CC BY
5ISSN: 3007-8946
OTiZM SPEKTRUM BOZUKLUGU OLAN COCUKLARIN SOSYAL BECERi ÖGRETiMiNDE ViDEO MODELLE ÖGRETiM YÖNTEMiNiN KULLANIMI
TOGAYEVA ASSYL MUKHTARKYZY
Akademisyen E.A. Buketov Karagandy Üniversetesi, Karagandy, Kazakistan
TUGANBEKOVA KENZEGUL MEDiYEVNA
Do9ent doktor, Akademisyen E.A. Buketov Karagandy Üniversetesi,
Karagandy, Kazakistan
Öz. Qagimizin güncel problemlerinden biri otizm spekturm bozuklugu var gocuklarin sosyalle§mesidir. OSB'li gocuklarin sosyalle§mesinde toplumun ona hazirligi önemli ko§ullarin biridir. Bu süregte OSB 'li gocuklara sosyal beceri ögretiminde video model yönteminin uygulanmasi son derece etikili yöntem oldugu görülmü§tür. Bu yöntem günlük ya§amdaki ileti§im becerilerini geli§tirmeye yardimci olabilir, bilgileri daha eri§ilebilir hale getirir ve hayati aktivitelerini kolayla^tirir
Anahtar Sözcükler: Video modelle ögretim, otizm spektrum bozuklugu
Annotation. Currently, an urgent problem is the socialization of children with autism spectrum disorders in society. The socialization of children with ASD and the preparation of society for it is an important condition for adaptation. The use of visual support for the socialization of children with ASD is one of the highly effective methods. This method can help improve communication skills in everyday life, make information more accessible and facilitate their daily activities.
Keywords: video modelling, autism
Otizm spektrum bozuklugu, sosyal becerilerde zorluklar ve sinirli ilginin yani sira tekrarlayan davrani§larla karaktize edilen karma§ik bir geli§imsel yetersizlik türüdür. Alanda 9ali§an uzman sayisinin ve yapilan bilimsel ara§tirmalarin artmasi, otizm alaninda toplumsal bilincin olu§masi, saglik alanindaki geli§meler ve uygulanan test sayilarinin artmasi, tanilama kriterlerinin düzenlenmesi gibi bir9ok nedene bagli olarak OSB'nin görülme sikliginin 54 9ocukta bire yükseldigi görülmektedir (Bilgi9 2019; Özdemir 2020; Tohum 2021). Yine son yillarda Amerika'da, American Hastaliklari Önleme ve Kontrol Merkezleri (Centers for Disease Control and Prevention, CDC) tarafindan bir grup 9ocukla yapilan ara§tirma ve 3 Aralik 2021 tarihinde yayimlanan rapora göre Amerika Birle§ik Devletleri'nde (ABD) ya§ayan her 44 9ocuktan birinin otizmli oldugu tahmin etmektedir (CDC 2021).0tizm spektrum bozuklugu olan 9ocuklar dikkatlerini 9evrelerindeki sosyal uyaranlara odaklayamazlar. Bu beceri, 9ocuklarin normal geli§iminin ilk aylarinda geli§ir. OSB'li 9ocuklar ba§kalariyla etkile§imde zorluk 9ekerler. Ara§tirmalar, OSB'li 9ocuklarin göz temasi kurmakta ve sosyal beceriler geli§tirmekte zorluk 9ektigini gösteriyor. Uyaranlari anlamalari, vücut hareketlerini, yüz ifadelerini ve duygulari kullanmakta zorluk 9ekiyorlar. Bu nedenle OSB'li 9ocuklar istenmeyen davrani§lar sergilemeleri sözkonusudur. [1, s. 98]
OSB'li 9ocuklarin sosyal becerilerini geli§tirmek i9in 9e§itli yöntemleri ara§tiran 9ok sayida 9ali§ma bulunmaktadir. Bu 9ali§malar, otizm spektrum bozuklugu olan 9ocuklarin sosyal uyaranlara dikkatlerini yöneltmede yetersizlik ya§adigi i9in sosyal uyum sorunlarinin ana nedeni olabilecegini göstermi§tir.
£ali§manin sonu9lari otizm spektrum bozuklugu olan 9ocuklarin yalnizca ba§kalarini gözlemleyerek, yani modelleme ve taklit yoluyla herhangi bir beceri veya sosyal davrani§i ögrenmekte zorluk 9ektigini göstermi§tir (Gillberg ve Coulman, 2000). §u anda, 9e§itli ileti§im yöntemlerini kullanan bazi yeni 9ali§malar, otizm spektrum bozuklugu olan 9ocuklara sosyal becerilerin ögretilmesi konusunda iyi sonu9lar vermi§tir (Handlan ve Blum, 1993; Royer, 1996).
Ornegin, sosyal ve bili§sel becerileri uzerine yapilan bir ara§tirmada, bu 9ocuklarin gorsel algida daha yuksek becerilere sahip oldugunu bulmu§tur (Lincoln, Courchin, Kilman, Elmasian ve Allen, 1988: Rogers, 2000; Siegel, Minshew ve Golstein, 1996). Ozellikle, sosyal becerilerin ogretilmesinde video model yonteminin kullanilmasi, otizm spektrum bozuklugu olan 9ocuklara gunluk ya§am ve ki§isel bakim becerilerini ogrenmeyi kolaylik saglami§tir (Pierce ve Shribman, 1994; Roberson, Gravel, Valkantin ve Maurer, 1992) [2, s. 10-15]. Gorsel uyaranlarin, OSB tanisi alan bireylerin 9evrelerini algilama, ileti§im kurma, gunluk rutinleri ger9ekle§tirme, yeni beceri ogrenme ve bagimsiz ya§amlarini destekleme gibi durumlarda etkili oldugu ifade edilmektedir (Quill, 1997). Bu nedenle, OSB tanisi alan bireylerin egitiminde i§itsel uyaranlarin yani sira gorsel uyaranlari i9eren yapilandirilmi§ ogretim programlarinin kullanilmasi onerilmektedir (Cohen ve Sloan, 2007; Mirenda ve Erickson, 2000; Nikopoulos ve Keenan, 2006; Prizant, Wetherby, Rubin, Laurent ve Rydell, 2006). Nesne, fotograf, resim, yazili materyal, sembol, etiket ve video goruntuleri yapilandirilmi§ ogretim programlarinda kullanilan gorsel uyaranlar arasinda yer almaktadir (Akmanoglu ve Tekin-Iftar, 2011; Quill, 1997; West, 2008). Son yillarda etkili ogretim uygulamalari arasinda yer aldigi siklikla ifade edilen gorsel destek yoluyla ogretim uygulamalarindan biri video modelle ogretimdir (Acar ve Diken, 2012; NAC, 2009; NPDC, 2014). [3, s. 102]
Video ile Model Olma Ogretim Teknigi
Otizmin bireyler uzerindeki etkisini iyile§tirmek i9in video ile model olma teknigi kullanilarak egitim kurumlarinda ve evde de bu ogretim teknigine devam etmek kesintisiz bir egitim i9in onemli ve olduk9a etkili oldugu du§unulmektedir. Video modelle ogretimin, OSB tanisi olan bireylerin egitiminde yaygin bi9imde kullanilan bilimsel dayanakli uygulamalardan biri oldugu ifade edilmektedir (Nikopoulos ve Keenan, 2006; NPDC, 2014) Otizmin etkilerini azaltmak i9in ara vermeden yogun ve planli bir §ekilde egitim onemlidir. Bu konuda uzmanlar ebeveynlerle surekli i§ birligi i9in ortak hareket etmelidirler. Otizmli bireyler gorsel uyaranlarla ogrenmeye daha a9ik olduklari i9in teknolojiye olan ilgileri videoyla model alma uygulamalarinin geli§mesine neden olmu§tur. Videoyla model alma uygulamalari kazandirilmasi hedeflenen davrani§larin ve becerilerin bir model tarafindan sergilenmesi ve bunlarinda video kayitlariyla bireye izletilmesi yoluyla hedef becerilerin ogretilmesini hedefler (Otsimo,2021).
Video model, sosyal becerilerin ogretiminde kullanilan diger bir etkili uygulamadir. Video model uygulamasinin temelinde, bireylerin bilgi ve becerileri davrani§a ili§kin ogretim yapilmadan ya da bireyin davrani§inin sonucunu ya§ayarak ogrenmesi gerekmeden diger bireylerin bu davrani§lari sergilemelerini gozleyerek ogrendikleri goru§une dayanan gozleyerek ogrenme kurami bulunmaktadir (Akmanoglu, 2008). Video modelle ogretimde gozlemci, oncelikle modelin davrani§ini ayirt eder ve daha sonra o beceriyi dogal ortamlarda sergiler. Bu nedenle, video model araciligiyla ogretilen beceriler kalici oldugu kadar, genellenebilir olma ozelligi de ta§imaktadir (Halisku9uk, 2007). Ara§tirmacilar, 9ogu durumda model olma surecinin ogrenen bireyin hatasiz yeni tepkiler gostermesine olanak sagladigini ifade etmektedirler. Bu baglamda du§unuldugunde, model olmanin bir yarari ise, gunluk ya§amimizda kullanilan dogal ogretim yonteminin bir uyarlamasi olmasidir (Nikopoulos ve Keenan, 2006). Video modelle ogretim; (a) videoyla model olma, (b) videoyla geri bildirim, (c) video ile ipucu ve (d) bilgisayar destekli video ogretimi olarak dort bi9imde ger9ekle§tirilebilmektedir. Videoyla model olma, bireyin becerinin tum alt basamaklarinin bir akran, yeti§kin ya da kendisi tarafindan sergilendigi video kayitlarini izlemesi ve ardindan bu davrani§lari tekrar etmesi surecidir. Videoyla model olma surecinde hedef davrani§ farkli modeller tarafindan sergilenebilir. Hedef davrani§, yeti§kin bir model, ayni ya§ ve cinsiyetteki bir akran model ya da ki§inin kendisi tarafindan ger9ekle§tirilebilir (McCoy ve Hermansen, 2007). Video ile geribildirimde, uzerinde duzeltme yapilmami§ bir videoda birey kendi performansini izler, hatalarini ve dogrularini fark edebilir ve uygulamaciyla beraber hatalari ve dogrulari hakkinda konu§abilir. Program tarafindan verilen ipucuna bagli olarak bireye beceri basamagini aninda yerine getirme firsati saglayan ve bireyi aktif bir §ekilde surece dahil eden video egitimi videoyla ipucu olarak adlandirilir. Bilgisayar destekli ogretim programi ise metinlerin, grafiklerin, animasyonlarin, sesin, muzigin, slaytlarin tek bir sistem i9inde bulundugu uygulamalar olarak adlandirilmaktadir (Halisku9uk, 2007). Video modelle ogretim
çekilleri degiçse bile uygulamalar (a) hedef davrani§lari tanimlama ve seçme, (b) gerekli izinleri alma, (c) ebeveyn ile görü§me ve çocugu gözleme, (d) modelleri seçme ve modellerin egitimi, (e) araç-gereç ve ortami hazirlama, (f) hedef davrani§lari kaydetme, (g) videoyu düzenleme, (h) baçlama düzeyi verilerini toplama, (i) videoyu izletme, (j) uygulama verisi toplama ve grafik çizme, (k) izleme ve genelleme sürecini planlama ve veri toplama, (l) gözlemciler arasi güvenirlik, uygulama güvenirligi ve sosyal geçerlik verisi toplama açamalarindan oluçmaktadir (Gül ve Vuran, 2010). [3, s. 56]
Video modelle yapilan sosyal beceri çaliçmalari arasinda duygulari adlandirma (Charlop-Christy, Lee ve Freeman, 2000), sosyal iletiçim baçlatma (Cihak, Smith, Cornett ve Coleman, 2012; Litras, Moore ve Anderson, 2010; Nikopoulos ve Keenan, 2003; Nikopoulos ve Keenan, 2004), akranina kahve ikram etme ve birlikte kahve içme (Bidwell ve Rehfelt, 2004), akranlarla sosyal etkileçim kurma (Bellini, Akullian ve Hopf, 2007) gibi sosyal becerileri arttirmaya yönelik yapilan çaliçmalar oldugu gibi ellerini ovuçturma, sallanma (Graetz, Mastropiere ve Scruggs, 2006) gibi uygun olmayan davramçlarin azaltilmasina yönelik olarak da yapilan video modelle ögretim çaliçmalari bulunmaktadir. [4, s. 85]
Video Modelle Ögretim. Süreci
ideo modelle ögretim süreci sistematik olarak takip edilmesi gereken basamaklari içermektedir. Alanyazinda video modelle ögretim sürecini ayrintili olarak açiklayan çeçitli kaynaklara rastlanmaktadir (Murray ve Noland, 2013; NPDC, 2014; Sigafoos, O'Reilly ve de la Cruz, 2007). Video modelle ögretime iliçkin alanyazin dikkate alinarak bu çaliçmada ögretim sürecine iliçkin açiklamalar iki açamali olarak ele alinmiçtir: (a) video görüntülerini hazirlama ve (b) video modelle ögretimi uygulama.
Video Görüntülerini Hazirlama
Video görüntülerinin hazirlanmasina iliçkin açiklamalar izleyen bölümde araç-gereçleri hazirlama, senaryo yazma ya da beceri analizi oluçturma ve son olarak ögretim videolarinin hazirlanmasi baçliklari altinda ele alinmiçtir.
Araç-gereçlerin Hazirlanmasi:
Uygulamaci ögrenciye ögretecegi hedef davraniçi/beceriyi belirlemeli ve ögrencinin tam olarak ne yapmasini istedigini açikça tanimlamalidir. Ardindan ögretim sürecinde kullanacagi araç-gereçleri hazirlamalidir. Video modelle ögretim uygulamasini gerçekleçtirmek için temel iki araç-gerece ihtiyaç duyulmaktadir: (a) ögretim videosunu hazirlamak için video kaydi çeken bir araç, (b) video kaydini ögrenciye izletmek için bir araç. Günümüzde teknoloji hizla geliçmekte ve dizüstü bilgisayar, dijital kamera cep telefonu, tablet bilgisayar gibi taçinabilir araçlarin kullanimi yayginlaçmaktadir. Geliçimsel yetersizligi olan bireyler de bu araçlari çe§itli amaçlarla, kolaylikla kullanabilmektedir (Laarhoven, Jhonson, Laarhoven-Myers, Grider ve Grider, 2009). Dolayisiyla, farkli maliyetler ve taçima kolayligi göz önüne alindiginda video kaydinin hazirlanmasi ve izletilmesi sürecinde; televizyon ve bilgisayarin yani sira, tablet bilgisayar, cep telefonu gibi taçinabilir teknolojik cihazlar da kullanilabilir. Video modelle ögretim sürecinde dogru araci seçmek için, uygulamacilarin kullanimi kolay ya da deneyimli olduklari araçlari tercih etmeleri ve ögretime baçlamadan önce kullanacaklari araçlarla aliçtirma yapmalari önerilmektedir (Sigafoos ve dig., 2007).
Senaryo Yazma:
Modelin hedef davraniçi nasil sergileyecegini; bir baçka deyiçle, ne yapacagini ya da ne söyleyecegini belirlemek video modelle ögretim uygulamasinda son derece önemlidir. Bir ögretim videosu için öncelikle ayrintili bir beceri analizi ve senaryo hazirlanmalidir. Senaryo, ögrencinin ne söylemesi ya da ne yapmasi gerektigini belirtmektedir (Sigafoos ve dig., 2007). Örnegin, okuldan ayrilirken akranlariyla vedalaçmasi için yazilan bir senaryoda modelin siniftan çikarken "Hoççakal!" dedigi bir video kaydi hazirlanabilir.
Ögretim Videosu Hazirlama:
Bu basamakta uygulamaci video modelle ögretim uygulamasi sirasinda kullanacagi video kaydini hazirlar. ilk olarak, uygulamacinin hangi modeli kullanacagina karar vermesi gerekmektedir. Video modelle ögretimde akranlarin, kardeçlerin, yetiçkinlerin ve kiçinin kendisinin model oldugu
video kayitlari kullanilabilmektedir (Bellini ve Akullian, 2007; McCoy ve Hermansen, 2007). Video modelle ögretim sürecinde yer alacak modelin kim olmasi gerektigine ögretim sunulan bireyin ve beceri ya da davrani§in özellikleri dogrultusunda karar verilebilir. izleyen bölümde video modelle ögretim sürecinde yer alabilecek modellere ili§kin a9iklamalar sunulmaktadir. [5, s. 98]
Video kayitlar hazirlanirken dikkat edilmesi gereken önemli noktalar bulunmaktadir. ilk olarak, Ögretim videolari hedef davrani§in ortaya 9ikmasi beklenen dogal ortam ve zamanda 9ekilmelidir. Örnegin, di§ fir9alama becerisi i9in video kayit hazirlamaya ili§kin 9ali§ma ögrencinin evindeki ya da okulundaki banyoda ger9ekle§tirilebilir. Ögretim videosunun hangi baki§ a9isiyla 9ekilecegine karar verilmelidir. Video kayitlarinda modelin vücudu tamamen görünebilecegi gibi modelin yalnizca ellerinin ve kollarinin göründügü görüntüler de tercih edilebilir (Nikopoulous ve Keenan, 2006). Hangi beceri basamaklarinin video kayitta yer alacagina karar verilmelidir. Örnegin, ba§lama düzeyi verileri ögrencinin beceri analizindeki ilk dört basamagi bagimsiz olarak ger9ekle§tirdigi gösteriyorsa video kaydi be§inci basamaktan itibaren hazirlanabilir. Hedef davrani§i nasil ger9ekle§tirecegi modele anlatilmalidir. Video kayitlari olu§turulurken model davrani§i mümkün oldugunca dogal hizinda ger9ekle§tirmelidir. £ok hizli ya da 9ok yava§ olmaktan ka9inilmalidir. Gerekli durumlarda sözel ifadeler video kayda dahil edilmelidir.
Video Modelle Ögretimin Yararlari
Alanyazinda video modelle ögretimin yararlarina ili§kin 9e§itli görü§ler öne sürülmektedir: (a) ögrenilen becerinin kalicilik ve genellemesini kolayla§tirmak i9in 9e§itli örnekler ve düzenlemeler sunmaya olanak saglamasi, (b) uygulamacilarin istenen senaryo olu§ana kadar video kayitlarini yenileyerek model olma sürecini kontrol altinda tutabilmesi, (c) ögrencilerin video kaydini pek 9ok kez seyredebilmesi, (d) video kayitlarinin farkli bireyler i9in tekrar kullanilabilmesi, (e) sinif ya da klinik ortamda ger9ekle§tirilmesi mümkün olmayan davrani§larin dogal ortamlarinda video kaydina alinmasini mümkün kilmasi (Charlop-Christy ve dig., 2000; Corbett, 2003; Thelen, Fry, Fethenbach ve Frautsch, 1979), (f) video modelle ögretimin, zaman ve ögretim maliyeti a9isindan olduk9a verimli bir ara9 olmasi (Charlop-Christy ve dig., 2000; NAC, 2009; Nikopoulos ve Keenan, 2006) [6, s. 28]
Video Modelleme Yönteminin Etkisi:
Bir9ok ara§tirma, video modelleme yönteminin otizmli 9ocuklar üzerinde sosyal becerilerin geli§tirilmesinde olduk9a etkili oldugunu göstermektedir. Özellikle dil ve ileti§im becerilerinde, göz temasi kurma, sira bekleme ve uygun sosyal etkile§imleri ger9ekle§tirme gibi becerilerde önemli geli§meler saglanabilir. Ayrica, bu yöntem, 9ocuklarin daha özgüvenli ve bagimsiz bir §ekilde sosyal etkile§imde bulunmalarina yardimci olabilir.
Uygulama ipu?lari:
• Basit ve a?ik video i^erikleri kullanin: £ocuklarin kolayca anlayabilecegi basit sosyal etkile§imleri i9eren videolar hazirlayin.
• Cocukla video izlerken etkile^imde bulunun: Videoyu izlerken 9ocukla etkile§ime ge9mek, ögrenme sürecini daha etkili hale getirebilir.
• Ce?itli sosyal durumlar modelleyin: Farkli sosyal senaryolari ve durumlari modelleyerek 9ocuklarin 9e§itlilige daha iyi adapte olmasini saglayin.
• Zamanla farklila^tirma yapin: Videolari zamanla daha karma§ik hale getirerek 9ocugun becerilerini geli§tirmesine olanak taniyin.
Video modelleme, otizmli 9ocuklarin sosyal becerilerini geli§tirmeleri i9in gü9lü bir ara9 olabilir ve özellikle görsel ögrenmeye yatkin olan bireyler i9in daha etkili bir ögretim yöntemi olabilir. [7, s. 89]
KAYNAKLAR
1. Adams, L., Gouvousis, A., VanLue, M. ve Waldron, C. (2004). Social story intervention: Improving communication skills in a child with autism spectrum disorders. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 19(2), 87- 94.
2. Gray, C. (1993). The original social stories book. Arlington, TX: Future Horizons.
3. Gray, C. (1994). The new social stories book. Arlington, TX: Future Horizons.
4. Gray, C. (1998). Social stories 101. The Morning News, 10(1), 2-6. Michigan: Jenison Public Schools.
5. Gray, C. (2000). Writing Social Stories with Carol Gray: Accompanying Workbook to Video. Arlington: Future Horizons.
6. Gray, C. (2003). Social Stories. Retrieved April 13, 2003, from http://www.thegraycenter.org.
7. Charlop M. H., & Walsh, M. E. (1986). Increasing autistic children's spontaneous verbalization of affection: An assessment of time delay and peer modeling procedures. Journal of Applied Behavior Analysis, 19, 307-314.
