոց 30 ռուբ ‘ի նուէր տարեկան յօգուտ դպրոցիդ օրիորդաց Շուշւոյ Արցախայ, 30 ռուբ ‘ի թոշակ երկուց Սանուհեաց իմոց, իսկ 38 ռուբ. և 25 կոպ ի գին հանդերձից նոցա և պատրաստ եմ ‘ի կեանս իմ ուր և իցեմ այսպիսեօք և առաւել քան զայս ի դէպս կարևորութեան հովանաւորել դպրոցին որպէս և իմս իբրև այնորիկ միայն զմայրական հովանաւորութեան Ձեր զաշակերտուհեօք ոչ խնայել խնդրեմ ցորչափ հոգեկան, ոչ այլ անձնական կարողութիւն Ձեր խոստանայ Ձեզ, զի դուք էք և դուք լինելոց էք մայր օրիորդաց Հայաստանին: Խնդրեմ ընդունել զողջոյն իմ ընդ միւս բարե-պաշտուհի Հոգաբարձուհեաց աշակերտուհեաց, որոց վասն մնամ առ Աստուած բարեմաղթ: Ստեփանոս Արքեպիսկոպոս, 31 մայիսի, 1865 ամի, յԵրեւան» [26, էջ 198 ]:
«Մեղու Հայաստանի» պարբերականն անդրադարձել է նաև օրիորդաց դպրոցի կանոնադրության տպագրության հետ առնչվող որոշ խնդիրներին: Թերթում զետեղվել է
Արցախի Հայոց թեմի վիճակավոր առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի համառոտ հոդվածը՝ օրիորդաց դպրոցի կանոնադրության տպագրության մասին. «Մեք ‘ի սեպհականու-թենէ մերմէ ‘ի զանազան նիւթոց ծախեալ ենք զ23 ռուբլի զ45 կոպ. արծ. յաղագս տպագրելոյ զկանոնադրութիւնս և զտետրակս Հոգևոր Դպրոցի օրիորդաց Արցախայ և ‘ի վարձ տպագրութեան Մինասայ Դառղլիճեանց տուեալ ենք զերեսուն ռուբլիս, և զայս գումար թէև աննշան ընծայեմ յիշեալ դպրոցին, զորոյ զցուցակն ի միասին ընդ սմին առաքեալ ի տես և ի տեղեկութիւն բարե-պաշտուհի վերատեսուչհւոյդ նոյն դպրոցին խնդրեմ ընդունել զայն ‘ի յարգանս: Ի 31 յուլեսի 1864 ամի, ‘ի Շուշի: Վիաճակաւոր Առաջնորդ Հայոց թեմին Արցախայ Ստեփանոս Արքեպիսկոպոս» [26, էջ 197]:
Պարբերականի 1864 թ. համարներից մեկը համառոտ նկարագրում է Շուշիի Մարիամյան օրիորդաց դպրոցի բացման արարողության մասին. «Մենք քանիցս անգամ միջոց ենք ունեցել խօսելու Շուշուայ նորակառոյց օրիորդաց Սուրբ
Մարիամայ դպրոցի մասին, որի բացումն արդէն Սուրբ Աւետեաց օրը փառաւոր հանդէսով եղել է և դասատուութիւնը միւս օրն իսկ սկսվել է: Այս պատճառով այնտեղ տպագրած է մի փոքրիկ տետրակ էլ, որ պարունակում է իր մէջ այն բացման հանդէսի նկարագրությունը: Հանդէսի ժամանակ հոգևոր ուսումնարանի աշակերտներից մէկը' Հայկ Խաչատրեանցը, կարդացել է մի ազդու գեղեցիկ ու հասուն մտքերով լի ճառ, որն որ ահա հաղորդում ենք մեր յարգոյ ընթերցողներին էլ: Ընծայա-բերութիւններից և ոգևորութիւննրից երևում է, որ Ղարաբաղի թէ տղամարդոց և թէ կանաց մէջ եռանդը այս ուսումնարանի համար շատ մեծ է: Այս եռանդը յոյս է տալիս մեզ, որ այն ուսումնարանը հաստատութիւն կ ’ունենայ Ղարաբաղի մէջ և օգուտ կ ’բերէ հասարակութեանը, ինչպես Թիֆլիզի մէջ Բէթղեհէմի Սուրբ Մարիամայ ուսումնարանը, որն որ արդէն բաւական մեծ համակրութիւն է գտած տեղւոյս հայ հասարակութեան անդամների մէջ, համակրութիւն, որն որ ուսումնարանի հաս-տատութեան ամէնից լաւ երաշխաւորն է» [21, էջ 189]:
Շուշիի Մարիամյան օրիորդաց դպրոցի բացման արարողության ժամանակ Հայկ Խաչատրյանցի կարդացած գեղեցիկ ճառի, Արցախի հոգևոր դպրոցի, 1863 թ. Պետրոս Շանշյանի (Շանշյանց)4, Արցախի թեմական առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի վերաբերյալ հետաքրքիր տեղեկություններ հանդիպում ենք Ալեքսանդր Մանուչարյանցի հոդվածում (Շուշի, 1864 թ.) [23, էջեր 219-220]: Նույն հոդվածագիրը Պ. Շանշյանի մասին նշում է. «Պ. Շանշեանցը դեկտեմբերի մէկից տալով Ղարաբաղու ուսումնարանին նոր ընթացք, հեռացրուց ֆիզիքական պատիժները և հին սաստիկ խստութիւնները, որոնք այլակերպում էին ուսուցչի պատկերը, և փոխեց այս պատիժները մտաց հեզ կառավարութեան. երեխայքը առ հասարակ սիրում են որ մեծերն նրանց հետ խօսին, մտածեն, դատեն և էս բանը նրանց միտքն բանում է և շատ աշխուժացնում, որովհետև նրանց աւելի ուղղում է բարոյական միջոցները, քան թէ ֆիզիքականխստութիւնը....» [23, էջ 219]:
Արցախում Մարիամյան դպրոցի բացման առթիվ իր կարծիքն է հայտնել Կովկասյան երկրների փոխարքայուհին, որի մասին «Մեղու
4 Խոսքը վերաբերվում է Պետրոս Շանշյանին՝ Արցախի դպրոցներից մեկում տեսչության պաշտոնի նշանակման առաջարկությանը: Վերջինս այդ ժամանակ գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգում: 1863թ. Աախի թեմական դպրոցի տեսուչ է նշանակվում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում տարիներ առաջ հռչակված Պետրոս Շանշյանը։ Վերջիննիս օգնականն եղել է Պերճ Պռոշյանը, ով այնտեղ դասա-վանդել է հայոց լեզու, հայ գրականություն և ազգային պատմություն: Պ. Շանշյանի մանկավարժական հայացքների մասին մանրամասն տես [12] Պետրոս Շանշյանի մասին տես նաև [38, էջ 749]:
Հայաստանի» պարբերականը գրում է. «Կովկա-սեան երկրների գթառատ մայրը' մեծ իշխանուհի' Փոխարքայուհին, ինչպէս գրում են մեզ Շուշիից, իր շնորհակալութիւնն է յայանել արժանայարգ տիկին Մարիամ Հախումեանցին, այնտեղի օրիորդաց դպրոցի հոգաբարձութիւնը յանձն առնելու ու նորա մասին հոգս քաշելու համար և խոստացել է օգնել: Այս պարզ ապացոյց է Նորին Բարձրութեան մայրական զթոյ տեղոյս իգական սեռի վերայ, որի կրթութիւնը բնականապես քաղցր պէտք լինի նորա ազնիւ սրտին» [25, էջ 363]:
Ուշագրավ է թերթում զետեղված գրառումը' Օրիորդաց դպրոցում արհեստագիտական մասնագիտական հատուկ դասարանի բացման մասին. «Շուշիից գրում են, որ սրբ. Սագինեանցի ձեռներեցութեամբ տեղական օրիորդական դպրոցում արհեստագիտական մասնագիտական դասարան է հիմնարկուել» [35, էջ 4]:
«Մեղու Հայաստանի» պարբերականը հիշատակում է Ղարաբաղի առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի՝ Արցախի լուսավորության և կրթության գործում ունեցած մեծ դերի մասին. ......Նորին Սրբազանութիւնը առաջարկեց 400
մանեթ Ղարաբաղու ուսումնարանին և 100 մանէթ համքարին նուիրել, և երբ Ղարաբաղցիք չկամէին ընդունել, նա աղաչանօք ասաց. ձեր չընդունելը նշանակում է մոռացնել ինձ Ղարաբաղու ժողո-վրդեան և ուսումնարանը ....» [24, էջ 267]:
Արցախցիները ի պատասխան Սրբազանին հավելեցին. «Ոչ ոչ, Ղարաբաղը ձեզ չի մոռացել, ուսումնարանը երախտապարտ է ձեզ, այս ձեզ շրջապատող մատաղ մանկունքը, ապագայումը փառք և պարծանք են ձեր անուանը, ասացին ամէնքը և վերցրին գումարը ...» [24, էջ 267]:
Արցախի առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի լուսավորական աշխատանքի մասին է հիշատակվում նաև թերթի 1864 թ. մեկ այլ համարում [22, էջ 212]:
«Մեղու Հայաստանի» պարբերականը հանգամանորեն ներկայացնելով Արցախի հոգևոր առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի Շուշիից հեռանալը [24, էջ 266], նշում է նաև արցախցիների՝ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի նկատմամբ ունեցած դրական վերաբերմունքի մասին [24, էջեր 267-268]:
Որոշ տեղեկություններ Շուշիի ազգային հոգևոր դպրոցի վերաբերյալ:
Թերթը հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում նաև Շուշիի ազգային հոգևոր դպրոցի [8] նախկին կարգավիճակի և նոր վայրի՝ մետրոպոլիտի առաջնորդարան տեղափոխման մասին. «Շուշուայ ազգային հոգևոր դպրոցը, որն որ մինչև ցայժմ ունէր մի անյարմարութիւն, այն ևս նորերումս վերացել է: Այս անյարմարութիւնը այն է եղել, որ չէ ունացել յարմար շինուածք իր տեղաւորութեան համար. իսկ եթէ շինելու լինէին նոր տուն սորա համար, մեծամեծ ծախսեր պէտք է
լինէին: Ուստի և մինչև ցայժմ զանազան շինու-թեանց մէջ թափառելից յետ, տեղափոխվել է այժմ հանգուցեալ Մետրապօլիտի առաջնորդարանը, որն որ նուիրած էր Գանձասար վանքին և որն որ շատ յարմար է դպրոցի տեղաւորութեան համար, թե' իր դիրքով և թէ իր ընդարձակութեամբ ...» [25, էջ 363]:
Թերթի համարներից մեկը՝ [31, էջ 118] Արցախի ազգային հոգևոր դպրոցի (թեմական) նյութական կարգավիճակը 1871-ական թվականների դրությամբ գնահատում է կայուն. «Շուշուայ ազգային հոգևոր դպրոցը Հայոց կարելի է ասել մեր դպրոցների մէջ ամենից աւելի ապահովացրած դպրոցներից է իր նիւթական կողմանէ՝ ունենալովթէ գումար և թէ մեծ կայքեր ու արգեանց աղբիւրներ, որոնք լաւ կառավարութեամբ կարող էին տալ ազգին օգտաւէտ պտուղներ ...» [31, էջ 118]: Թերթը ընդգծում է, որ այդ դպրոցի ապագան ապահովված է հասույթներով [32, էջ 166]: Ներկայացվում է նաև ազգային հոգևոր դպրոցում դասավանդվող առարկաների և դրանց թերությունների վերաբերյալ որոշ տեղեկություններ [33, էջեր 312-313; 34, էջեր 159- 160]:
Արցախի կրթական կյանքի զարգացման գործում կարևորվում է «Շուշիի հայոց հասարակաց ընթերցարանի» [17, էջ 331] դերը (1838 թ.): Ընթերցարանի բազմաբովանդակ գրքերով են կրթվել և դաստիարակվել շատ սերունդներ: «Մեղու Հայաստանի» պարբերականն՝ Արցախի դպրոցների գրծունեության պահպանման գործում բարձր է գնահատում հայ բարերարների դերը: Թերթը նշում է արցախցի Սաղաթել Յուզբաշյանցու կտակի մասին, որը նախատեսված է հետագայում հոգալու ոչ միայն արցախահայության, այլև օտար երկրներում գործող հայկական համայնքների հասարակական և սոցիալական խնդիրների լուծման համար [18, էջ 110]:
Պարբերականը նաև անդրադարձել է Արցախի կրթամշակութային կյանքի զարգացման գործում մեծ դեր կատարած առանձին անհատներին: Այն իր տարբեր համարներում կարևորում է Խորեն Ստեփանեի [29, էջեր 353355; 39, էջ 225] և նրա խմբագրած «Հայկական աշխարհ» պարբերականի դերը հայկական կրթամշակութային կյանքի տարբեր խնդիրների լուսաբանման գործում:
Արցախի գիտակրթական կյանքում կարևորվում է տարբեր վանքերւմ և եկեղեցիներում գրված ձեռագիր մատյանների (գրված տարբեր դարարջաններում) դերը: Այս
ձեռագրերի մասին թերթը գրում է. «Տէր Համա-զասպ քահանան ժամանակաւ Արցախի վանքերից և գյուղերից հաւաքած է ունեցել այլ և այլ ձեռագիր տետրակներ և մատեաններ, որոնք ուղարկել է Էջմիածնի գրադարանին: Նորին Վեհափառու-
թիւնը հանգուցեալ, Գէորգ Դ. կոնդակաւ յ3-ն հոկ-
«£! Ջ V
S3 ■& Փ Թ րզ 3 ^ ft
Ջ ft * =ր » ®
տ փ
P
R
է
0 §
1
А
ց օօ - 5 00 3 օյ
S' ^
*<£ ^ ,-1 ^
I Z;
3 4օ" Տ о
3 <N
Հձ О <N
3 *3
& տ
it
& a 'ft տ -յտԾ4
J5 ֊5
1
d ^
04
<N -О.
А Л
g#
II
,. ՚ո <n
irt Ո 1-
S
.; 'i
м
£ g1
§4
04 04 О in in 40 00 00 00
3 Л
is
г г
о" 04*՜ 04 00 00 00
р р Р
fj
-Ե Л
& а ••
А д on
ft и, մ а
о
<N
АЗА
III
о • •
(N ^
Р
м
; <N . . . . g
й|^дЗ
§ 3 -s4_l
Д ’P -i ր» P*
f з
ՀէՀ),հՉ0Հ),Օ|Ո0004
-H(N(N(NriT|-(N-HTl-
<N гн ^ 1| да
ft ft
-as
Э J. l#
in" Г֊֊* Հէ --+
• • <=< ^ -a
•ft A
՛ I.
м
о
Հէ
(ՈՀէՀէՀէՀէՀէՀէՀէւՈէ^֊ՕՕ 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00
P р р р р Р Р Р Р Р Р
յյյյյյյյյ
iiiiiiiii
§ §
5 5
VVVVVVVVVVV V
04 04 40 40 00 00
£ ® 3 a
§ 1
w |
\Տ _R.
է— է— է— 00 00 00
ւՕ ս5 5
V
V V V
11^33
Jjfff*ggggggggggg*gg
ДДДДДДДДДДД
СДРСДСДСДСДСДСДСДСДСД
д д
СД СД
Л"
Он
I
S
<N
О О го О Հք 04 40 Ի
տ§
Рн Д
41
Ծ &
р о 00 in
Z; z; z; ZZZZZZZZZZZ Z Z Z Z Z Z Z Z Z
<N հՒ in in Ի 00 00 00 00 00 00 00
%%%% i i i i
5 5 5 5
O in in --H
Z £
^н" in"
04 04 00 00
V V V &&& ggg,
w w
d
Д Д- Д Д ft 5^ ft ft
gfgg
D- D-
3 3
Дн Дн
3 3 со со
Г) Հէ 1Ո 40 Ի
О -н <N <Ո -է 'Ո 40 00
<N<N<N<N<N<N<N<N<N
04 О <N <Ո
-и <n <n
<n <n <n
Հք in 40 Ի 00 04
<n <n <n <n <n <n
Հէ Հէ Հէ <N <N <N О О О <N <N <N 40՛ 40՛ 40՛ О О p <ո' o' г՝՝֊
0
~Լյ ~Լյ ~Լյ
Ք*ւ§*ւ§* А А А oa s «а *з к а
1 Տ «տ
s 01 4
Ջ
50
a֊
-J Г֊-
S «
rCsi I--1
3 ft
1ՀՏ Л
7-J
К
-ft
к '-a
1ՀՏ
^ S
^ 3 o4
>
4
s
3
Ծ-1
3 v
C5 ^ Օօ 1ՀՏ °0 C
s s;
3
&
&
&
3
3*
A
A
3
3
a
3
W
V
-J
&
A
h
Й
Д
Г
.. 3
<N
Si
3 g4
-51 ft
%S
A^ 3
A 3
f1
Ծ)
ля
3 A
'A ft A A A A ft
If
It
& & A s4
3 I
A 3
' A< A
S5 a a
g Я _a
J
Pi
uP rt
3S
ft
3
3
A A A A
£ .3
aJ a ,
a 3 £
Д
A A ft
Ml
•ft s’ 3 S&ft 3 a a
M A
tfl 3
О Cffeg
А А й ^ ft a A A 3 a a a
S' 3
4 3
7j <N) uP
§ a 3 A
1!
3
S5 A A a-
I
^1 A cb A ft • • A A A A ft ft Ծ5 A
3 g
^ 3
A A
A
A
3
A
A
I
A
&
A
4
#
3 ..
11 3 4
-и ft
S' 3
A & A Զ -i A
Й ГН
ft A
a a
A Ծ5
5 I
A ft
3 ft
= а a g
! a, a, °
Ի-
in
